Nasrullaxon

Nasrullaxon (1806.1.6 – Buxoro 1860.21.9) — Buxoro amiri (1826 — 1860), mang’itlarlan. Amir Haydarning o’g’li. Otasining hukmronligi davrida Qarshida hokimlik qilgan. Amir Xaydar vafotidan so’ng hokimiyat uchun kurashlarda akalari Amir Husayn (1797— 1826) va Amir Umar (1826 yil vafot etgan)ni oradan ko’tarib, Buxoro taxtiga o’tiradi (1826). Nasrullaxon o’z hukmronligi davrida Islom shariati ko’rsatmalariga qat’iy amal qilgan. Nasrullaxon jasur va dovyurak kishi bo’lganligi bois unga “Bahodir”, “botir” unvonlari berilgan. Nasrullaxon davlat hokimiyatini mustahkamlash maqsadida urug’ va qavm boshliqlari bo’lgan ko’plab amaldorlarni quyi tabaqalardan chiqqan yosh va g’ayratli kishilar bilan almashtirdi. 1837 yilda harbiy sohada islohotlar o’tkazib, o’z qo’shinining jangovar holatini yaxshiladi. Har biri 800 kishidan iborat 50 ta sarbozlar bo’luklari va 250 kishilik to’pchilar guruhi tashkil qilingan. Muntazam piyoda qo’shinining soni 40000 kishidan ortiq bo’lgan. Nasrullaxon Xiva va Qo’qon xonliklarini Buxoro atrofida birlashtirishga uringan. Mamlakatning hududiy yaxlitligini tiklash uchun Qo’qon xonlari tomonidan tortib olingan Xo’jand, ura-tepa, Toshkent, Jizzax va Zominni Buxoro Amirligiga qaytardi (1840-42). Farg’ona vodiysi ulamolarining talabi bilan Qo’qonga yurish qilib, xonlik hududini egallagan (1842). Biroq u Qo’qon xoni Muhammad Alixotsh qatl qilish bilan cheklanmasdan, uning onasi — mashhur shoira Nodirabegimni ham o’ldirtiradi. Nasrullaxon tomonidan Qo’qonga Ibrohim parvonachi mang’itning noib qilib qoldirilishi salbiy oqibatlarga olib kelgan. Noib mahalliy aholiga zulm o’tkazib, soliqlarni ko’paytirdi. Natijada tez orada Qo’qon qo’ldan ketadi. Nasrullaxon Marvni ham Buxoroga bo’ysindiradi (1843). Shuningdek, Nasrullaxon qo’shini 20 yilda olib borgan 32 ta harbiy yurishidan so’ng Shaxrisabzni uzil-kesil egallagan (1856). Shahrisabz Markaziy hokimiyatga bo’ysungach, u sulh ramzi sifatida mahalliy hukmdor Iskandar Valloma (valine’ma)ning singlisi Kenagasxonimga uylandi. Nasrullaxon hukmronlik qilgan yillar Turkiston mintaqasida Rossiya-Angliya manfaatlari o’zaro to’qnashgan davr hisoblanadi. Nasrullaxon tomonidan va uning davrida Buxoroda qozi Hasanxo’ja, Olimjonboy, Eshoni Pir, Mirzo Ubayd, Modorixon, Ismoilxo’ja (1829) Aliy Cho’bin, Mirzo Abdulg’affor, Tojiddin madrasalari (1860) qurildi, Xalifa Xudoydod me’moriy majmuasining qurilishi yakunlandi (1855). Bu paytda tarixchi Muhammad Mirolim Buxoriy “Fathnomai sultoniy” (“Sulton fathnomasi”) asarini yozgan. Keyinchalik mashhur alloma bo’lib yetishgan yosh Ahmad Donish Nasrullaxon nazariga tushib, saroyga xizmatga olingan. Nasrullaxon Buxoroda dafn etilgan. Ad.: Traktat Axmad Donisha “Istoriya mangitskoy dinastii”. Dushanbe, 1967; Mirza Abdal’Azim Sami. Tarixi salatini mangitiyya. M., 1962; O’zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti, 1-qism, T., 2000.