TUNGUS-MANJUR TILLARI

TUNGUS-MANJUR TILLARI, manjur-tungus tillari — Sibir va Uzok, Sharkdagi yaqin qarindosh tillar guruhi. Ayrim tadqiqotchilar fikricha, T.m.t. Oltoy tillari oilasiga kiradi. Ushbu tillar RFning O’rta va Sharqiy Sibirdagi taiga hududlarida, Xitoyning shim.sharqida, SintszyanUyg’ur Muxtor rayonida, Mongoliyaning bargi tumani (aymog’i)da tarqalgan. So’zlashuvchilarning umumiy soni 70 ming (RF da 60 ming) kishidan ortiq (1990-y.lar). T.m.t. ning nisbatan yaqinligi va dialektal jihatdan o’ta tarqokligi ularni mustakil til sifatida ajratish va tasniflashni qiyinlashtiradi. Shuning uchun bir tasnifda ular 11 tarmoqka, ikkinchisida 5 tarmoqqa, yana birida 3 tarmoqqa ajratiladi. Mas., 3 tarmokli tasnifda Sibir yoki shim., Amur yoki Nani va Jan. yoki manjur tarmoklari farklanadi va bu tarmoklar evenk, even, Nanay, udegey, manjur kabi tillarni va bir kancha laxjalarni kamrab oladi. T. m.t. fonetik belgilaridan unlilar ohangdoshligi (singarmonizm)ning mavjudligi, so’z o’rtasida undoshlarning qator kelishi, urg’uning so’z oxiriga tushishi (evenk va even tillarida kuch urg’usi, Nanay va udegey tillarida musiqiy urg’u) kabilarni ko’rsatish mumkin. Morfologik belgilaridan esa bu tillarning suffiksalagglyutinativ tipdagi tillarga mansubligi; analitizm belgilarining kuchliligi (manjur tili); otlarning son (birlik va ko’plik), egalik (3 xil shakl), kelishik (8 ta) kategoriyalariga egaligi; fe’llarda sifatdosh shaklining predikat vazifasida qo’llanishi, nisbat kategoriyasining (ular 5 ta) rivojlanganligi, ko’makchilarning faol, ko’p qo’llanishi kabilarni ko’rsatish mumkin. Leksikada boshqa tillardan o’zlashgan so’zlar ko’p: RF dagi T.m.t. da rus tilidan, even va evenk tillarida Saxa tilidan, manjur tilida Xitoy tilidan, barcha T.m.t. da mo’g’ul tillaridan uzlashgan so’zlar uchraydi. T. m.t. ga mansub ulik jurjen tilida yaratilgan va jurjen yozuvida bitilgan yodgorliklar 12-16-a.larga mansub. Manjur tili yozuvi 1599 y.da mo’gul yozuvi asosida yaratilgan va 1632 y.da takomillashtirilgan. Boshqa T.m.t. uchun 20-a. ning 20-y.lari oxirida lotin grafikasi asosida, 1936 y.dan rus grafikasi asosida yozuvlar ishlab chiqildi va 1931-32 y.larda evenk, even va Nanay tillarida adabiyotlar nashr etila boshladi.