Palladiy

Palladiy (lot. Palladium), Pd — Mendeleev davriy sistemasining VIII guru-higa mansub kimyoviy element. Tar- tib rakami 46, at. m. 106,42. Tabiiy P. 6 ta barkaror izotop: IO2Pd (1%), l04Pd(ll,4%), 1 0 5 P d ( 2 2 , 3 3 % ) , l 0 6 P d ( 2 7 , 3 3 % ) , 108Pd(26,46%) va 110Pd (11,72%) dan ibo-rat. Eng uzok, vakt mavjud bo’luvchi sun’iy radiaktiv izotopi IO7Pd (T]/2=7-106 y.). P.ning ko’pgina izoto- plari nisba-tan ozroq miqdorda uran va plutoniy yadrolarining bo’linishi nati- jasida hosil bo’ladi. P.ni 1803 y. ingliz olimi Vollaston tozalanmagan platinadan ajratib olgan va uni 1802 y.da kashf qilingan pal- Lada planetasi nomi b-n atagan. P. Er po’stining massa jihatidan 1 10 b% ini tashkil etadi. Tabiatda tug’ma yoki boshqa noyob metallar va kimyoviy birikmalar b-n qotishmalar holida uchraydi. P. platina guruxchasidagi metallar- ning eng yumshog’i, eng engili va eng bol- galanuvchanidir. P. kumush kabi yaltiroq, tashqi ko’rinishi platinani eslatadi. Suyuqlanish t-rasi 1554°; qaynasht-rasi 2940°, zichligi 12,02 g/sm3. P. platina guruhchasidagi boshqa metallarga kara- ganda kimyoviy jihatdan faol. Zar Su- vida, nitrat kislotada, kontsentrlangan kaynoq sulfat kislotada eriydi. 700° gacha qizdirilganda sirti oksidlanadi, uy t-rasida nam xlor va brom b-n, kizdi- rilganda quruq ftor, xlor hamda oltin- gugurt b-n reaktsiyaga kirishadi. P. juda ko’p mikdorda vodorod yutish xususiyatiga ega (1 hajm P. 800 hajmga yaqin vodorod yutadi). P. molekulyar vodorodni yutib, kimyoviy reaktsiyalar jarayonida uni foal atom holida ajratib chiqaradi. Shu sa- babli P.dan vodorod atomi ishlatiladi- gan kimyo sanoatlarida keng foydalani- ladi. P. birikmalarda, odatda, 2 va 4 va- lentli, ba’zi hollarda 3 valentli. 2 va- lentli birikmalari barqarorroq. P.ning PdO, Pd2O3, Pd°2 tarkibli OK-sidlari ma’lum. Galogenlar b-n palladiy (II) – ftorid PdF2, palladiy (III) – ftorid PdF3, palladiy (II) -xlorid PdCl2, pal- ladiy (II) – yodid Pdl2 hosil qiladi. Oltingururtli bi-rikmalaridan palla- diy (II) – sulfid PdS, palladiy (IV) – sulfid PdS^ap mavjud. P. tuzlarining ko’pchiligi suvda yaxshi eriydi va eritma- larida kuchli gidrolizlanadi. P. sulfidli mis-nikel rudalari- dan platina b-n birgalikda, shuning- dek, oltin sochilmalari va rudalaridan olinadi. Olmaliq va Navoiy kon me- tallurgiya korxonalarida P.ni mis va qimmatbaho metallar olish texnologi- yasi qoldiqlaridan ajratib olinadi. P. va uning qotishmalari elektrotexnika- da, kimyo sanoatida gidrogenizasiya va de- gidrogenizasiya katali-zatori sifatida, oltin, platina, rodiy b-n qotishmalari termoregulyator va termoparalar tayyor- lashda, oltin, kumush, nikel va b. ele- mentlar b-n qotishmasi zargarlikda va stomatologiyada ishlatiladi. Ad.: Metallurgiya blagorodnix me- tallov, M., 1987. Omonulla Xo’jaev.