YER

YER — Quyosh sistemasidagi Quyoshdan uzoqligi jihatdan uchinchi (Merkuriy, Venera sayyoralaridan keyin) Sayyora. U o’z o’qi atrofida va aylanaga juda yaqin bo’lgan elliptik orbita bo’yicha Quyosh atrofida aylanib turadi. Hajmi va massasi jihatidan Yer katta sayyoralar ichida (Yupiter, Saturn, uran, Neptundan keyin) beshinchi o’rinda. Yerda hayot borligi bilan u Quyosh sistemasidagi boshqa sayyoralardan farq qiladi. Biroq hayot materiya taraqqiyotining tabiiy bosqichi bo’lganligi sababli Yerni koinotning hayot mavjud bo’lgan yagona. kosmik jismi, hayotning Yerdagi shakllarini esa mavjudotning yagona shakllari deb bo’lmaydi. Hozirgi zamon kosmogoniya nazariyalariga ko’ra, Yer Quyosh atrofidagi fazoda gazchang holatda bo’lgan kimyoviy elementlarning gravitasion kondensatlanishi (bir-biriga qo’shilishi) yo’li bilan 4,7 milliard yil muqaddam paydo bo’lgan. Yer tarkib topib borayotgan vaqtda radioaktiv elementlarning parchalanishi natijasida ajralib chiqadigan issiqlik hisobiga Yerning ichki qismi asta-sekin qizib, Yer moddasining differentsiyalanishiga olib kelgan, oqibatda Yerning kontsentrik joylashgan turli qatlamlari — kimyoviy tarkibi, agregat holati va fizik xossalari jihatidan bir-biridan farq qiladigan geosferalari hosil bo’lgan. Yer ichki qismining tuzilishi, seysmik to’lqinlarning yer sirti va butun hajmi bo’yicha tarqalishini tadqiq etish asosida aniqlangan. Bu to’lqinlar bo’ylama va ko’ndalang to’lqinlar bo’lib, ularning Yer ichki qismini tashkil etgan qattiq, suyuq qatlamlarida tarqalishi turlicha ko’rinish kasb etadi. Bu zamonaviy metodlar asosida Yer ichki qatlamlarini o’rganish quyidagi natijalarni berdi. Yer po’sti deb ataluvchi qatlam o’rtacha 30 kilometr qalinlikka ega bo’lib, uning ostidagi yer mantiyasi 2900 kilometr chuqurlikkacha boradi. Undan pastda — 5500 kilometrli chuqurlikkacha suyuq tashqi yadro joylashgan bo’lib, markazda diametri 1500 kilometr chamasidagi qattiq sub’yadro yotadi. Yerdan tashqarida tashqi geosferalar — suv sferasi (gidrosfera) va havo sferasi (atmosfera) joylashgan. Yer yuzasining katta qismini dunyo okeani egallaydi (361,1 million kilometr kvadrat yoki 70,8%), quruqlik 149,1 million kilometr kvadrat (29,2%) ni tashkil etadi (quruqlik olti katta materik va ko’pdan-ko’p orollardan iborat). Yevrosiyo materigi ikki qit’aga: Yevropa va Ocue’ra bo’linadi, shimoliy va Janubiy Amerika materiklari esa bir qit’a hisoblanadi, ba’zan tinch okean orollari Okeaniya deb ataladi va odatda uning maydoni Avstraliya bilan qo’shib hisoblanadi. Materiklar dunyo okeanini tinch, Atlantika, Hind va shimoliy Muz okeanlariga ajratib yuborgan, ba’zi tadqiqotchilar Atlantika, tinch va Hind okeanlarining Antarktida yonidagi qismlarini Janubiy okean deb alohida ajratadilar. Yerning shimoliy yarim shari, asosan, qit’alardan (quruqlik 39%), Janubiy yarim shari — okeanlardan (quruqlik atigi 19%) iborat. G’arbiy yarim sharning ko’p qismi suv, Sharqiy yarim sharning ko’p qismi esa quruqlikdir. Yerning eng baland nuqtasi bilan eng past nuqtasi orasidagi farq qariyb 20 kilometrga yetadi, dunyodagi eng baland Jomolungma (Everest) cho’qqisi (Himolay tog’larida) 8848 metr bo’lsa, eng chuqur Mariana suv osti botig’i (tinch okeanda) 11022 metrdir. Yer gravitatsion (tortish), issiqlik, magnit va elektr maydonlariga ega. Yerning gravitatsion kuchi oy va sun’iy yo’ldoshlarni Yer orbitasida tutib turadi. Yerning sferik (dumaloq) shaklda bo’lishi, Yer usti relefining ko’p xususiyatlari, daryolar oqimi, muzliklar siljishi va boshqa jarayonlar ham gravitasion maydon oqibatidir. Magnit maydoni Yer yadrosi va mantiyadagi turli jarayonlardan kelib chiqadi. Yerning elektr maydoni xam magnit maydoni bilan chambarchas bog’liq. Atmosfera va magnitosferada birlamchi kosmik omillar katta o’zgarishga uchraydi. Kosmik nurlar, quyosh shamoli, quyoshning rentgen, ultrabinafsha, optik va radio nurlari yutiladi va boshqa o’zgarishlarga uchraydi, bu esa Yer yuzasidagi jarayonlar uchun muhim ahamiyatga ega. Magnitosfera, xususan, atmosfera elektromagnit va korpuskulyar radiatsiyaning ko’p qismini tutib qolib, tirik organizmlarni uning halokatli ta’siridan saqlaydi. Yer Quyoshdan 1,7-1017 J/s miqdorida nur energiyasi oladi, lekin uning atigi 50% Yer yuzasigacha yetib keladi va Yer yuzasidagi ko’p jarayonlarning energiya manbai bulib xizmat qiladi. Yer yuzasi, gidrosfera, shuningdek, atmosfera va Yer po’stining er yuzasiga yaqin qatlamlari geografik qobiq yoki landshaft qobig’i degan umumiy nom bilan ataladi. Hayot geografik qobiqqa paydo bulgan. Tirik modda ayni paytda geologik kuch ham bo’lib, geografik qobiqni tubdan o’zgartirib yuborgan. Yerning hayot va biogen mahsulotlar tarqalgan sohasi biosfera deb ataladigan bo’ldi. Yer, uning shakli, tuzilishi va koinotda tutgan o’rni to’g’risidagi hozirgi bilimlar uzoq davrlar davomidagi izlanishlar jarayonida tarkib topdi. Qadimda (miloddan avvalgi 7-asr, Fales) Yerni — suv bilan o’ralgan yassi jism deb, keyinroq (miloddan avvalgi 6-asr, Anaksimandr) tsilindrik shaklda deb va, nihoyat, miloddan avvalgi 6-asr 2-yarmida (Pifagor) shar shaklida deb tasavvur qiddilar. Miloddan avvalgi 4-asrda Aristotel Oyning Yer soyasiga kirish (oy tutilishi) hodisasini o’rganib, Yerning shar shakldaligini birinchi bo’lib isbot qildi. Yerning diametrini miloddan avvalgi 3-asrda aleksandriyalik Eratosfen etarlicha katta aniqlikda o’lchadi. 