Keramika

Keramika (Yun. keramos — tuproq) — tuproq (gil, kaolin) yoki anorganik moddalarni yuqori t-ralarda pishirish yo’li b-n olinadigan nemetall materi- allar va buyumlar. Barcha sohalarda: uy- ro’zg’orda (idish-tovoqlar), qurilishda (g’isht, cherepisa, quvurlar, koshinlar, devorlarni bezash buyumlari), texnikada (radiotexnika, elektrotexnika, kosmo- navtika), t. y.da, suv va havo transporti- da, haykaltaroshlik va amaliy san’atda K. keng tarqalgan. Tuzilishiga ko’ra, dag’al (notekis tarqalgan yirik zarra- lardan tashkil topgan, g’ovakligi 5 — 30%) va nafis (tekis tarqalgan mayda zarralardan tashkil topgan, g’ovakligi 5% gacha) turlarga bo’linadi. D ag’al K.gako’pchilik qurilish materiallari, mas, g’isht va koshin, nozik K.ga sopol, chinni, fayans, pezo va segnetokeramika, ferritlar, kermetlar, ba’zi olovbar- dosh materiallar, yarim chinni va mayo- lika kiradi. Kimyoviy tarkibiga ko’ra, K. oksid, karbid, nitrid, silisid, optik va b. turlarga bo’linadi. Oksid K. elektr qarshiligi yuqoriligi (10″ — 1013 Om-sm), qisilishga mustahkamligi (5 gPa gacha) va yuqori t-Rada oksidlovchi muhitda barqarorligi b-n tavsiflanadi; ba’- zilari, mas, ittriy-bariyli K. yuqori t-ralarda o’ta o’tkazuvchanlik xossala- rini namoyon qiladi (q. Ittriy). Chin- ni, fayans, kulollik buyumlari, kaolin paxta, izolyasiya materiallari, raketa, kosmik apparatlar, yadro reaktorlari- ning qismlari, radiotexnika detallari, xotira qurilmalarining qismlari va b. tayyorlashda keng qo’llanadi. Karbid K.ga karborund (SiC) asosida olingan karborund K., shuningdek, titan, (Ti), niobiy (Nb), volfram (W) karbidla- ri asosida olingan materiallar kira- Di. Karbid K.ning elektr va issiqlik o’tkazuvchanligi yuqori, kislorodsiz muhitga chidamli (karborund K. oksid- lovchi muhitda 1500° gacha barkaror). Konstruktsion materiallar, elektr pech qizdirgichlari, olovbardosh materiallar va b. tayyorlashda qo’llaniladi. Nitrid K.ga bor nitrid (BN), alyuminiy nitrid (A1N), kremniy nitrid (Si3N4), (U, Pu) N asosida, shuningdek, tarkibida kremniy (Si), alyuminiy (A1), kislorod (o), azot (N) yoki ittriy (Y), tsirkoniy (Zr), o va N bo’lgan birikmalarni qizdirish yo’li b-n olingan materiallar kiradi. Bunday K. kukun holidagi modda yoki birikmalar- ni azot atmosferasida 100 MPa bosim ostida yuqori t-ralarda (1700-1900°) qizdirib, issiq holatda presslab olina- Di. Nitrid K. dielektrik xossalarining barqarorligi, mexaniq mustahkamligi, issiqbardoshligi, turli muhitlarda ki- myoviy mustahkamligi va b. xossalari b-n tavsiflanadi. Metall i. ch. sanoati uchun asbob-uskunalar, ba’zi yarimo’tkazgich materiallarni eritish uchun tigellar, izolyatorlar va b. i. ch.da qo’llaniladi. Si3N4 ga kobalt (so), nikel (Ni), xrom (SG), temir (G’e) lar qo’shib tayyorlanadi- gan K. issiqbardosh qotishmalar o’rniga ishlatiladi. Silisid K.ning eng ko’p tarqalgan turi molibden disilisid (MoSi2) asosida olingan K.dir.U elektr qarshiligining pastligi (170-200 mkomsm), oksidlovchi muhitlarga (1650° gacha), metall eritmalari va tuzlar ta’- siriga chidamliligi b-n tavsiflanadi. Oksidlovchi muhitlarda ishlatiladi- gan elektr qizdirgichlar tayyorlashda