AHMAD AL-FARG’ONIY

AHMAD AL-FARG’ONIY (to’liq ismi Abul Abbos Ahmad ibi Muhammad ibn Kasir al-Farg’oniy) (taxminan 797, Farg’ona — 865, Misr) — astronomiya, matematika, geografiya va boshqa ilmiy yo’nalishlarda faoliyat ko’rsatgan o’zbek qomusiy olimi. Sharqda Al-Farg’oniy, Yevropada Alfraganus (Alfraganus) taxalluslari bilan mashhur. Uning hayoti va ilmiy faoliyati to’g’risida juda oz, u ham bo’lsa, uzuq-yuluq ma’lumotlar yetib kelgan. Ahmad al-Farg’oniy hayoti, ilmiy izlanishlari va kamoloti Abbosiylar sulolasi hukm surgan, Arab xalifaligi jahonning eng yirik saltanatlaridan biriga aylanib, uning ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotida Movarounnahr, Xorazm va Xurosondan kelgan ko’plab mutafakkirlar muhim o’ringa ega bo’la boshlagan tarixiy davrda kechdi. Ahmad al-Farg’oniy Xalifa Xorun ar-Rashid (786 — 809) vorislari al-Ma’mun (813 — 833), Mu’tasim (833 -842) va Mutavakkil (846 — 861) hukmronlik qilgan davrda yashadi hamda avval Marv, so’ngra Bag’dod, Damashq va Qohira shaharlarida ilmi hay’at (falakiyotshunoslik — astronomiya), riyoziyot (matematika) va jug’rofiya (geografiya) fanlari bilan shug’ullandi hamda qator ilmiy va amaliy asarlar yozib qoldirdi. Ahmad al-Farg’oniy dastavval (taxminan 811 yil) Farg’onadan Marvga kelgan. Ilk o’rta asrlardayoq Marv shahri O’rta Osiyoning yirik madaniy va ilmiy-ma’rifiy markazlaridan biri bo’lgan, bu maskanda o’sha davrlardayoq Movarounnahr, Xorazm va Xurosondan ko’plab olimlaru fozillar va mutafakkirlar to’planib, Ajamnij madaniy hayotida muhim ahamiyat kasb etganlar. Hatto 651 yilda so’nggi Sosoniylar shahanshohi Yazdigard III ibn Shahriyor (632 — 651) arablar ta’qibidan qochib, poytaxt kutubxonasidagi kitoblarni o’zi bilan Marvga olib kelgan. Xalifalik qo’l ostiga o’tgach ham Marv o’zining qadimgi mavqeini yo’qotmay, nafaqat ilmiy va madaniy markazga, balki fath etilgan Sharqiy viloyatlarning siyosiy markaziga aylangan. Horun ar-Rashid vafoti (809 yil) dan so’ng xalifalik taxtiga Muhammad alamin (809 — 813) chiqadi. Uning akasi Abdulloh bilan taxt uchun (809 — 813 yillarda) olib borgan kurashi (Xorun ar-Rashid o’g’li Abdullohni 806 yilda Movarounnahr va Xurosonning noibi etib Marvga yuborgan edi) Abdullohning g’alabasi bilan tugaydi. Muhammad alamin qatl etiladi. O’sha yili (813 yil) Abdulloh al-Ma’mun nomi bilan taxtga o’tiradi. Biroq u xalifalik poytaxti Bag’dodga bormay, to 819 yilga qadar Marvda yashaydi. U o’z atrofiga olimlaru fozillarni to’playdi. 819 yil al Ma’mun barcha saroy a’yonlari va olimlari bilan birga Maradan Bag’dodga ko’chadi. Ular orasida Ahmad al-Farg’oniy ham bo’lgan. Bu davrda xalifalikda Horun ar-Rashid farmoni bilan bino qilingan ikkita rasadxona va boy kutubxona bor edi. Abu Rayxon Beruniy ma’lumotiga qaraganda, rasadxonalardan biri Bag’dodning ash-Shammosiya mahallasida va ikkinchisi Damashq yaqinida Kasiyun nomli tog’da joylashgan edi. Rasadxonalarda Horun ar-Rashid asos solgan ilmiy markaz “bayt ulhikmat” (“donishmandlar uyi”) olimlari ilmiy tadqiqotlar olib borardi. Ular orasida Ahmad al-Farg’oniy ham bor edi. Ahmad al-Farg’oniy avval Bag’doddagi rasadxonada ish olib bordi, so’ngra al-Ma’mun topshirig’iga binoan Damashqsagi rasadxonada osmon jismlari harakati va o’rnini