9-asrda Xorazmiy va Ahmad al-Farg’oniy Yer meridiani yoyini o’lchash asosida Yer diametrini yanada aniqroq o’lchashga erishdilar. Yer radiusi uzunligini va g uzunlikni qiyalik burchagining pasayishi yordamida oddiy usulda o’lchagan olim Abu Rayhon Beruniy hisoblanadi. Uzoq yillar Yer — Koinot markazi deb qaraldi. Faqat 16-asrga kelib, sayyoralarning yulduzlar fonidagi sirtmoqsimon harakatlarini tushuntirish asosida polyak astronomi N. Kopernik Yer Quyosh atrofida aylanuvchi oddiy sayyoralardan biri ekanligini isbot qildi. 17-asr boshlarida nemis astronomi I. Kepler tomonidan sayyoralar qarakati qonuni kashf etilib, 1687 yilda I. Nyuton tomonidan butun olam tortishish konuni isbot qilinganidan so’ng geliosentrik sistema nazariyasi uzil-kesil karor topdi. «Qattiq» Yer tuzilishi, asosan, 20-asrda seysmologiya yutuklari tufayli aniqlandi. Elementlarning radioaktiv parchalanishi hodisasi kashf etilgach, ko’pgina fundamental kontsepsiyalarni qayta ko’rib chiqishga to’g’ri keldi. Jumladan, Yer eng avval suyuq olov edi, degan tushuncha o’rniga Yer qattiq sovuq zarralardan vujudga kelgan degan nazariya paydo bo’ldi. Tog’ jinslarining mutlaq yoshini aniqlashning radioaktiv metodlari ishlab chiqildi. Bu esa Yer tarixi qancha davom etganini, yer yuzasi va bag’ridagi jarayonlarning tezligini aniqlashga imkon berdi. 20-asr 2-yarmida raketa va sun’iy yo’ldoshlardan foydalanib, atmosferaning yuqori qatlamlari va magnitosfera haqida tasavvurlar shakllandi. Yerning massasi 5976-6021 kilogramm, bu esa Quyosh massasining 1/330000 qismiga teng. Quyoshning tortish kuchi ta’sirida Yer Quyosh sistemasidagi boshqa sayyoralar kabi, Quyosh atrofida doiradan juda oz farq qiladigan elliptik orbita bo’ylab aylanadi. Quyosh Yerning elliptik orbitasi fokuslaridan birida turadi. Shuning uchun ham Yer bilan Quyosh orasidagi masofa yil davomida 147,117 million kilometrdan (perigeliylya) 152,083 million kilometrgacha (afeliyaa) o’zgarib turadi. Yer orbitasining 149,6 million kilometrga teng katta yarim o’qi Quyosh sistemasi doirasida masofalarni o’lchashda birlik deb qabul qilinadi. Yerning orbita bo’ylab qiladigan harakat tezligi, o’rta hisobda, 29,765 kilometr/sekund bo’lib, 30,27 kilometr/sekunddan (perigeliyda) 29,27 kilometr/sekundgacha (afeliyda) o’zgarib turadi. Yer Quyosh bilan birga Galaktika markazi atrofida ham aylanadi, galaktik aylanish davri 200 million yilga yaqin vaqtga teng, harakatning o’rtacha tezligi 250 kilometr/sekund. Eng yaqin yulduzlarga nisbatan Quyosh Yer bilan bir-alikda Gerkules yulduzlar turkumiga tomon ~ 19,5 kilometr/sekund tezlikda harakat qiladi. Yerning Quyosh atrofida aylanish davri yil deb ataladi va Yer harakati osmon jismlarining qaysi biriga va osmon gumbazining qaysi nuqtasiga nisbatan olinishiga qarab yil har xil ataladi. Quyosh markazining bahorgi tengkunlik nuqtasidan ikki marta ketma-ket o’tishi uchun ketgan vaqtda tropik yil deb ataladi. Tropik yil Quyosh taqvimlari uchun asos qilib olingan va u 365,2422 o’rtacha quyosh sutkasiga teng. Boshqa sayyoralarning tortishi ta’sirida ekliptika tekisligining holati va Yer orbitasining shakli million yillar mobaynida sekin o’zgaradi. Bunda ekliptikaning Laplas tekisligida og’ishganligi 0° dan 2,9° gacha, Yer orbitasi ekstsentrisiteti esa 0 dan 0,067 gacha o’zgaradi. Hozirgi ekstsentrisitet 0,0167 ga teng bulib, yiliga 4-10~7 dan kamaya boradi. Olam Shimoliy Qutbidan turib Yer shariga qaralsa, Yerning orbita buylab soat miliga teskari yunalishda aylanayotganini ko’rish mumkin bo’lar edi. Gravitasiya, Yerning o’z o’qi atrofida aylanishi natijasida yuzaga keladigan markazdan qochma kuch, shuningdek, relef hosil qiluvchi ichki va tashqi kuchlar ta’sirida Yer murakkab shaklga kirgan. Gravitatsion potentsialning sath yuzasi (ya’ni hamma nuqtalarda shoqul yo’nalishiga perpendikulyar (tik) bo’lgan va okean sathiga to’g’ri keladigan yuza) taqriban Yer shakli deb qabul qilingan (bunda okeanlarda to’lqin, suv ko’tarilishi, oqim va atmosfera bosimi ta’sirida suv sathining o’zgarib turishi e’tiborga olinmaydi). Bu geoid shakl deb ataladi. Ana shu yuza bilan chegaralangan qajm Yer hajmi deb hisoblanadi (qit’alarning dengiz sathidan yuqori joylashgan qismlari hajmi bunga