Kulollik, kulolchilik

Kulollik, kulolchilik — hunarmandlikning loy (gil)dan turli buyumlar (terrakota, sopol idish, qurilish materiallari va b.) tayyor-laydigan turi. K.da asosiy xom ashyo — tuproq. Kelib chiqishi va tarkibi tur-licha bo’lgan tuproklardan turli xil Kulollik buyumi yasash jarayoni. K. mahsulotlari tayyorlanadi. Loy qancha ko’p pishitilsa, sopolning sifati shuncha yaxshi bo’ladi. K.da asosiy qurol kulollik charxi, usta unda idishlar tay- yorlaydi va ularga shakl beradi. Tayyor- langan idishlar quritilib, xumdonda qizdiriladi. Idishlarning turlariga ko’ra, xumdonlar ham turlicha (katta- kichik) bo’lishi mumkin. Sirlanadigan idishlar sirlanganidan so’ng Yava bir bor xumdonda qizdiriladi. Odatda, kulollar ma’lum idishlar i.ch. bo’yicha ixtisos- lashgan bo’ladilar (mas, kosagar, ko’zagar, koshinpaz, tandirchi va b.). Inson K. b-n neolit davridan shu-g’ullangan. Maxsus loydan buyum- lar qo’lda yasalgan, quritib olovda qizdirilgan. K.da ishlatiladigan tuproq jahonning hamma erdarida mavjudli- gi deyarli hamma xalqlarda K.ning keng tarqalishini ta’minladi. K. b-n dast- lab ayollar shug’ullangan, kulollik char- Xining paydo bo’lishi b-n erkaqlar ham bu ishga jalb qilingan. Idishlar Max- sus o’choq va xumdonlarda pishirilgan. K.ning sodda usullari Osiyoning tog’- liq r-nlarida yashovchi xalqlarda hozir ham mavjud. Neolit davriga oid qaror- gohlarning qazib topilgan qoldikdari o’sha davrda idishlarning tagi uchli qilib tayyorlanganligini ko’rsatadi (idishlar erga suqib ko’yilgan). Eneolit davrida Sharq mamlakatlarida, Yunoni- stonda vafis sopol idishlar tayyorlash, sopoldan me’morlikda foy-dalanish avj oladi. Sirlash usullari kashf etil- gach, K. buyumlarining badiiy qimmati osha bordi. Afrosiyob va O’rta Osiyoning boshqa er- darida topilgan arxeologik qazilmalar 9-12-a.larda K.ning bu erdarda ancha rivojlanganligini ko’rsatadi, 13-a. da mo’g’ullar hujumlari oqibatida nisba-tan sekin rivojlangan K. 14-16 a.larda ancha taraqqiy etdi. O’rta Osi- yoning bo’linib ketishi o’zaro aloqalar Susa-yishini keltirib chiqardi, lekin hu-varmandchilik (ayniqsa, K.) rivoj- lanishda davom etdi. Turli joylarda K.ning turlicha uslublari vujudga kel- Di. Xalq ustalari ko’plab idishlar tay- yorlash b-n birga ularni yuksak did b-n bezadilar. Rossiyadan ko’plab chinni mahsulotlar keltirilishi O’rta Osiyo kulollari bozorini birmuncha susay- tirdi. Biroq arzon sopol idishlarga bo’lgan talab, ayniqsa, me’morlikda K. mahsulotlarining keng qo’llanilishi K.ning uzluksiz rivojlanishini taqozo etdi. O’rta Osiyoda, ayniqsa, o’zbeklar va tojiklar yashaydigan joylarda K. ta-raqqiy etdi. Qoratog’, Panjakent, Samarqand, Kitob, Shahrisabz, G’ijdu- von, Xorazm, Toshkent, G’urumsaroy, rish- tonda sopol idishlarni sirlab bezatish- ning o’ziga xos uslublari vujudga keldi. Bu markazlarda tayyorlangan K. buyumla- ri pishiq, chiroyli, vafis siri, ko’rkam vaqshlari b-n diq-qatni tortadi. 20-a. 20-y.laridan kulollar mexvati- ni tashqil etishga e’tibor berildi. Tosh- kentda tajriba kulollik, Samarqandda kulollik ustaxonalari ochildi, tosh- kentda o’quv i.ch. badiiy kti ishga tush-Di (1932), qisqa muddatli kurslar tashqil qilindi, kulollar tayyorlash, ularning malakalarini oshirish yo’lga qo’yildi. T. Miraliev (Toshkent), R. Egamberdiev, A. Hazratqulov (shahri-sabz), Muhammad Siddiq, Usmon Uma-rov (G’ijduvon) singari kulollar yoshlarga ta’lim ber – Di. K.ni tadqiq etish, rivojlantirish hamda yoshlardan kulollar tayyorlashda O’zbekiston xalq ras-somi Muhiddin Rahimovnnig xizmatlari katta. Arxeologik materiallar K. mahsulotlarining asrlar davomida takomilla-shib borganini ko’rsatadi. Davr K. mah-sulotlariga, uning turi va bezaklariga katta o’zgarishlar ki- ritdi. O’tmishda tayyorlangan shamdon, qorachiroq, sar-xona, jomashov, xum sin- Gari sopol idishlarga ehtiyoj qolmadi. Guldon, tovoq, lagan kabi sopol idishlar va buyumlarga ehtiyoj katta. Me’morlik- da ham K. mahsulotlari (koshin, par-chin va b.) keng ko’llanilmoqsa. Sopol lagan (10-asr, Afrosiyob). Budrochtepadan topilgan sopol idish- lar (Surxondaryo).