Suv

Suv, vodorod oksid, N2O — vodorod (11,19%) va kislorod (88,81%)dan iborat eng sodda kimyoviy birikma. S. rangsiz, hidsiz suyuklik (qalin qatlamda zangori rangli). Mol. m. 18,0160. Erning Geolo- gik tuzilishi tarixi va unda xayotning paydo bulishi, fizik va kimyoviy muhit, iqlim va obhavoning shakllanishida S. muhim ahamiyatga ega. Hech qanday tirik organizm S.siz hayot kechira olmaydi. S. qishloq xo’jaligi va sanoatdagi bar- cha texnologik jarayonlarning zaruriy qismidir. S. tabiatda keng tarqalgan. Er yuzi- ning qariyb 3/4 qismini tashkil qiladi. Gidrosfera — okeanlar, dengizlar, ko’llar, S.havzalari, daryolar, er osti S.lari, tuproklar namini o’z ichiga olgan Erning suvli pusti 1,4— 1,5 mlrd. km3 ni tashkil etadi. Atmosferada S. bug’, tuman, budut, yomg’ir, qor holatida bula- Di. Quruqlikning 10% ga yaqin qismi muz bilan qoplangan. Litosferayaa gidros- feradagiga yaqin mikdorda, ya’ni 1-1,3 mlrd. km3 S. bor. Er mantiyasida ulkan mikdorda (13-15 mlrd. km3) S. bor. Bar- cha tirik organizmlardagi S. Er yuzida- gi daryolar S.ining yarmiga teng. Erdagi hamma S. birbiri bilan va atmosfera, litosfera, biosferadagi S. bilan uzaro ta’sirda bo’ladi (q. Suv aylanshii). Tabiiy sharoitda S. tarkibida doimo erigan tuzlar, gazlar va organik modda- lar bo’ladi. Ular miqdori S.ning hosil bo’lishiga va sharoitiga bog’liq. S.dagi tuz kontsentrasiyasi 1 g/kg gacha bo’lsa — chuchuk, 25 g/kg gachasi — tu zli, undan yukrrisi — shur S. deyiladi. Yog’in Si, chuchuk, ko’l va dare Si kam mineralli bo’ladi. Okean S.ining sho’rligi 35 g/kg ga yaqin, dengizniki kamroq, chuchuk S.da N so”, Sa2Q va Md2q ionlari ko’proq. S.ning mineralligi oshgan sari S o , S1~, naq va KQ ionlarining kontsentra- tsiyasi ko’payib boradi. Tabiiy S.da erigan gazlar — azot, kislorod, karbonat angidrid, asl gaz- lar, ba’zan, vodorod sulfid, uglevodlar bo’lishi mumkin. S.da organik moddalar kontsentrasiyasi oz — darelarda o’rtacha 20 mg/l, er osti sida yanada oz, ocean Sida esa 4 mg/l. Vodorodning 2 ta barkaror izotopi (‘N va 2n) va kislorodning 3 ta izoto- pi (|6O, O17, |8O) borligi tufayli 9 ta turlicha izotopli S ma’lum. Erdagi bar- cha S.da tarkibida vodorodning izotopi — tritiy (3N) bo’lgan 13 — 20 kg “o’ta og’ir” S. bor (q. Og’ir suv). S. keng tarqalganligi va uning inson- lar hayotidagi ahamiyati kattaligi tufay- li qadimdan hayot manbai g’isoblanadi. Qad. dunyo faylasuflari fikricha, S. hayot uchun zarur bo’lgan 4 unsurning biridir (olov, havo, tuproq qatori). Shu bilan birga S. sovuqlik va namlik eltuvchisi deb ham qaralgan. 18-a. oxirigacha S.ni individual kimyoviy element deb kelin- Di. 1781-82 y.larda ingliz olimi g. Kavendish Sni ilk bor vodorod va kislo- rod aralashmasini elektr uchquni bilan portlatib sintez qilgan. 1783 y.da Fran- suz olimi A. Lavuaze bu tajribani ta- krorlab, S.ning vodorod va kisloroddan tarkib topganligini tasdiqladi. 1772 i. frantsuz fizigi Delyuk S.ning Maksi- mal zichligi 4°da bo’lishini aniqladi. S.ning muhim fizikkimyoviy xossalari 1jadvalda berilgan. S. — universal erituvchi. Unda gazlar yaxshi erishsh. S. elektrolit bo’lganligidan ko’pgina kislota, asos va tuzlarni eritadi. S.ning o’zi ham yaxshi eruvchan modda. Vodorod bilan kislorod qo’shilib suv hosil bo’lishida issiklik ajralib chiqadi. 2N2+O2=2N3O reaktsi- yasi 300° tragacha juda sekin boradi. 550° da portlash yuz beradi. S. — nihoyatda baraqaror birikma. S. molekulalari 1000°dan yuqori trada nihoyatda oz darajada vodorod va kislo- rodga ajraladi (termik dissosiasiya). 2000°da S.ning termik parchalanishi 1,8%ga, 3092°da 13%ga, 5000°da 100% ga etadi. S. ultrabinafsha nurlar (foto- dissosiasiya) yoki radioaktiv nurlar (radioliz) ta’sirida ham parchalanadi. S. radioaktiv parchalanganda N2 va O2 dan tashkari vodorod peroksid xamda bir qator erkin radikallar hosil bo’ladi. S. birikish va parchalanish reaktsiyalariga kirishadi, kimyoviy reaktsiyalarda ish- tirok etadi. Suv o’ziga xos g’ayrioddiy (anomal) xossalarga ega: sirt tarangligi yuqori, qovushoqligi kichik, suyuqlanish va qaynash t-rasi yuqori, suyuq holatdagi zichligi qattiq holatidagidan katta. Q4°dan yuqori trada ham, undan pastda ham S.ning zichligi 1000 kg/m3 dan