Xrom

Xrom (Yunoncha chroma — rang, bo’yoq, birikmalari yorqin rangli bo’lgani uchun, lotincha Chromium), Cr — Mendeleyev davriy sistemasining VI guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 24, atom molekulasi 51,996. Xromning 4 ta barqaror izotopi mavjud: 50sg (4,31%), 52sg (83,76%), 53sg (9,55%) va 54sg (2,38%). X.ning sun’iy radioaktiv izotoplaridan eng muhimi 51sg (T1/2=27,8 kun). Xromni dastlab frantsuz kimyogari L.Voklen 1797 yil tabiiy qo’rg’oshin (II) xromat — krokoit (Rsgo4) minerali tarkibidan topgan. Sof Xromni Bunzen xrom (I)xlorid eritmasini elektrolizlab olgan. Xrom Yer po’stining massa jihatidan 0,035% ini tashkil qiladi. Asosiy minerallari: xromit FeCr2O4, krokoit Rsgo4, uvarovit CaCr2(SiO4)3. Bulardan xromit (xromli temirtosh) katta amaliy ahamiyatga ega. Xrom oqkulrang, qiyin eriydigan yaltiroq qattiq metall. Suyuqlanish temperaturasi 1890°, qaynash temperaturasi 2680°, zichligi 7,2 g/sm3. Havoda Xromning sirti oksid parda bilan qoplanadi, bu parda Xromni keyingi oksidlanishdan saqlaydi. Xromga uglerod qo’shilsa, uning qattikligi yanada ortadi. Xrom quyi tralarda nihoyatda inert modda, lekin qizdirilganida kislorod, azot, uglerod, oltingugurt va galogenlar bilan reaktsiyaga kirishadi. Masalan, xrom (Sh)oksid Sg2O3 xrom (III)xlorid Sgs13, xrom (III) sulfid CrS3, xrom (Sh)nitrid Crnzlap hosil qiladi. Xrom (III)sulfid faqat quruq muhitdagina barqaror, suv ta’sirida gidrolizga uchraydi, natijada xrom (Sh)gidroksid va vodorod sulfid hosil bo’ladi. Xromning galogenidlari ichida Xrom xloridlari muhim ahamiyatga ega. Xrom (P) xlorid Sgs12 — rangsiz gigroskopik kristall modda. Suyuqlanish temperaturasi 824°, zichligi 2,88 g/sm3. Xromometriyada ishlatiladi. Xrom (Sh)xlorid Sgs13 — binafsha tusli kristall modda. Suyuqlanish temperaturasi 1152°, zichligi 3,03 g/sm3. Xrom (1U) xlorid Sgs14 — qizdirilganda Sgs13 hosil bo’ladi. Xrom olishda ishlatiladi. Xrom nitrat kislota va zar suvida faqat qizdirilganida ozgina eriydi. Xrom o’z birikmalarida 2, 3, 4, 6 valentli. 2 valentli Xrom birikmalari beqaror, 3 valentliginiki barkaror moddalardir. Sanoatda xrom (Sh)oksid kaliy bixromatni koks yoki oltingugurt bilan qaytarib olinadi. Xrom (Sh)oksid Xrom olishda, moyli va akvarel bo’yoqlar tayyorlashda ishlatiladi. 3 valentli Xromning ko’pchilik tuzlari suvda yaxshi eriydi, lekin gidrolizga uchraydi. Xrom (III)sulfat kaliy (natriy, rubidiy, tseziy) sulfat ta’sirida kristallanib, qo’shaloq tuz — Xromli achchiqtosh hosil qiladi. Xrom (U1)oksid, Sgo3 — xromat angidrid suv bilan 2 xil kislota: N2 SgO4 (xromat kislota), N2sgo7 (bixromat kislota), ishqorlar bilan xromatlar hosil qiladi. Xrom (ht)oksid nixryatda kuchli oksidlovchi. Xromning SYU5 tarkibli peroksidi va N2SYU6 tarkibli peroksokislotasi mavjud. Xrom po’lat va temirdan yasalgan buyumlarning sirtini korroziyadan saqlash maqsadida xromlashda, ularga bezak berishda, qattiq va puxta, shuningdek, zanglamas sifatli po’latlar tayyorlashda keng qo’llanadi. Xrom olovbardosh, kislotalar ta’siriga chidamli. Xrom birikmalari zaharli, ular bo’yoq sifatida, fotografiyada, pirotexnikada, kun sanoatida va boshqa sohalarda ishlatiladi.