Temirchilik

Temirchilik – 1) temirni bolg’alab turli buyumlar (ketmon, o’roq, tesha va b.) yasash kasbi. T. kishilik jamiyatining eng qadimgi davrlarida paydo bo’lgan. Mil. AV. 3—4ming yillikda Eron, Mesopotamiya, Misrda temirni sovuklayin va qizdirib bolg’alab, turli xil aslahalar, mehnat qurollari va b. buyumlar yasalgani ma’lum. O’zbekiston hududida T. ishi maxsus do’konda amalga oshirilgan. T. do’konida — o’choq, qo’ra, supa, o’ra, cho’pkunda; ish qurollaridan sandon, bosqon, bolg’a, ombur, egov, charx, dam va h.k. bo’lgan. Temirchi temirni otashdondagi o’tga qo’yib qizdiradi, metall tobiga kelib, oq tusga kirgach, uni sandonga qo’yib, zarur shaklga kelguncha bolg’alaydi. Bu ishlar usta, bozg’onchi va damgir tomonidan bajarilgan. T. hozir ham keng ko’lamda saqlanib qolgan; 2) og’ir mashinasozlikning metallni bolg’alab, shtamplab, presslab turli buyumlar ishlab chiqariladigan tarmog’i. Bu tarmoq 16-a.da Evropada birinchi marta suv bilan ishlaydigan mexanik bolg’a yaratilganidan keyin rivojlandi. 19-a.larda mashinada shtamplash, bug’bilan ishlaydigan bolfa, gidravlik press vujudga keldi. 20-a. 50y.lariga kelib T.ning yangi usullari, ya’ni qiyin deformasiyalanadigan materiallarni portlatib yuqori tezlikda shtamplash, gidrostatik press lash (gidroekstruziya) va b. usullar yaratildi. T. materiallarni deformasiyalashga, ya’ni ularni emirmay, tashqi kuch ta’sirida shaklini o’zgartirishga asoslangan. T.ning keng ishlatiladigan usullaridan biri bosim bilan ishlov berish. Bu usul mashinaning eng muhim detallarini tayyorlashda ishlatiladi. Metall ishlashning asosiy usullari dastlabki materiallarning holatiga (prokat, quyma va b.), jihozlarga (press, bolg’a), asboblar bilan uskunalanishiga va texnologik usullarga bog’liq. Shu alomatlariga qarab, T. bolg’alash, hajmiy va list shtamplash, presslash turlariga bo’linadi (q. Metallarni ishlash). Bolg’alash — metallarni bosim bilan ishlash usullaridan biri (q. Bolg’alash, Bolg’alash mashinasi). Shtamplash — materiallarga bosim bilan ishlov berish; bunda zagotovkaga shtamplarda plastic deformasiya berilib, zarur shakldagi buyumlar olinadi. Shtamplash 0,5—30 t li katta bolg’alarda, 6-100 Mn (600— 10000 tonna kuch) kuch bilan zarb beradigan issiklayin shtamplaydigan krivoshipli presslarda, 750 Mn (75000 tonna kuch) kuch bilan zarb beradigan gidravlik presslarda bajariladi. Shtamplash materiallarni ancha tejaydi, buyumlar tannarxini kamaytiradi. Presslash — turli profilli materiallar, simlar, quvurlardan zagotovka va buyumlar olish usuli. Hajmiy yumshok, materiallar (paxta, xashak va b.) ni paketlashda, ikkilamchi xom ashyolar (qirindi, chiqindi)ni qayta ishlash va b.da ham ishlatiladi. T. yo’li bilan ishlab chiqariladigan buyumlar avtomobil va aviasiya sanoatlarida, traktorsozlik, asbobsozlik, engil sanoat, uyro’zg’or va b. tarmoqlarda ishlatiladi.