kirmaydi). Geodeziya, xaritagrafiya va boshqalarda bir qancha ilmiy va amaliy masalalarni hal qilish uchun Yer shaklining ellipsoid yuzasini Yer shakli deb qabul qilinadi. Yer ellipsoidi parametrlarini, Yerdagi holatini, shuningdek, erning gravitatsion maydonini bilish, sun’iy kosmik jismlarning harakat qonunlarini o’rganadigan Astrodinamikada katta axamiyatga ega. Yer shar shaklida deb hisoblansa, ekvatordagi har bir nuqta 462 m/s, sr kenglikdagi nuqtalar esa 463 cos f (m/s) tezlik bilan harakatlanadi. Aylanish chiziqli tezligining, binobarin markazdan qochma kuchning kenglikka bog’liqligi turli kengliklarda og’irlik kuchi tezlanishining turlicha bo’lishiga olib keladi. Yerning aylanish o’qi ekliptika tekisligiga tushirilgan perpendikulyardan 23°26,5′ og’ishgandir (20-asr o’rtalarida); hozir bu burchak yiliga 0,47″ dan kichrayib bormoqda. Yer Quyosh atrofida orbita bo’ylab harakat qilganda aylanish o’qi fazoda doimiy yo’nalishini deyarli sakdaydi. Bu esa pil fasllarini hosil qiladi. Yerning o’z o’qi atrofida aylanishi natijasida kun va tun hosil bo’ladi. Yerning o’z o’qi atrofida bir marta aylanish davri sutka deyiladi. Oy, Quyosh va boshqa sayyoralarning gravitatsion ta’sirida Yer o’qi qiyaligi va orbitasi ekstsentrisitetining uzoq davom etadigan davriy o’zgarishlari yuzaga keladi, bu esa, o’z navbatida, iqlimning ko’p asrlar davomida qisman o’zgarib borishiga sabab buladi. Oy va Quyoshning tortishi ta’sirida Yerning aylanish davri muntazam ravishda ortib bormoqda. Oyning tortishi atmosfera, suv qobig’i va «qattiq» Yerda ham deformatsiyalanishni yuzaga keltiradi. Oy tortishi natijasida Yer po’stidagi ko’tarilish-pasayish amplitudasi 43 santimetrga, ochiq okeanda ko’pi bilan 2 metrga yetadi; atmosferada esa bosim bir necha yuz N/ m2 (bir necha mm sim. ust.)gacha o’zgaradi. Ko’tarilish-pasayish harakatida ro’y beradigan ishqalanish ta’sirida Yer-Oy sistemasi energiya yo’qotadi va harakat miqdori momenti Yerdan oyga o’tadi. Oqibatda Yerning aylanishi sekinlashadi, oy esa Yerdan uzoqlashadi. Yerning o’z o’qi atrofida aylanish davri bir asrda o’rtacha bir necha metr/sekundga ortib bormoqda (500 million yil oldin sutka 20,8 soat bo’lgan). Yerning aylanish tezligi havo massalari va namlikning mavsumiy almashinib turishi natijasida ham yil davomida o’zgarib turadi. Yer qutblari botiq (ekvator atrofi massasi kattaroq) bulganligi va oy orbitasi Yer ekvatori tekisligida yotmaganligidan oyning tortishi presessiyami vujudga keltiradi, ya’ni Yer o’qi fazoda ekliptika o’qi atrofida sekin burilib boradi va 26 ming yil deganda bir marta to’liq konus sirt chizadi. Bu harakatga o’q yo’nalishining davriy tebranishlari — nutasiya ham qushilib ketadi (asosiy davri 18,6 yil). Aylanish o’qining Yer tanasiga nisbatan holati davriy ravishda ham (bunda qutblar urtacha holatdan 10-15 metr og’adi), asrlar davomida ham o’zgarib turadi, shimoliy qutbning o’rtacha holati shimoliy Amerika tomonga yiliga -11 santimetrdan surilib boradi. Yerning tuzilishi. Magnitosfera. Yerning eng tashqi va eng qalin po’sti Yerga eng yaqin fazo — magnitosfera, uning fizik xossalari Yer magnit maydoniga va bu maydonning kosmik zarralar oqimi bilan o’zaro ta’sirlashuviga bog’liq. Kosmik zondlar va yer sun’iy yo’ldoshlari yordamida olib borilgan tekshirishlar Yer doimo Quyoshdan keladigan korpuskulyar zarrachalar oqimi (quyosh shamoli)da turishini ko’rsatadi. Yer orbitasi yaqinida bu zarralar oqimining tezligi 300 dan 800 kilometr/sekundgacha yetadi. Quyosh plazmasida kuchlanganligi o’rtacha 4,8-10~3 a/m (6- 10~5)ga teng magnit maydoni mavjud. Quyosh plazmasi oqimi Yer magnit maydoni bilan to’qnashganda zarba to’lqini paydo bo’ladi, uning Yer markazidan uzoqligi 13-14 Re ga teng (Rffi — yer radiusi), shu to’lqindan keyin 20 ming kilometr qalinliqdagi qatlam (oraliq soha) keladi. Quyosh plazmasidagi magnit maydonida zarralar tartibsiz harakatlanadi. Bu maydonda plazma temperaturasi 200 ming darajadan 10 million darajagacha ko’tariladi. Magnitosferaga quyosh shamoli oraliq soha orqali o’tadi. Oraliq soha bilan magnitosfera chegarasi — magnitopauza quyosh shamolining dinamik bosimi Yer magnit maydoni bosimi muvozanatlab turadigan joydan o’tadi. U Yer markazidan 10-12 Rffi (70-80 ming kilometr), qalinligi 100 kilometr; magnitopauza atrofida magnit maydoni kuchlanganligi 8-10 2 a/m (10~3). Quyosh faolligi paydo bo’lishi natijasida magnitosfera o’zgaradi. Quyosh faolligi tufayli quyosh shamoli va uning magnit maydonida sezilarli o’zgarish yuz beradi, ya’ni magnit bo’roni paydo bo’ladi. Magnit bo’roni tufayli atmosferaning yuqori qatlami qiziydi, zarralar ionlanishi ortadi, tezlashadi, qutb yog’dusining yorqinligi kuchayadi, elektromagnit shovqinlari hosil bo’ladi, qisqa to’lqinli radioaloqa buziladi va hokazolar. Geomagnit maydon