KOORDINASION BIRIKMALAR

KOORDINASION BIRIKMALAR, kompleks birikmalar — Markaziy atom (yoki ion) va u b-n bog’langan mole- kula yoki ionlar — ligandlardan tashqil topgan komplekslar. Markaziy atom (kompleks hosil qiluvchi), odatda, aktsep- tor, ligandlar esa elektronlarning do- norlari bo’lib, kompleks hosil bo’lganda ular orasida donor-aktseptor yoki koor- dinasion bog’-lanish vujudga keladi. Kompleks elektroneytral yoki noelektro- lit, musbat (kompleks kation) yoki man- fiy (kompleks anion) zaryadli bo’lishi mumkin. Mac, [Cu(NH,)4]2+, [Fe(CN)6]4\ Agar eritma yoki gaz holatidagi K.b. bir xil ligandlardan tuzilgan bo’lsa, komp-leksdagi barcha bog’lar bir xil, agar har xil ligandlardan iborat bo’lsa, bog’lar tavsifi ligandlar xossalariga bog’liqbo’ladi. Mac, [W(CH,CN)(O)F4] kompleksida donoraktseptor, oddiy Kova- lent bog’lar va qo’sh bog’hosil bo’ladi. Odatda, oddiy kimyoviy birikmalar- ning o’zaro birikishidan murakkabroq K.b. vujudga keladi. Mas, temir va ka- liyning tsianid tuzlari bir-biri b-n qo’shilib, K.b. — kaliy ferrosianidni hosil qiladi: Fe(CN)2+ 4KCN = K4[Fe(CN)6]. Kompleks hosil qiluvchi Markaziy atom (yuqoridagi misolda — G’e) K.b. yadrosi (kompleks )ni, u b-n bog’langan (koordinasiyalangan) molekulalar yoki ionlar — ligandlar (yuqoridagi misol- da — kislota qoldig’i CN) kompleksning ichki sfera sini tashkil etadi. Faqat Markaziy atom b-n ligandlardan iborat K.b. ham bor, mas, metallarning karbo- nillari Ti(CO)7, Cr(CO)6, Fe(CO)5 va b. Markaziy atom b-n bevosita bog’lanmagan ionlar kompleks tarkibiga kirsa, ular kompleksning tashqi sferasida bo’ladi. Kationlar, mas, K4[G’e(S1M)6]dagi K+ ham, anionlar, mas, [Cu(NH3)4]SO4 dagi SO^~ ham tashqi sfera ionlaridir. K.b. formulasini yozganda tashqi sfera ionlari kvadrat qavsdan tashqariga chiqariladi. Markaziy atom b-n bevosita bog’langan ionlar yoki molekulalar soni uning ko- ordinasion soni (K.s.) deb ataladi. Mas, K4[Fe(CN)6], Ti(CO)7 va [Cu(NH3)4]SO4 da Markaziy atomlarning K.s. 6, 7 va 4 ga teng.D.I.Mendeleev davriy sistemasi- ning katta davrlari o’rtasidagi (oraliq) elementlar (Ti, V, Sg, Mn, Fe, so, Ni, Si, Zn, Zr, Nb, Mo, Tc, Ru, Rh, Pd, Ag, Cd, Hf, ta, W, Re, Os, Ir, Pt, Ai, Hg, Nodir er elementlari, aktinoidlar), ba’zi metal- lmaslar, mas, V, R, Si ko’pincha kompleks birikma hosil qiluvchi Markaziy atom- lar bo’lib, kislotalarning anionlari (G’-, S1-, Br-, S2-, WO2, SO42, RO43′ va b.), shuningdek, o, N, P, S, Se, S atomla- riga ega bo’lgan neytral organik va anor- ganik molekulalar hamda radikallar li- gandlar bo’lib qatnashishi mumkin. Ichki sferasida kislotalarning anionlari bor K.b. (asidokomplekslar) anorganik komplekslarga yaqqol misol bo’la oladi. Eng ko’p Tap-kalgan ligand — suvda od- diy tuzlar eriganda akvokomplekslar hosil bo’ladi, mas: Sos12 + 6N2O = [So(N2O)6]2+ + 2S1-. Kristall akvokomplekslar Kristal- logidratlar deb ataladi. Tuzlar