GRAFIKA

GRAFIKA (Yunoncha yogargnke, yogarpo — yozaman, chizaman) (tilshunoslikda) — 1) u yoki bu yozuvning grafemalarni, tinish belgilari, urg’u belgisi va boshqalarni o’z ichiga olgan chizma vositalari yig’indisi; fonematik yozuvda grafemalar va fonemalar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar tizimi; 2) tilshunoslikning harflar va govushlar (grafemalar va fonemalar) o’rtasidagi o’zaro munosabagni o’rganuvchi bo’limi. “Grafika” tushunchasi odatda fonematik yozuv (harf-tovush yozuvi)ga nisbatan qo’llanadi. Bu yozuvda 3 jihat farqlanadi: alifbo, Grafika va imlo. Bugungi kunda lotin alifbosi, Arab yozuvi va kirill yozuvi asosida tuzilgan milliy yozuv tizimlari ko’proq tarqalgan. mukammal Grafika haqida fanda mavjud bo’lgan tasavvur (fonemalar va grafemalar o’rtasida aniq muvofiqlik bo’ladigan, har bir grafema bir fonemapi bildiradigan, har bir fonema desa bir grafema orqali ifodalanadigan holat) biron bir yozuvda to’liq o’z aksini topmagan. Bunday tasavvur faqat muayyan tovush tili bilan yozuv tizimi o’rgasidagi muvofiqlikni baxrlashda boshlang’ich nuqta bo’lib xizmat qiladi. Lotin alifbosi asosida tuzilgan hozirgi ko’plab yozuv tizimlarida grafemalar va fonemalar soni o’rtasidagi tafovutlar ushbu alifboni tubdan o’zgartirmagan (yoki umuman o’zgartirmagan) holda qabul qilgan tillarga uning tarixiy moslashtirilishi bilan izohlanadi. Lotin szuvidagi 25 ta harf hozirgi tillarning aksariyatidagi nisbatan ko’p (36-46) fonemani aks ettira olmagan. Vaqt o’tishi bilan xdmda tillarning o’zidagi muqarrar fonetik o’zgarishlar qisobiga (agar bu tillarning imlosi ananaviyligicha qolgan bo’lsa) grafemalar va fonemalar nisbatidagi tafovut ortib borgan. Bu holat ingliz yozuvida ko’proq namoyon bo’lgan; 46 fonemaning ifodasi uchun ingliz alifbosida 26 ta belgi mavjud. Ingliz yozuvida harfiy birikmalar (murakkab grafemalar) keng qo’llanadi: digraflar (ikki harf qo’shilmasi) —SK [k|; trigraflar (uch harf qo’shilmasi) — oei[i]; poligraflar (uchdan ortiq harf qo’shilmasi) — Ai§G1 (s :] va boshqalar. Barqaror harfiy birikmalar ingliz Grafikasi tizimiga fonemalarni ifodalashning qo’shimcha vositasi sifatida qo’shilgan. Murakkab grafemalar boshqa tillarning yozuvlarida, mas, nemis, polyak, frantsuz, o’zbek yozuvlarida ham qo’llanadi. O’zbek kirill yozuvidagi ng yoki o’zbek lotin yozuvidagi p§, s1t, XP harfiy birikmalari murakkab grafemalar hisoblanadi. Ayrim grafik tizimlarda alifboga maxsus kiritilgan harflar uchraydi. Masalan, o’zbek lotin yozuvidagi o’, ts’ harflari yoki Fransuz yozuvidagi s harfi va boshqalar. Kirill yozuviga asoslangan yozuvning grafik tizimlari grafemalar va fonemalarning miqdoriy nisbatiga ko’ra ancha soddaroq. Chunki kirillitsaga asos bo’lgan yunon alifbosi tegishli slavyan tillarining fonemaviy tarkibini hisobga olgan holda maxsus ishlab chiqilgan. Kirillitsa, binobarin, rus grafikasi asosida yaratilgan boshqa yozuvlarda ham grafemalar va fonemalar o’rtasida miqdoriy tafovut kam bo’lishiga e’tibor qaratilgan. Masalan, o’zbek kirill alifbosidagi o’, q, G’, h harflari, hozirgi qirg’iz alifbosidagi n, 9, u harflari va boshqalar. Ad.: Balinskaya V. I. Grafika Sovremeniogo angliyskogo yazmka, M., 1964; voloskaya 3. M ., Moloshnaya T. N., Nikolayeva T., M ., Opgg opisaniya russkogo yazika v ego pismennoy forme, M., 1964: Makarova R. V . Ponyatie grafiki i grafemi, p ki.: Sistema i urovni yazmka, M., 1969;Amirova T.A., K istorii i teorii grafemiki, M., 1977; Amirova T. A., Funktsionalnaya pzaimosvyaz pismennogo i zvukovogo yazmka, M., 19X5; 3 i n D s r L . R ., Ocherkobshey teorii Pisma, L., 1987: hozirgi o’zbek adabiy tili, 1-qism, T, 1980. Abduvahob Madvaliev.