Yerning radiatsiya mintaqasini hosil qiladi, bu esa kosmik kemalarning uchishi uchun xavflidir. Atmosfera. Atmosfera yoki Yerning havo qobig’i deganda «qattiq» Yerni o’rab olgan va u bilan birga aylanadigan gaz muhiti tushuniladi. Atmosferaning massasi, zichligi, qatlami tuzilishi, atmosferadagi dissosilanish, ionlanish va boshqalar haqida atmosfera maqolasida yoritilgan. Yerning geografik po’stida yuz beradigan fizik, kimyoviy va biologik jarayonlar uchun asosiy energiya manbai, ya’ni Quyoshdan tarqaladigan elektromagnit nurlar Yer sirtiga atmosfera orqali o’tadi. Atmosfera rentgen va gamma-nurlar (qisqa to’lqinli nurlar) ni yutib, biosferani zararli ta’sirlardan saqlaydi. Atmosferada karbonat angidrid va suv bug’lari bo’lgani uchun Quyosh nurlanishi energiyasining 48% Yer sirtiga yetib keladi. Atmosferada bug’, tomchi va muz kristallari ko’rinishida (1,3—1,5)1016 kilogramm suv bor. Atmosfera bo’lmaganda Yer sirtining yillik o’rtacha temperaturasi — 23° bo’lar edi (aslida bu temperatura 14,8° ga teng). Atmosfera kosmik nurlarning ma’lum qismini ham ushlab qolib, Yerni meteoritlar zarbasidan saqlaydi. Quruqlik va dengiz ustida, turli balandlik va turli kengliklarda atmosfera turlicha qizigani uchun atmosfera bosimi ham turlicha taqsimlanadi. Shu sababli umumiy atmosfera tsirkulyasiyasi vujudga keladi. Suvning aylanib yurishi, yog’in-sochin va ularning oqishi atmosfera tsirkulyasiyasi bilan bog’liq. Issiqlik almashinuvi, suvning aylanib yurishi va atmosfera tsirkulyasiyasi iqlimni vujudga keltiradigan asosiy omillardir. Quruklik sirtida va suv havzalarining yuqori qatlamlarida yuz beradigan turli jarayonlarda atmosfera muhim rol o’ynaydi. Yerda hayotning rivojlanishida atmosferaning o’rni beqiyos. Gidrosfera. Suv qobig’i Yer shari yuzasini sidirg’asiga qoplagan emas. Gidrosfera umumiy hajmining qariyb 94% okean va dengizlardir; 4% yer osti suvlariga, 2% muz va qorlarga (asosan, Arktika, Antarktika va Grenlandiyada), 0,4% quruqlikdagi suvlarga (daryolar, ko’llar, botqoqliklarga) to’g’ri keladi. Atmosfera va organizmlarda ham suv bor. Yer yuzasiga bir yilda yog’adigan yog’in miqdori quruqlik va okeanlar yuzasidan bug’lanadigan suv mikdoriga teng. «Qattiq» Yer. «Qattiq» Yerning tuzilishi, tarkibi va xususiyatlari haqida, asosan, taxm. ma’lumotlargina mavjud, chunki Yer po’stining faqat eng ustki qisminigina bevosita kuzatish imkoniyati bor. Yer qa’rining eng chuqur qatlamlari to’g’risidagi ma’lumotlar esa turli xil bilvosita (asosan, seysmologiya, gravimetriya, geotermiya, magnitometriya, geofizika, Yer tebranishi chastotasini o’lchash va boshqalar) tadqiqot usullari bilan olingan. Bulardan eng ishonchlisi — zilzila to’lqinlarining Yerda tarqalish yo’llari va tezligini o’rganishga asoslangan seysmik usuldir. Bu tadqiqotlar asosida Yer 3 geosfera: Yer po’sti, mantiya va yadrodan tuzilganligi isbotlandi. «Qattiq» Yerning ustki qismi — yer po’sti tarkibi nihoyatda xilma-xil va eng murakkab sferadir. Olimlarning fikriga ko’ra, Yer po’stining qalinligi quruqlikda 20-80 kilometr, okeanlar tubida 5-10 kilometr. O’rta Osiyoda Yer po’stining qalinligi tekisliklarda 35 kilometr, tog’lik joylarda 50-80 kilometr. Yer po’sti bir necha tipga bo’linadi; ulardan ko’p tarqalganlari materik va okean osti yer po’stidir. Materik Yer po’sti 3 qatlamdan iborat: ustki — chukindi qatlam (10 kilometrdan 20 kilometrgacha), o’rta — shartli ravishda «granit» qatlam deb ataladigan qatlam (10 kilometrdan 40 kilometrgacha) va quyi — «bazalt» qatlami (10 kilometrdan 80 kilometrgacha). Okeanlarda cho’kindi qatlamning qalinligi aksari bir necha yuz metrni tashkil etadi. «Granit» qatlami juda yupqa yoki butunlay bulmaydi. Uning urnida qalinligi 1-2,5 kilometrcha bulgan va tabiati aniqlanmagan «ikkinchi» qatlam uchraydi. «Bazalt» qatlamining qalinligi 5 kilometr chamasida. Yer po’stining asosiy tiplaridan tashqari yana «oraliq» tuzilishiga ega bir necha tiplari uchraydi. Subkontinental (ba’zi bir arxipelaglar tagida) va sub’okean tiplari (qit’a ichkarisida va chekka dengizlarning chuqur suvli botiqlarida) shular jumlasidandir. Subkontinental po’stda «granit» va «bazalt» qatlamlari bir-biridan unchalik aniq ajralmagan va umumlashtirilib granit-bazalt qatlami deb yuritiladi. Sub’okean po’sti okean osti Yer po’stiga yaqin, ammo undan umumiy qalinligi, shu jumladan chukindi qatlamining qalinligi bilan farq qiladi. Yer po’sti 95% otqindi, 5% chukindi va metamorfik jinslardan tuzilgan. Aksariyat foydali qazilma konlar Yer po’stila joylashgan. Yer po’stining ostida Yerning mantiya qobig’i boshlanadi. Mantiyadan Yer po’sti Moxorovichich yuzasi bilan ajralgan. Mantiya 3 qatlamdan iborat bo’lib, 2900 kilometr chuqurlikkacha cho’zilib, o’sha yerda Yerning yadrosi bilan chegaralanadi. Ikki qatlami yu qori mantiya (qalinligi 850-900 kilometr)ni va 3-qatlam quyi mantiya (qalinligi 2000 kilometrcha)ni tashkil etadi. 