DIALEKTIKA

DIALEKTIKA [Yunoncha dialektike (techne) —suhbat olib borish, bahslashish san’ati] — borliqning vujudga kelishi, uning taraqqiyoti haqidagi falsafiy ta’limot hamda voqelikni bilish va unga asoslangan tafakkur uslubi. “Dialektika” tushunchasi falsafa tarixida dastlab hozirgi ma’nosidan boshqacha tushunilgan. Yunon falsafasida Dialektika muxolifning muhokamasidagi ziddiyatlarni ochib tashlash, munozara orqali haqiqatni topish san’atini anglatgan. Keyinchalik bu usul tabiat hodisalariga tatbiq etila boshlagan, bilish uslubiga aylangan. Dialektik tafakkur voqelikni bilish jarayoni sifatida inson, jamiyat bilan bog’liklikda paydo bo’lgan. Voqelikni bilish va uni inson manfaatlari yo’lida o’zgartirishning dialektik uslubini anglashga intilish qadimgi zamonlarga borib taqaladi. Bu intilish dastlab Sharqda paydo bo’lib, antik davrda o’z takomiliga etgan. Falsafa tarixida Dialektika turlicha talqin qilingan. “Dialektika” so’zi ilk bor Sokrat (Suqrot) tomonidan qo’llanilgan. U Dialektikani bir-biriga zid, qarama-qarshi fikrlar to’qnashuvi orqali haqiqatni topish san’ati deb bilgan. Geraklit ijodida Dialektika o’zining antik davrdagi eng yorqin ko’rinishiga ega bo’ldi. Geraklit fikricha, Dialektika — muttasil harakatdagi olam ichki jihatdan ziddiyatli va u doimiy vujudga kelish, rivojlanish hamda tanazzulga yuz tutish — qarama-qarshiliklar birligidan iborat. Mazkur davrda Geraklit va boshqa yunon faylasuflari ta’limotlari negizida sofistlarning salbiy tusdagi Dialektikasi vujudga keladi. Sofistlar haqiqatni borliq Dialektikasidan emas, bahslar olami, ruhiyatidan axtarib, ziddiyatli inson tafakkurini harakatga keltirdilar, oxir-oqibatda bilish faqat nisbiy, gumoniy, taxmin ekanligini e’tirof etishgacha borib etdilar. O’rta asrlardan 18-asrgacha Dialektika oddiy (maktabda o’qitiladigan) mantiq ilmi sifatida tushunib kelindi. Platon Dialektikani narsalarning ideal mohiyatini bilish maqsadida tushunchalarni bo’lak-bo’laklarga ajratish, so’ng bir-biri bilan o’zaro bog’lash uslubi deb hisoblagan. Kuzalik Nikolay, J. Bruno Dialektikani qarama-qarshiliklarning mos kelishi haqidagi ta’limot deb ta’kidlashgan. Kantnit fikricha, Dialektika voqelikni tajriba, hissiy bilimlar orqali emas, balki sof tafakkur asosida bilishga intiladi. Gegel Dialektikani borliq, ruh va tarix taraqqiyotining ziddiyatlarini anglashning umumiy uslubi deb bildi. Falsafa tarixida Dialektikaning 3 ta asosiy shakli tarkib topdi: 1) qadimgi dunyodagi ilk, stixiyali, sodda Dialektika (Geraklit, Platon va boshqalar); 2) nemis mumtoz idealistik (xususan, Gegel) falsafasi; 3) K. Marks va F. Engels asos solgan materialistik D. K. Marks, F. Engels va xususan, V.I. Lenin Dialektikani vokelikni bilish va uni inqilobiy o’zgartirish qaqidagi ta’limot hamda buning tegishli uslubi deb hisobladilar. Marksistik utopiya Dialektika qonunlarida insoniyatning yalpi baxt-saodatga borish kafolatini ko’radi. 20-asr G’arb falsafasida Dialektika neogegelchilik, ekzistentsializm, diniy falsafaning turli oqimlarida rivojlandi.