aniqlash, yangicha “Zij” yaratish ishlariga rahbarlik qildi. Ahmad al-Farg’oniy yunon astronomlari, jumladan, Ptolemeyning “Yulduzlar jadvali” asarida berilgan ma’lumotlarni ko’rib chiqish xamda o’sha davrdagi barcha asosiy joylarning jug’rofiy koordinatalarini yangitdan aniqlash yuzasidan olib borilgan muhim tadqiqotlarda faol ishtirok etdi. Shu munosabat bilan Arab tilidagi ilmiy atamashunoslikka doir ishlarni, xususan, falakiyot, riyoziyot va geografiyaga oid atamalarni belgilab chiqishdek maxsus ilmiy ishlarni amalga oshirishda ham Ahmad al-Farg’oniyning xizmati katta. Bulardan tashqari, u ayrim astronomik asboblarni ixtiro etish, falakiyotshunoslikka doir Arab tilidagi boshlang’ich bilimlarni belgilash va tartibga solish ishlariga ham muhim hissa qo’shdi. 832 — 833 yillarda Ahmad al-Farg’oniy Shom (Suriya) shimoldagi Sinjor dashtida Tadmur va ar-Raqqa oralig’ida yer meridian bir darajasining uzunligini o’lchashda qatnashdi. Ahmad al-Farg’oniyning hayoti va ilmiy hamda amaliy faoliyati to’g’risidagi eng so’nggi ma’lumot 861 yilga mansubdir. O’sha yili Abbosiy xalifa Abul Fazl Ja’far al-Mutavakkil (hukmronlik yillari 847 — 861) buyrug’iga binoan Nil daryosidagi suv sathini o’lchaydigan inshoot barpo etish uchun Misrning Qohira yaqinidagi Fustat shahriga keladi. Ilmiy-texnik va me’moriy jihatdan g’oyat ulug’vor bu qurilma Nil daryosining Sayyolat ul-Rod mavzesida hozirga qadar saqlanib qolgan. Garchi Ahmad al-Farg’oniy haqida ma’lumotlar juda oz bo’lsada, ammo o’rta asrlarda Sharq ilmiy dunyosida uning nomi mashhur bo’lgan. Ibn annadim (10- asr), Ibn al-Kiftiy (12 — 13-asr) lar, Abul Faraj bar Ebrey (13-asr) va Xoji Xalifa (17-asr) kabi Sharq fihrastchilari uning nomini o’z asarlarida qayd etganlar. Musulmon mamlakatlari bo’ylab safarga chiqqan Zahiriddin Muhammad Bobur nomidagi ekspedisiya a’zolari 1997 yil 5 dekabrda marda bo’lishib, Ahmad al-Farg’oniy hayotini o’rganishlari natijasida u Misrning Fustat shahrida vafot etganligi, Munattam tog’ining Sharqiy qismidan sal narida joylashgan Imom ash-Shofe qabristoniga dafn etilganligini aniqlashdi. Vaqt o’tishi bilan uning qabri yo’qolib ketgan. U yerdan olib kelingan tuproq Farg’ona vodiysining Quva shahrida 1998 yil barpo etilgan ramziy qabrga qo’yildi. Ilmiy merosi. Yozma manbalarda qayd etilishicha, Ahmad al-Farg’oniy ilk o’rta asr falakiyot, riyoziyot va geografiya ilmlari yo’nalishida bir qancha ilmiy va amaliy asarlar yozib qoldirgan. Uning asosiy astronomik asari — “Kitob al-harakot as-samoviya va Javomi’ilm an-nujum” (“Samoviy harakatlar va umumiy ilmi nujum kitobi”). Bu asar “Astronomiya asoslari haqidagi kitob” nomi bilan ham ma’lum bo’lib, 1145 va 1175 yillarda Yevropada lotin tiliga tarjima etiladi. Shundan so’ng Ahmad al-Farg’oniy nomi lotinlashtirilib, “Alfraganus” shaklida G’arbda Shuhrat topadi. Uning “Astronomiya asoslari haqidagi kitob” asaridan bir necha asrlar davomida Yevropa universitetlarida astronomiya fani bo’yicha asosiy darslik sifatida foydalanilgan, chunki bu kitob zamonasidagi astronomiya haqidagi eng muhim va zarur bo’lgan bilimlarni uz ichiga olgan. Uning geografiyaga oid bo’limi Yer yuzidagi mamlakatlar va shaharlar haqidagi eng boshlang’ich va zaruriy bilimlarga bag’ishlangan