1-qatlamning bevosita Yer po’sti tagidagi ustki qismi substrat deyiladi. Yer po’sti substrat bilan birgalikda litosferami hosil qiladi. Yuqori mantiyaning quyi qismi uning xossalarini kashf etgan seysmolog nomi bilan Gutenberg kotlami (astenosfera) deb ataladi. Gutenberg qatlamida seysmik to’lqinlarning tarqalish tezligi undan yuqori va quyidagi qatlamlardagidan kichikroq. Astenosfera quyi mantiyadan Golisin qatlami bilan ajralgan. Golisin qatlamida seysmik to’lqinlarning tezligi quyiga tomon orta boradi (bo’ylama to’lqinlar 8-11,3 kilometr/sekund, ko’ndalang to’lqinlar 4,9—6,3 kilometr/sekundga yetadi). Hozirgi zamonaviy tasavvurlarga ko’ra mantiyaning tarkibi tosh meteoritiga yaqin. Mantiyada kislorod, kremniy, magniy, temir ko’p. Yer yadrosi (o’rtacha radiusi 3,5 ming kilometrcha) tashqi yadro hamda 1,3 ming kilometr radiusli ichki yoki sub’yadroga bo’linadi. Sub’yadroda seysmik to’lqinlar deyarli bir xil tezlikda tarqaladi. Ularni bir-biridan qalinligi 300 kilometrga yaqin oraliq zona ajratib turadi. «Qattiq» yerning fizik xossalari va kimyoviy tarkibi. Yer ichiga chuqur kirgan sari zichlik, bosim, og’irlik kuchi, moddaning elastikligi, qayishqoqligi va temperatura o’zgarib boradi. Yer Po’stining o’rtacha zichligi 2,8, cho’kindi qatlamniki 2,4— 2,5, «granit» qatlamniki 2,7, «bazalt» qatlamniki 2,9 t/m3. Yer po’sti bilan mantiya chegarasida (Moxorovichich yuzasida) zichlik 2,9—3,0 dan 3,1—3,5 t/m3 gacha yetadi. Shundan so’ng zichlik asta-sekin orta boradi va yadroda birdaniga 10,0 t/m3 ga etadi, keyin yana asta-sekin orta borib, Yer markazida 12,5 t/m3 ga teng bo’ladi. Yer po’sti va yuqori mantiyada temperatura chuqurlikka tomon ko’tarila boradi. Mantiyadan «qattiq» Yer ustiga tomon issiq oqim keladi; bu oqim Quyoshdan keladigan issiqlikdan bir necha ming marta kam. Mantiyaning hamma joyida temperatura uning tarkibidagi materialning to’la erish temperaturasidan past. Materik Yer po’sti tagida temperatura 600-700° ga yaqin, Gutenberg qatlamida esa erish nuqtasiga yaqin (1500-1800°) bo’lsa kerak. Mantiyaning yanada chuqur qatlamlari va yadro haqida taxminan fikr yuritiladi. Yadroda temperatura 4000-5000° dan oshmasa kerak, ko’pchilik tadqiqotchilar fikricha yadro tarkibida temir va nikel metallari ko’proq, boshqalar fikricha mantiya va yadroning tarkibi bir xil, ammo ular xossalarining turliligi katta bosimda bo’ladigan fazali o’tishlarga bog’liq. Yuqori mantiyaning 700 kilometr chuqurlikkacha bo’lgan qismida zilzila o’choqlari mavjudligi aniqlangan. Bu esa mantiyani tashkil etadigan materialning mustahkamligidan dalolat beradi; bundan ham chuqurroqa zilzila o’choqlarining yo’qligi bu erda moddaning u qadar mustahkam emasligidan yoki yetarli darajada mexanik kuchlanish yo’qligidan darak beradi. Substratning elektr o’tkazuvchanligi juda sust; Gutenberg (astenosfera) qatlaminiki esa kuchli, bu temperaturaning yuqori bo’lishi bilan bog’liq bo’lsa kerak deb hisoblaydilar, quyi mantiyaniki, ehtimol, bundan ham kuchliroq. Yer yadrosida o’tkazuvchanlik juda kuchli, bu esa yadrodagi moddaning metallik xossalaridan darak beradi. Hozirgi kosmogonik farazlar sayyoralar, ularning yo’ldoshlari va meteoritlarning kimyoviy tarkibi Quyosh tarkibiga yaqin bo’lishi kerakligini ko’rsatadi. Yer po’stining deyarli yarmi kisloroddan, to’rtdan biridan ko’progi esa kremniydan tarkib topgan. Alyuminiy, magniy, kaltsiy, natriy va kaliy ham anchagina. Kislorod, kremniy, alyuminiy Yer po’stida eng ko’p tarqalgan birikmalar — silikat angidrid (SiO2) va alyuminiy oksid (A12O3)ni hosil qilgan. Mantiya asosan magniy va temirga boy og’ir minerallardan iborat. Ulardan SiO2 bilan birikmalar vujudga kelgan. Substratda, forsterit (Mg2Si04) eng ko’p, undan chuqurda fayalit (Fe2Si04) ulushi orta boradi. Quyi mantiyada yuqori bosim ta’sirida bu minerallar oksidlar (SiO2, MgO, G’eO)ga parchalanib ketgan deb taxmin qilinadi. Yer ichki qismlaridagi moddalarning agregat holati Yer qa’ridagi yuksak temperatura va bosimga bog’liq; agarda yuqori bosim bo’lmaganda mantiya erib ketardi, shu sababli butun mantiya qattiq kristall holatdadir; faqat Gutenberg qatlamida temperaturaning ta’siri bosimdan kuchli bo’lganligi sababli uni amorf yoki qisman erigan xrlatda deb hisoblaydilar. Tashqi yadro suyuq (erigan) holatda bo’lsa kerak, chunki suyuklikda tarqala olmaydigan ko’ndalang seysmik to’lqinlar tashqi yadrodan o’tmay qoladi. Yer magnit maydonining paydo bo’lishi suyuq tashqi yadro mavjudligiga bog’liq deb faraz qilinadi. Sub’yadro har holda qattiq bo’lsa kerak (uzunasiga tarqaladigan to’lqinlar sub’yadro chegarasiga yaqinlashganda unda ko’ndalang to’lqinlar hosil qiladi). Geodinamik jarayonlar. Yer geosferalarining moddasi doimiy harakatda