Izosianatlar

Izosianatlar — umumiy for- mu-lasi RN=C=O bo’lgan organik bi- rik-malar. Alksh, aril-, geterilizosi- anatlar (R — tegishlicha Alk. AG. getero- aromatik birikma qoldig’i) ma’lum. Bu- larga asilizosianatlar RC(O) N=C=O, sulfonilizosianatlar RCO2N=C=O va Si, Ge, Sn yoki R atomini tutuvchi (mas, (CH3)3SiN=C=O) elementoorganik I. xam kiradi. I. infraqizil spektrlarida 2250— 2270 sm1 ga, ultrabinafsha spektral- larda esa 220-250 nm ga teng tavsif- li yutilishni namoyon qiladi. I. mo- no-izosianatlar va diizosianatlarga bo’linadi. Bular, asosan, suyuklik yoki qattiq moddalar bo’lib, zaharli, ko’plari lakrimatorlar hisoblanadi. I. kimyoviy jixatdan kuchsiz asos- lar bo’lib, kislorod atomi bo’yicha Pro- tonlanadi, ularga nukleofil o’rin al- ma-shinish reaktsiyalari xosdir. Mas, Na ko’rinishdagi nukleofil reagentlar C=N boga bo’ylab birikadi: I. spirtlar b-n uretanlar, aminlar b-n mochevina hosilalarini beradi. Gi- droksilamin, ammiak, gidrazin, amid- lar, uretanlar, tsianamid, mochevina, amidinlar, guanidinlar, nit-raminlar, sulfonamidlar b-n ham ta’sirlana- Di. Suv b-n karbamin kislotani hosil qiladi, mahsulot karbonat angidrid va aminobirikmagacha parchalanadi. Oltin- gugurt, vodorod suv kabi ta’sir etadi. Karbon va mineral kislotalar b-n hosil qilingan birik-malar tez parchalanib, simmetrikangidridlar, aminlar yoki ammoniy tuzlarini beradi. Aromatik I. esa sulfat kislota ta’sirida halqa bo’ylab sulfolanadi. Peroksidlar ta’- sirida azobirikmalar hosil bo’ladi. I. dimerlanish va trimerlanish xususiyat- lariga ham ega. I. sanoat miqyosida birmuncha murak- kab hisoblangan yuqori haroratda qaynaydigan (mas, o-dixlorbenzol) eri- tuvchilar ishtirokida aminlarni fos- genlash orqali olinadi. Kursius, Gof- man va Lossen qayta guruhlanish usul- lari I. olishning muhim preparativ yo’llaridan hisoblanadi. I. sanoat miqyosida poliuretanlar, pestisidlar, Birlashgan xillari esa to’qimachilik materiallari, rezina va lok i.ch.da qo’llaniladi.