qo’llaniladi. Ba’zi metallarning fto- ridlari, sulfidlari, fosfidlari va arsenidlaridan tayyorlangan optik K. infraqizil texnikada ishlatiladi. Keramik buyumlar tayyorlash uchun AV- val tuproq, kaolin, kum, dala shpati, me- tallurgiya va ba’zi sanoat chiqindilari sharli tegirmonda kukun holiga keltiri- ladi, suv qo’shib aralashtiriladi; olingan oquvchan qolatdagi qorishma aralashtir- gichli hovuzchalarga quyiladi; qoliplash usuliga qarab uni filtr-presslar yoki maxsus purkash qurilmalarida ma’lum miqdorgacha suvsizlantiriladi. So’ngra namligi 6 — 12% bo’lgan kukun holidagi qorishmalardan presslar yordamida, 15— 25% li qorishmalardan yoyish, bosish yoki kulollik charxit shakl berish yo’li b-n bu- yumlar tayyorlanadi. Tarkibida 25-45% suvi bo’lgan qorishmalar esa gips, g’ovak plastmassa va metall qoliplarga quyish yo’li b-n qoliplanadi. Qoliplangan bu- yumlar quritilib maxsus pechlarda 900° dan (qurilish K.si uchun) 2000° gacha (olovbardosh K. uchun) qizdirib pishiri- ladi. K.ning ba’zi turlariga pishiril- gandan so’ng qo’shimcha mexaniq ishlov va pardoz beriladi. Sopol, chinni, fayans va nafis K.ning boshqa turlaridan ishlan- gan buyumlarga suv va gaz o’tkazmaydigan shishasimon qatlam hosil qiladigan sir qoplanib, 1000 — 1400° da qayta pishiriladi. Issiqlikni saqlovchi g’ovak materiallar tayyorlashda loyga yuqori t-Rada yonib ketadigan yonuvchan qo’shimchalar (ko’mir, qipiq, organiq mod- dalar) qo’shiladi, ko’shimchalar yonib ket- gach, o’rnida qolgan kovaklar g’ovaklikni hosil qiladi. Fayans olish va sirkorlik sirlari qadimda misrliklarga mil. AV 15-a.dayoq ma’lum bo’lgan ular milodning 3— 4-a. larida Xitoyda yana kashf qilindi, 9-10-a.larda yaqin Sharq mamlakatla- rida, o’rta asrlarda O’rta Osiyoda, 16-a. da Frantsiyada, 18-a.da Germaniya, Angli- yada, 19-20-a.larda Rossiyada rivojlan- gan. K. taraqqiyotining jahon tarixida Xitoy chinnisi va fayansi muhim o’rin tutgan. U Evropa va Osiyoning ko’pgina mamlakatlarida K. rivojiga sezilarli ta’sir ko’rsatgan. O’rta Osiyoda, Eron, Ozarbayjon, Turkiya, Arab mamlakatla- rida binolarni bezashda, qabariq Terra- kotani qo’llashda, idish-tovoqlar yasashda K.ning ahamiyati beqiyos bo’lgan. 10-15- a. me’-morligida Xiva, Samarqand, bu- xoro, Qo’qon, Toshkentda qurilgan bino- larning polixrom mozaika koshinkorlik qoplamlari me’morlik san’atining eng yuqori yutuqlari hisoblanadi (q. K. mahsulotlarini pishirish tex- nikasi va texnologiyasi ko’p asrlar mo- baynida oddiy gulxandan xumdongacha, oddiy o’choqdan mexanizasiyalashtiril- gan pechlargacha bo’lgan taraqqiyot yo’lini bosib o’tdi. Hozir turli mamlakatlarda, shu jumladan, O’zbekistonda K. usta- xonalari, xumdonlar, z-dlar faoli- yat ko’rsatmokda. Toshkent, Samarkand, Quvasoy chinni z-dlari, Angren va rish- tondagi keramika z-Di, O’zbekistonning barcha viloyatlarida xumdonlar bor (2002). Ad: avgusti n n i k A.I., Keramika, 2 izd., L., 1975; Vidrik G.A., Solovyova T.V., Xaritonov F.Ya., Prozrachnaya kera- Mika, M., 1980; Balkevich V.L. Texniche- skaya keramika, 2 izd; M., 1984; strel o v K.K., Teoreticheskie Osnovi proizvod- stva ogneupornix materialov, M., 1985. Rustam Ma’rupov.