va o’zgarishda. Suyuq va gazsimon qobiqda bu jarayonlar tez o’tadi. Ammo Yer kurrasining rivojlanish tarixining asosiy mag’zini deyarli qattiq moddadan tuzilgan ichki geosferalarning ancha sekin harakatlari tashkil etadi. Yer ichida va yuzasida sodir bo’layotgan jarayonlar 2 asosiy guruhga ajratiladi: ichki energiya (asosan, radioaktiv par-chalanish) ta’sirida vujudga keladigan endogen jarayonlar va Yerga tushadigan quyosh nuri energiyasi vujudga keltiradigan ekzogen jarayonlar. Endogen jarayonlar, asosan, chuqur geosferalar uchun xos. Yer po’stining quyi qismlarida, yuqori mantiya va yanada chuqurroqda juda katta hajmdagi jismlarning ko’chishi, kengayishi, siqilishi, bir fazadan ikkinchi fazaga o’tishi, kimyoviy elementlarning ko’chishi (migratsiyasi), issiqlik va elektr toklarining tsirkulyasiyasi va boshqalar sodir bo’lib turadi. Ana shu jarayonlar ta’sirida engil komponentlar ustki geosferalarda, og’ir komponentlar chuqur geosferalarda to’plana borgan. Endogen jarayonlar Yer po’stiga ta’sir etishi natijasida uning ba’zan qismlari vertikal hamda gorizontal yo’nalishda siljiydi, Yer po’stining ichki tuzilishi deformatsiyalanadi va o’zgaradi. Bularning hammasi tektonik jarayonlar bo’lib, bu jarayonlar namoyon bo’lgan joy tektonosfera deb ataladi. Tektonik jarayonlar bilan o’zaro bog’langan holda magmatik jarayonlar ham sodir bo’lib turadi, bu jarayonlar natijasida magma pastdan yuqoriga ko’tariladi va LAVA xrlatida yoriqlardan Yer yuzasiga oqib chiqadi (vulkanizm). Tektonik deformasiyalar (dislokasiyalar) va magmaning singishi natijasida tog’ jinslari metamorfizm jarayoniga uchraydi — yuqori bosim va tempeatura ta’sirida mineral ochiq tarkibi va strukturasi o’zgaradi. Yer yuzasi va po’stining yuqori qatlamlariga ekzogen jarayonlar ham ta’sir etadi. Tog’ jinslarning nurashi, yemirilgan tog’jinslarini shamol va oqar suvlar olib ketishi, yer yuzasining Daryo-soylar, yer osti suvlari, muzliklar tomonidan o’zgartirib yuborilishi, quruqlikdagi pastliklarda, dengiz va ko’llarda to’planib qolib, keyinchalik cho’kindi tog’ jinslariga aylanishi ekzogen jarayonlardir. Endogen va ekzogen jarayonlarning er yuzasiga ta’siri bir-biriga qarama-qarshi. Endogen jarayonlar (asosan, tektonik harakatlar) katta past-balandliklar xrsil qiladi, ekzogen jarayonlar esa ko’tarilgan joylarni parchalaydi, bo’lib-bo’lib yuboradi, yemirilgan mahsulotlarni pastqam joylarga eltadi, ya’ni yer yuzasini tekislab, muvozanatni saqlashga intiladi. Ichki va tashqi jarayonlarning o’zaro ta’siri natijasida yer yuzasida turli xil notekisliklar paydo bo’ladi, natijada yer yuzasining relefi tarkib topadi. Ichki va tashqi kuchlar nisbatining turlicha bo’lishiga qarab tog’lar, adirlar yoki tekisliklar hosil bo’ladi. Endogen jarayonlar ta’sirida Yer ichidagi jinslar uning yuzasiga chiqib qolib, denudatsiya va akkumulyatsiyaga uchraydi va cho’kindi jinslar hosil qiladigan asosiy manbalardan biriga aylanadi. Yer po’sti cho’kkanda cho’kindi jinslar Yer ichiga kirib, endogen jarayonlar ta’siriga tortiladi, ba’zan erib magmaga aylanadi va yana tektonik harakatlar ta’sirida Yer yuzasiga chiqib qoladi. Yer po’sti strukturasining asosiy xususiyatlari. Yer po’sti — ichki geosferalar ichida bevosita o’rganish imkoniyati bo’lgan yagona geosfera. Shuning uchun ham Yer po’stining strukturasini o’rganish faqat Yer po’stini emas, balki umuman Yerning rivojlanishi tarixi to’g’risida fikr yuritish uchun muhimdir. Yer po’sti 2 asosiy qism — materik Yer po’sti va okean osti Yer po’stidan iborat, shulardan materiklar Yer po’sti yaxshiroq o’rganilgan. Materikdagi Yer po’stining eng qadimgi tarkibiy unsurlari qadimgi (tokembriy) platformalar — tektonik jihatdan kam harakat qiladigan (barqaror) keng quruqliklardir. Platforma hududlarining anchagina qismi geologik tarix davomida deyarli gorizontal yotgan cho’kindi jinslar bilan qoplangan plitalarga aylangan. Ularning ostida qadimgi burmalangan fundament joylashgan. Bunday fundament cho’kindi jinslar bo’lmagan qalqonlarda yer yuzasiga chiqib qolgan va burmalangan metamorfik jinslardan tashkil topgan, bularni asosan granit tarkibli chuqur magmatik intruziyalar yorib chiqqan. Qadimgi platformalar bir-biridan faol geosinklinal mintaqalar b-n ajralgan; geosinklinal mintaqalar bir qancha geosinklinal sistemalardan iborat. Geosinklinal mintaqalar uzunasiga o’nlarcha ming kilometrga cho’zilgan, ularda Yer po’sti qalin, katta amplitudali vertikal qarakatlar sodir bo’lgan, tog’ jinslari kuchli burmalangan, vulkan harakatlari faollashgan va seysmik harakatlar shiddatli tus olgan. Okean osti Yer po’sti kam o’rganilgan va bu sohada ko’proq faraz qilinadi. Keng va nisbatan tekis bo’lgan okean tubida vulkanizm kam, seysmik harakatlar sust, Yer po’stining vertikal harakatlari sekin o’tadi. Bunday maydonlar okean