past bo’ladi. Bu hodisa S.ning zichlik ano- maliyasi deb ataladi. Toza S.ning so- lishtirma issiklik sig’imi barcha suyuq va qattiq moddalarnikidan katta (4,18 JG’G); demak, 1 g S.ni g isitish uchun boshqa moddalarni isitishga sarfla- nadigan issiqlikka nisbatan ko’proq issiklik talab qilinadi. Bu S.ning issiqlik sig’imi anomaliyasi deb ata- ladi. Toza S.ni ehtiyotkorlik bilan astasekin sovitib borilsa, u Sdan past trada ham (-33°ga qadar) muzlamasligi mumkin, bunday “o’ta sovigan” S. bar- karor bo’lmaydi; uni silkitilsa yoki ichiga biror kristall tashlansa, darxrl muzlab krladi. Shuningdek, toza S.ni astasekin “o’ta isitish” (Q27°ga qadar) ham mumkinligi aniklangan. O’ta isi- tilgan S. ham barqaror bo’lmaydi; bir oz chayqatilsa, bunday S. juda ko’p mik- dorda bug’hosil qilib qayiaydi. Suv molekulasi 2 ta vodorod va I ta kislorod atomidan tarkib topib, bog’lar orasida- gi burchak 104,5°. Kislorod atomi atro- fidagi elektronlarning nosimmetrik taqsimlanishi natijasida electron buluti manfiy elektr zaryadining Mar- kazi kislorod atomining musbat zaryadi markaziga mos kelmaydi. Natijada suv molekulasidagi katta elektrik dipol momenti vujudga keladi. Bu esa suvning qutblanish xossasini namoyon qiladi. Qutblangan suv molekula- si qutblangan moddalarni yaxshi, qutblanmagan moddalarni esa oz eri- tadi. Suvga bo’lgan moyilligiga qarab, funktsional guruxlar: gidrofil (suvga tortiluvchi), suv bilan yaxshi solvatla- nadigan, gidrofob (suvdan krchadigan) va difil tuzilishlarga ega bo’ladi. S. — keng ishlatiladigan modda. S. kislorod, vodorod, ishqor, nitrat kislo- ta, spirt, aldegid, so’ndirilgan ohak va b. ko’pgina kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarish.da ishtirok etadigan kimyoviy reagentdir. S. bog’lovchi materiallar uchun zarur komponent. Kaynatish, eri- tish, suyultirish, kristallash uchun tex- nologik komponent sifatida ko’pgina ishlab chiqarish. jarayonlarida ishla- tiladi. Texnikada elektr va issikdik eltuvchi, bug’mashinalarida ish jismi, bosim uzatuvchi sifatida qo’llanadi. Organizmdagi S. barcha o’simliklar, tirik organizmlar va mikroorganizm- larda moddalar almashinuvi uchun zarur asosiy vosita, shuningdek, bir qancha ki- myoviy fermentativ reaktsiyalarning sub- Strati hisoblanadi. Fotosintez jarayonida S. karbonat angidrid bilan birgalikda organic moddalar hosil bo’lishida qatnashadi va shu bilan birga erda tirik organizmlar hosil bo’lishi vositasi hisoblanadi. S. to’qimalar faoliyatini, oziq moddalar va almashinuv mahsulotlari (qon, limfa, o’simliklar sharbati)ning singishini, fizik termoregulyasiyani va hayot faoli- yatiga tegishli boshqa jarayonlarni ta’- minlaydi. Organizmlarda juda kup mik- dorda S. bo’ladi. Odam tanasidagi barcha suyuklik va to’qimalar tarkibida massa- siga nisbatan 65% chamasida S. bo’ladi. Odam ochlikka bir oydan ortiqroq chida- shi mumkin, lekin S. sizlikka bir necha kundan ortiq chiday olmaydi. S.da orga- nizmning yashashi uchun zarur bo’lgan orga- nik va anorganik moddalar eriydi. Odamning S.ga bo’lgan fiziologik ehtiyoji, iqlim sharoitiga qarab, sutka- siga 3-6 l ni tashkil etadi. Sanitariya va xo’jalikro’zg’or ehtiyojlari uchun kup mikdorda S. talab kilinadi. S. markazlashgan sistemadan etarli mikdorda berilgan takdirdagina yuvindi va chiqindilarni S. kanalizasi- yasi yordamida okizib yuborish mumkin. Aholi yashaydigan joylarning Sanita- riya madaniyati S. bilan ta’minlanish darajasiga qarab belgilanadi (kishi.bo- shiga sutkasiga l hisobida). Aholining sog’lig’i va sanitariya yashash sharoitlari- ga bevosita yoki bil vosita salbiy ta’- sir etishi xavfining oldini olishda S.dagi kimyoviy moddalarning eng katta belgilangan mikdorda bo’lishi, ilmiy asoslangan gigiena normativlari muhim ahamiyatga ega. Aholi iste’mol qiladigan S. epide- miologik jihatdan xavfsiz bo’lishi ke- rak. S.da kasallik qo’zg’atadigan bakteri- yalar va viruslar bo’lmasligi lozim. Ad.: Egamberdiev R., Inson va suv, T., 1971, Rahimov H. R., Anorganik ximiya, T., 1984. Axmetov N. S, Obtshaya i neor- ganicheskaya ximiya, M, 1998; Egorov A. S.,Aminova G. X., Ekspress kurs neorga- nicheskoy i organicheskoy ximii, Rostov na-Donu, 2002. Sobirjon Aminov.