AGNOSTISIZM

AGNOSTISIZM (Yunoncha a – inkor qo’shimchasi, gnosis — bilish) — borliqni, voqelikdagi narsa va hodisalarni, ularning mohiyatini bilish mumkinligini qisman yoki mutlaqo inkor etuvchi nazariya. Agnostisizm vakillari borliqning cheksizligi, nihoyasizligi va murakkabligi, inson sezgi a’zolari imkoniyatlarining cheklanganligiga asoslanib borliqni bilish mumkin emas deb hisoblaydi. Agnostisizmning yirik vakillaridan biri ingliz faylasufi David Yum, inson aqli sezgilarimiz bergan ma’lumotlarga tayanib voqelikni biladi, lekin, sezgi a’zolarimiz bizga to’g’ri va to’liq ma’lumot beradimi, sezgilarimiz aks ettirayotgan voqelikning o’zi mavjudmi, degan masalalarni o’rtaga tashlagan va shu asosda olamni bilish mumkinligini rad etgan, ob’ektiv voqelikning mavjudligiga shubha bildirgan (bu jihatdan Yum Agnostisizm skeptisizmning bir ko’rinishi sifatida namoyon bo’ladi). Agnostisizmning ikkinchi bir yo’nalishi nemis faylasufi Immanuil Kant falsafasida ifodalangan. I.Kant tashki olamni ikkiga: “Biz uchun narsa” va “Narsa o’zida”ga ajratib tushuntiradi, olamning biz bilgan va bilib olishimiz mumkin bo’lgan qismini “Biz uchun narsa” deb ataydi. Olamning “Narsa o’zida” qismining ayrim jihatlarinigina bilish mumkin bo’lsa ham, uning asl mohiyatini bilish mumkin emas deydi. Bilish ob’yektining cheksizligini, nihoyasizligini, hodisalar ichki mohiyatining tubsizligini mutlaqlashtirish Agnostisizmning gnoseologik ildizlariga kiradi. Haqiqatda, har qanday narsani bir qarashda, bir zumda har taraflama bilib bo’lmaydi, uni bilib olish uchun muayyan vaqt kerak bo’ladi. Shuningdek, har qanday narsani va uning mohiyatini bilib olishimiz uchun yordamchi qurol va vositalarning qay darajada takomillashganligi jiddiy ahamiyatga ega. Bizga nisbatan keyingi avlodlarimizning tajribalari yanada boyib, takomillashib boradi va natijada ular bizlarga nisbatan ko’proq narsalarni biladi. Biz sezgi a’zolarimizning bilish imkoniyati etmagan ob’ektlarni aql va tafakkur kuchi bilan bilib boramiz. Bilish shu tarzda yaxlit va uzluksiz jarayondir. Inson aql-tafakkuri fan va amaliyotni taraqqiy ettirishga, bilish va izlanish vositalarini takomillashtirishga yo’l ochadi. Baxtiyor To’raev.