platformalari deb ataladi. Ayni vaqtda okean ostida tektonik harakatlar bo’lib turadigan zonalar ham bor, ular okean Rift mintaqalari deb ataladi va butun okeanlar bo’ylab o’rtaliq tog’ tizmalari shaklida cho’zilib yotadi. Ularda vulkanizm, kuchli seysmiklik va Yer qa’ridan keladigan issiqlik oqimi katta. Tizmalari bo’ylama ketgan yer yoriqlari bilan murakkablashgan shunday joylarda qator chuqur Rift botiklari paydo bo’lgan. Materik va okean osti Yer po’stlarining o’zaro strukturaviy nisbatiga ko’ra ularning bir-biridan printsipal farq qiladigan 2 tipini ajratish mumkin. Atlantika tipi deb ataluvchi birinchisi, asosan Atlantika, Hind va shimoliy Muz okeanlariga xos. Bu yerda materik va okean chegarasi materik po’sti strukturalarini ko’ndalangiga kesib o’tadi, undan okean osti Yer po’stiga o’tishi esa keskin bo’lib «granit» qatlamini materik yon bag’riga kirib yo’qolishidan amalga oshadi. Ikkinchi, yoki tinch okean tipi tinch okean chekkalari, Atlantika okeanining Karib dengizi va orollari, Janubiy Gebrid orollari va Hind okeanining Indoneziya qirg’oqlariga tegishlidir. Bunga mezozoy va kaynozoy burmali sistemalari va hozirgi zamon geosin-klinallarining kontinent chetiga parallel yotishi xosdir. O’tish zonasi tarkibida geoantiklinal ko’tarilmalar mavjud. Hoirgi. relefda bular orollar yoyining tog’lik arxipelagi ko’rinishida namoyon bo’lgan. Bular bilan chekka dengizlarning chuqur suv osti botiqlari va kambar uzun okean novlari ko’rinishidagi geosinklinal bukilmalar yonma yon joylashgan. Tinch okean qirg’oqlarining bunday xususiyatlarini ko’pincha uning qadimiyligidan deb izohlaydilar. Ayni paytda Atlantika tipidagi okeanlarning nisbatan yosh ekanligiga shubha yo’q. Tarixiy geologiya ma’lumotlariga ko’ra paleozoy erasining oxirida Janubiy Amerika, Afrika, Avstraliya va Antarktida materiklari, Madagaskar oroli va qadimgi Hind platformasi bilan birgalikda Gondvana deb atalmish yagona kontinental massivni tashkil etgan. Faqat mezozoy davomida u bo’laklarga ajralgan, natijada hozirgi Hind va Atlantika okeanlari botiqlari paydo bo’lgan. Bu faktni hamma tomonidan yakdil tan olinishi uni turlicha talqin etilishini inkor qilmaydi. Ba’zi bir olimlar bu hodisani «okeanlanish» natijasi, ya’ni materik Yer po’stini okean osti Yer po’stiga aylanishi deb hisoblaydilar. Ayni vaqtda okeanlar materik Yer po’sti bloklarining surilishi va tag substratning ochilib qolishidan hosil buladi degan fikrlar keng tarqalmoqda. Materiklar dreyfi to’g’risidagi bunday fikrlar paleogeografiya ma’lumotlari asosida tasdiqlangan. 20-asrning 60-yillarida olg’a surilgan mobilistik gipotezalardan «yangi global tektonika» yoki «plitalar tektonikasi» deb atalmish gipoteza keng tarqaldi. Bu gipotezalar okeanlarda olib borilgan geofizik tadqiqotlarga aoslangan. Unda okean osti Yer po’stining okean o’rtaliq tizmalaridan ikki tomonga qarab «oqishi» va buning natijasida okean cho’kmalarining kengayishi taxmin qilinadi. Yer relefi. Yerning eng yirik (sayyoraviy ko’lamdagi) relef shakllari Yer po’stining eng ulkan strukturali unsurlariga muvofiq keladi. Ularning morfologik tafovutlari Yer po’sti ayrim qismlarining tuzilishi va tarixidagi farqqa hamda tektonik harakatlarning yunalishiga qarab belgilanadi. Yer yuzi relefining asosan ichki (endogen) jarayonlar ta’sirida paydo bo’ladigan bu shakllari morfostrukturalar deb ataladi. Sayyora masshtabidagi morfostrukturalar nisbatan kichikroq, lekin bari bir yirik morfostrukturalar — ayrim qirlar, tog’ tizmalari, platolar, botiqlar va boshqa relef shakllariga ajraladi. Bu morfostrukturalar ustida morfoskulpturalar deb ataladigan va aksari tashqi kuchlar ta’sirida vujudga kelgan xilma-xil mayda relef shakllari joylashgan. Morfostrukturalar Yer yuzasidagi yirik past-balandliklar, materik do’ngliklari va okean botiqlarini hosil qiladi. Quruqlik relefining eng yirik unsurlari — tekislik-platforma va tog’ (orogen) oblastlari. Tekislik-platforma oblastlari qadimgi va yosh platformalarning tekislik qismlarini o’z ichiga oladi va quruqlikning qariyb 64%ini egallagan. Dastlabki tekislik yuzalari aksari maydonni egallagan, ular deyarli gorizontal yotuvchi cho’kindi jinslar qatlamlaridan iborat. Bu oblastlarning joylanishida simmetriyalik kuzatiladi: shimoliy yarim sharda shimoliy Amerika, Sharqiy Yevropa va Sibir tekisliklari, Janubiy yarim sharda Janubiy Amerika (Braziliya), Afrika Arabiston va Avstraliya tekisliklari joylashgan. Platforma tekisliklarida alohida pasttekisliklar va qirlar, plato, yassitog’liklar va ancha baland tog’ massivlari bor. Tekislik-platforma oblastlari mutlak, balandligi 100-300 metrli past oblastlar (Sharqiy Yevropa, G’arbiy Sibir, Turon, Shim. Amerika) va Yer po’stining eng yangi harakatlari natijasida ko’tarilgan (400-1000 metr) baland oblastlarga (O’rta Sibir