turli organik va anorganik suyuqliklarda eri- ganda har xil solvato-komplekslar (kri- stallosolvatlar) hosil bo’ladi. Ammi- AK biriktirish mahsuli — ammiakatlar, mas, [Ni(NH3)JCl2; spirt biriktirish mahsuli — alkogolyatlar (q. Alkogolyat va feonolyatlar), efir biriktirish mahsuli — efiratlar va h.k. kristallosolvat- larga kiradi. Murakkab molekulalar Markaziy atomga kislorod (suv, spirt, efir va b.), azot (ammiak, aminlar), fos- for (RS13, fosfin hosilalari), uglerod va b. elementlarning atomlari orqali birikadi. Ko’pincha, ligandlar o’z atom- laridan bir nechasi b-n Markaziy atomga birikadi, ular polidentat ligandlar deb ataladi. Ba’zi bidetant ligandlar 1 ta yoki 2 ta Markaziy atomlar b-n birikib, 4, 5, 6 a’zoli halqalar hosil qiladi. Bunday K.b. xelat birikmalar deb ataladi. K.b. eritma, kristall va gaz holatida bo’ladi. Kimyobiol. jarayonlarida ham K.b.ning o’rni muhim. Xlorofill, Ge- moglobin, enzimlar K.b. sinfiga man- sub. Ko’pgina dorivor moddalar (koamid, ferramid va b.), kobalt, temir ionla- rining nikotinamid b-n birikmasi K.b. hisoblanadi. K.b.ning nomlanishi. IYUPAK siste- masiga binoan, K.b. formulasini yozishda avvalo Markaziy atom, so’ngra ionli va neytral ligandlar ko’rsatiladi. Ichki va tashqi sferalar kvadrat qavs b-n AJ- ratiladi. Mas, [Cr(H2O)6](SO4)3, [Co(NO3)(NH3)5] Cl2. Markaziy atomning zaryadi qavs ichida Rim raqami b-n ifodalanadi: K2[Rvg6] — kaliy geksabromopalladat (IV), [Fe(NH3)6]Cl2 — geksaamintemir (II) xlorid. Kompleks anionlar oxiriga “at”, anionli ligandlarga esa “o” qo’shimchasi qo’shiladi: Fe3[Fe(CN)6]2 — temir (II) geksasianoferrat (III), K2[PdCl4] — ka- liy tetraxloroplatinat. Agar K.b. tar- kibida neytral ligandlar bo’lsa: N2O (akva), NH3 (ammin), N0 (nitrozil), So (karbonil) so’zlari qo’shiladi. Mas, [A1(on)(N2O)5]2+ – pentaakvagidrokso- alyuminiy (II) — ion, [Hg(NH3)2]Cl2 — diaminsimob (II) — xlorid, K[Co(CN) (CO)2(NO)] — kaliy dikarbonilni- trozilsianokobalt (I). K.b. tarkibiga kirgan ligand o’rnida to’yinmagan ugle- vodorodlar bo’lsa, bunday birikmalar- ni nomlashda ligandning oldiga T| (eta) harfi, ko’p yadroli K.b.da ligand ko’prik vazifasini bajarsa, ligand oldiga i (MYu) harfi qo’yiladi: Cl / \ (C2H4)Ph Ph (C6HI2) – Di – ts – xloro (t| — 1,5 — tsiklooktadien) (l — etilen) dirodiy. Cl K.b. platina metallar, oltin, kumush, nikel, kobalt, misni ajratib olish va tozalash, Nodir er elementlari, ishkrriy metallarni ajratish va b. bir qancha tex- nologik jarayonlarda, shuningdek, kimyo- viy analizda keng qo’llaniladi. Nafas, fotosintez, biologik oksidlanish, Fer- mentativ kataliz va b. zarur biologic jarayonlarda muhim rol o’ynaydi. Ad.: Yusupov V.G., Toshev M.T., Parpi- eV N.A., Koordinasiey birikmalar ki- myosi, T., 1996; Davronov M.D., Sulayman- Kulov K. i dr., Kompleksnie soedineniya metallov s nekotorimi organicheskimi osnovaniyami, T., 2000. Omonulla Xo’jaev.