Sosializm

Sosializm (lot. socialis — ij- timoiy) — xususiy mulkni ijtimoiy (umumiy) mulkka aylantirish orqali er- kinlik va tenglik, baxt va farovonlikka erishish mumkin deb hisoblovchi ta’li- mot. S. tarafdorlari ana shu yo’l bilan qurilgan ijtimoiy tuzumni ideal ja- miyat deb hisoblaganlar. “S.”atamasi Frantsiyada 19-a.ning 30y.larida iste’- molga kirgan. Lekin ijtimoiy adolat jamiyati bilan bog’liq tasavvurlar “ol- tin asr” to’g’risidagi qad. g’oyalarga borib taqaladi. Bu g’oyalarning asoschisi PLA- ton hisoblanadi. U “Siyosat”, “Davlat”, “Qonunlar” kabi asarlarida mohiyatan S.ga o’xshash jamiyat to’g’risidagi FIK- rlarni bayon etgan. Uning ijtimoiy- lik loyihasini o’rgangan Aristotel o’sha vaqtdayoq xususiy mulkchilikni yo’qotishga asoslangan jamiyat taraqqiyot yo’lining oxiri halokatli ekanligini ta’kidlagan. Umumiy tenglik, “oltin asr” borasidagi g’oyalar keyinchalik uto- pik (xayoliy) S.ning turlicha ko’rinishlarida o’z ifodasini topdi. K. Marks va F. Engels ishlab chiqqan ilmiy S. deb atalmish na- zariyaga ko’ra, S. kommunizmning quyi fazasi hisoblanadi. S.ga ikki xil yo’l bilan erishish mumkin deb qarovchilar bo’lgan. Mas, T. Mor (1478— 1535), T. Kampanella, G. B. Mabli (170985), Mo- relli (18-a.), N. Cherno’shevskiy, A. Be- bel va b. uni tinch yo’l bilan amalga oshirish tarafdori bo’lgan. G. Babyof (176097), M. Bakunin, K. Marks, Parij kommunarlari, V. I. Lenin va b. qurolli qo’zg’olon yo’lini ilgari surishdi. S.da inson xususiy mulkdan tamoman ajratiladi. Oqibatda inson o’z indivi- Dual xususiyatlaridan ham mahrum eti- ladi. U “omma”ga aylanib, o’z “meni”ni yo’qotadi. Jamiyatda zo’ravonlik, tobe- lik kuchayadi. 20-a. 20y.larining oxi- ri — 30y.larining boshida SSSRda, 2-jahon urushidan keyin esa boshqa mamlakatlar (jahon sosialistik tizi- mi)da ham totalitar tuzumning qaror topishi tufayli S. to’g’risidagi tasav- vurlar dunyoning muayyan qismida yoy- ildi. Davlat mulkining monopoliyasi, Direktivali markazlashgan rejalashti- rish, shuningdek, qonunsizlikni, o’zgacha fikrlovchilarga toqatsizlikni kuchay- tirgan yuqori qatlamning diktaturasi sosialistik (Real S, etuk, rivojlan- gan S.) deb atalgan bunday tuzumga xos belgilar edi. Totalitar rejimning hukmronligi iqtisodiy, siyosiy va ma’- naviy bo’hronga, dunyoning rivojlangan mamlakatlaridan orqada qolib ketish- ga, jahon tsivilizasiyasidan ayri holda yashashga olib keldi. O’zbekiston ham shunday jarayondan chetda qolmadi. Bu erda ham dehqonlar, hunarmandlar, sav- dogarlar, erkin kasb egalari tugata bo- rildi. Zo’rlik asosiga qurilgan quloq qilish, jamoalashtirish siyosati, boshqa ko’rinishdagi qatag’onlarni S. qurish yo’lidagi qonuniy jarayon sifatida asoslashga urinildi. Ayrim mamlakat- larga, jumladan, O’zbekistonga nisbatan “kapitalizmni chetlab S. ga o’tish” mum- kinligi to’g’risidagi soxta ta’limot ham o’ylab topildi. 20-a.ning 80y.lari oxiri — 90y. lari boshida SSSRda va b. mamlakat- larda boshlangan o’zgarishlar bozor iqtisodiyotiga va demokratik jamiyatga o’tishga qaratildi. Mustaqillik jamiyat a’zolari uchun yagona ijtimoiy mulkchi- likni qaror toptirish yo’lidagi barcha urinishlarga barham berdi. Ibodulla Ergashev.