Marganes

Marganes (nem. Marganerz — marga- nes rudasi; lot. Manganum), Mn — Men- deleev davriy sistemasining VII guruh kimyoviy elementi. Tartib rakami 25, at. m. 54,9380. Tabiatda 1 ta barqaror izo- topi 55Mp ma’lum. Oksidlanish daraja- si +2 dan +7 gacha, birikmalaridan 2 va 7 valentliklari barqaror hisoblanadi. Poling bo’yicha elektr manfiyligi 2,5 ga teng. Ion radiusi (qavslarda koordi- nasion sonlar keltirilgan) mp2+ uchun 0,080 nm (4), 0,089 nm (5), 0,104 nm (7), Mp7+ uchun 0,039 nm (4), 0,060 nm (6). M.ni dastlab 1774 y. shved olimi K. She- ele aniqlagan. Sof holdagi Mn ni shved kimyogari yu. Gan ajratib olgan. M.ning er po’stidagi massa bo’yicha miqdori 0,1% atrofida, okean suvlari- da 2-10~7%. Tabiatda erkin holda uch- ramaydi, asosan, minerallar tarkibida bo’ladi. Pirolyuzit (}-MpO2, psilo- Melan TMO pmpo2xn2o [M=va, sa, K, MP (II)], manganit (J-MnOOH, braunit 3Mn2O3MnSiO3 va rodoxrozit Mpso3 lar shular jumlasidandir. Rossiya, JAR, Avstraliya, Gabon, Braziliya, Hindiston, Gana va b. davlatlarda rudalari mavjud. Tinch, Atlantika va Hind okeanlari- da temirmarganes konkre-tsiyalari ko’p tarqalgan. M. oqkumush rang metall, kristall holdagi 4 ta kubsimon modifikasiyasi ma’lum bo’lib, 710° dan past xaroratlar- da a — shakldagisi barqaror hisoblanadi. — 173° dan pastda anti-ferromagnit, yuqori haroratlarda esa paramagnitdir. M. havoda engil oksidlanadi, 800° dan yuqorida ichki qavati MPO tashqaridagi Mp3O4 dan iborat kuy- indini hosil qiladi. 800° dan pastda Mp2O3, 450° dan pastda esa MpO2 hrsil bo’ladi. 100 g M. 60 sm3 vodorodni yutib, qattiq eritma xrsil qiladi. Galogenlar b-n kristall holdagi digalogenidlar be- radi, qizdirilganda oltingu-gurt, azot, fosfor, uglerod, kremniy va b. element- lar b-n birikadi. M.ning MnN6, Mn5N2, Mn4N, MnN, Mn6N5, Mn3N2 tarkibli nitridlari, MPR, MnP3, Mn2P, MrijPj, Mn4P tarkibli fosfidlari, mp3s ko’rinishdagi karbidi va MnSi, MnSi17, Mn3Si, Mn5Si3 tarkibli silisidlari olingan. M. hozirgi vaktda metallotermiya usulida, sof holdagisi marganes sul- Fat MnSO4 ni qaytarib, elektroliz qilib olinadi. M.ning asosiy qismi po’lat i.ch.da, rangli metallurgiya sanoatida, alyumi- niy va magniy qotishmalari tayyorlash- da, korroziyaga qarshi ishlatiladigan qoplamalar tayyorlashda qo’llanadi. Inson organizmida M.ning mikdori sutkasiga 4 mg dan kamaysa, u kasal- lanadi, o’simliklarda etishmay qolsa, xloroz (xlorofill etishmovchiligi) ke- lib chiqadi. M. birikmalari zararli, jumladan, ular kishi asabini ishdan chiqaradi, changlarining uzok, vaqt davo — mida nafas yo’llariga kirishi surunkali zaharlanishga olib keladi. Ad.: Axmetov N. S ., Obtshaya i neorga- nicheskaya ximiya, M., 1981. Kudrat Axmerov.