bo’lib, “Yerdagi ma’lum mamlakatlar va shaharlarning nomlari va har bir iqlimdagi hodisalar haqida” deb ataladi. Asarda falakiyot va geografiya ilmlarining asosiy mazmuni, vazifalari va qismlari tushunarli dalillar asosida sodda qilib bayon etiladi. Xususan, yerning dumaloqligi, bir xil osmon yoritqichlarining turli vaqtda ko’tarilishi, tutilishi va bu tutilishning har bir joydan turlicha ko’rinishi, masofalar o’zgarishi bilan ularning ko’rinishi o’zgarishi haqida qimmatli mulohazalar bildiriladi. Umuman Ahmad al-Farg’oniyning “Astronomiya asoslari haqidagi kitob” asari o’rta asr musulmon Sharqi mamlakatlaridagi, so’ng Ispaniya orqali Yevropa mamlakatlaridagi astronomiya ilmining rivojini boshlab berdi. Qadimgi yunon ilmi, jumladan, astronomik ilmlar ham birinchi bor arabchadan tarjima qilingan risolalar orqali ma’lum bo’ldi. Ahmad al-Farg’oniy asarining lotincha tarjimasi birinchi marta 1493 yilda tosh bosma usulida nashr etildi. 1669 yil mashhur golland matematigi va arabshunosi Yakob Golius Ahmad al-Farg’oniy asarining Arabcha matnini yangi lotincha tarjimasi bilan nashr etganidan so’ng Ahmad al-Farg’oniyning shuhrati yanada ortdi. Yevropa Uyg’onish davrining mashhur olimi Regiomontan 15-asrda Avstriya va Italiya universitetlarida astronomiyaga doir ma’ruzalarini Ahmad al-Farg’oniy asarlari asosida o’qigan. Ahmad al-Farg’oniy nomi Dante (14-asr) va Shiller (18-asr) tomonidan tilga olinadi. Yevropa olimlaridan D’Alamber, Brokelman, X. Zuter, I. Yu. Krachkovskiy, A. P. Yushkevich va B. A. Rozenfeld Ahmad al-Farg’oniyning ijodiga va qoldirgan ilmiy merosiga yuqori baho berganlar. Bizning davrimizgacha Ahmad al-Farg’oniyning 7 asari saqlanib qolgan (lekin bular hozirgi zamon tillariga tarjima qilinmagan). Asarlarning qo’lyozmalari jahonning turli shaharlari — Berlin, Dushanba, London, Parij, Tehron, Toshkent, Mashhad, Patna, Rampur, Xalab va Qohiradagi yirik kutubxonalarda saqlanmoqda. Ahmad al-Farg’oniyning boy ilmiy merosini chuqur o’rganish O’zbekistonda mustaqillikdan keyin boshlandi. 1998 yil Ahmad al-Farg’oniyning 1200 yilligi xalqaro miqyosda keng nishonlandi. Farg’ona shahrida Ahmad al-Farg’oniy nomi bilan ataladigan istirohat bog’i va qadimgi Quva shahrida Ahmad al-Farg’oniy haykali o’rnatildi. YUNESKO ning 1998 yildagi tadbirlari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Ahmad al-Farg’oniy tavalludining 1200 yilligini nishonlash to’g’risida”gi qarori (1997 yil 27 noyabr)ga ko’ra alloma hayoti va ijodiga bag’ishlangan ilmiy anjumanlar, badiiy ko’rgazmalar o’tkazildi, yangi kitoblar nashr etildi, spektakllar (dramaturg Hayitmat Rasulning “Piri koinot”, Yo’ldosh Sulaymonning “Farg’ona farzandi”, Nurulloxon hoji Abdulloh o’g’li “Bashar allomasi”) sahnalashtirildi, filmlar suratga olindi. Oydagi 20 kilometrli yirik kraterlardan biriga Ahmad al-Farg’oniy nomi qo’yildi. Farg’ona shahridagi maydon, ko’cha, maktablarning biriga Ahmad al-Farg’oniy nomi berilgan. Ad;. Kari-Niyazov T. N, Astronomicheskaya shkola Ulugbeka, M.-L., 1950; Nosirov A., Hikmatullayev X., Ahmad Farg’oniy, T., 1966; Buyuk siymolar, allomalar (O’rta Osiyolik mashhur mutafakkir va donishmandlar), 1-kitob, T., 1995; Axmedov A., Ahmad al-Farg’oniy, T., 1998. Abdulahad Muhammadjonov.