yassitog’ligi, Afrika-Arabiston, Hindiston tekisliklari hamda Avstraliya va Janubiy Amerika tekisliklarining ancha qismi) bo’linadi. Quruqlik relefida baland tekisliklar aksariyatni tashkil etadi. Tog’li (orogen) oblastlar quruqlikning 36% ga yaqinini egallaydi. Bular ikki tipga bo’linadi: dastlab kaynozoy geosinklinal sistemalari rivojlanishining orogen bosqichida paydo bo’lgan yosh yoki epige-osinklinal (Yevrosiyo Janubdagi, shimol va Janubiy Amerikaning g’arbidagi) tog’lar va qaytadan vujudga kelgan yoki epiplatforma tog’lari; ular Yer po’stidagi qadimgi burmali oblastlarning tekislangan yoki yarim yemirilgan joylarida keyingi harakatlar natijasida yosharishi va kqaytadan paydo bo’lishidan bunyodga kelgan (masalan, Tyanshan, Kunlun, Janubiy Sibir va Mongoliya shimoldagi tog’lar, shimoliy Amerikadagi Qoyali tog’lar va boshqalar). Okeanlarning tubi quyidagi qismlarga ajraladi: materiklarning suv osti chekkalari, Orol yoylari zonasi (yoki oraliq zona), okean tubi va okean o’rtaliq tizmalari. Materikning suv osti chekkasi (Yer yuzasining 14% chasi) materik sayozligi mintaqasining tekis qismi (shelf), materik yon bag’ri va 2500 dan 6000 metrgacha chuqurlikda joylashgan materik etagini o’z ichiga oladi. Materik yon bag’ri va materik etagini okean qa’ri deb ataladigan okean tubining aeosiy qismidan quruqlik va shelfdan tashkil topgan materik do’ngliklari ajratib turadi. Orollar yoyi zonasi. Okean qa’ri Yer kurrasining hamma oblastlarida ham materik etaklari bilan chegaradosh bo’lavermaydi. Geosinklinal rejimi hozirgacha saqlangan tinch okean g’arbiy chekkalari, Malay arxipelagi oblasti, Antil orollari, Skosha dengizi va boshqa hududlarda materik bilan okean qa’ri oralig’ida o’tuvchi zona joylashgan. Bu zona okean tubi qismlarining kengligi va ko’tarilgan hamda chuqur cho’kkan joylarining keskin almashishi bilan farq qiladi. Bu hududlarda orollar yoyi arxipelaglari, chekka dengizlar havzalari (masalan, bering, Oxota va boshqa dengizlar), ular hududida tog’lar va ko’tarilmalar, shuningdek, chuqur suv osti novlari joylashgan. Orollar yoylari (Kuril, Zond, Antil orollari va boshqalar) qator orollar ko’rinishida suv sathidan ko’tarilgan; chuqur suv osti novlari — okean tubining 7-11 kilometr chuqurlikdagi uzun va kambar botiqlaridan iborat. Asl okean qa’rining ko’p qismi (Yer yuzasining 40% gacha) okean platformalari (talassokraton)ga to’g’ri keladigan chukur suv osti (o’rtacha chuqurligi 3-4 ming metr) tekisliklari bilan band. Yassi (subgorizontal), qiya va balandligi 1000 metrgacha bo’lgan do’ng tekisliklar mavjud. Okean qa’ridagi tekisliklar oralaridan alohida joylashgan ko’p sonli suv osti tog’liklari (vulkanlar) ko’tarilib turadi. Suv osti relefining eng yirik unsuri okean o’rtaliq tizmalari dir (Yer yuzasining 10% gacha). Ularning umumiy uzunligi 60 ming kilometrdan ko’proq. Ular nishabli balandliklar bo’lib, kengligi bir necha o’n kilometrdan ming kilometrgacha, qo’shni havzalar tubidan 2-3 kilometr ko’tarilib turadi. Tizmalarning ayrim cho’qqilari okean sathidan vulkan orollari shaklida ko’tarilgan (Tristan-da-Kunya, Buve, Santa-Yelena va boshqalar). Yer yuzasining tuzilishida Yer po’stini butunlay kesib o’tadigan va ko’pincha mantiyagacha boradigan chuqur Yer yoriqlari muhim rol o’ynaydi. Ular Yer po’stini relefda yaxshi ifodalanib turadigan katta bo’laklarga ajratib turadi. Yirik Yer yoriqlari okeanlar tubida kenglik va subkenglik bo’yicha 1000 kilometrgacha cho’zilgan. Bunday Yer yoriqlari okean o’rtaliq tizmalarini kesib o’tgan, ularni biri ikkinchisiga nisbatan 10-100 kilometrga siljigan segmentlarga ajratib yuborgan va relefda tepalik, kambar botiqlar va ular ustidan ko’tarilgan tog’ tizmalari shaklida namoyon bo’lgan. Morfoskulpturalar. Morfoskulpturalarning shakllanishida daryo va vaqtincha oqar suvlarning roli katta. Suv keng tarqalgan flyuvial (erozion va akkumulyativ) shakllarni (Daryo vodiylari, soyliklar, jarlar va boshqalar) hosil qilgan. Muzlik shakllari ham ko’p. Ular hozirgi va qadimgi muzliklar faoliyati bilan bog’liq. Osiyo va shimoliy Amerikada ko’p yillik muzloq qatlamli jinslar tarqalgan joylarda turli shakldagi muzlagan yerlar (kriogen) relefi rivojlangan. Cho’l va chala cho’l o’lkalarda fizik nurash, shamol va vaq-tincha okar suv oqimlari tufayli yuzaga kelgan arid relef shakllari keng tarqalgan. Biosfera. Tarkibi, tuzilishi, energetikasi tirik organizmlar faoliyati bilan chambarchas bog’langan biologik qobiq, ya’ni biosferaning mavjudligi Yerning Sayyora sifatidagi o’ziga xos eng muhim xususiyatidir. Biosferaga Yerning faqat hozirgi hayot tarqalgan ustki qismigina emas, balki boshqa geosferalarning tirik modda kirib boradigan hamda uning faoliyati ta’sirida qachonlardir qaytadan o’zgargan qismlari ham kiradi. Shu sababdan biosfera tirik organizmlarning faqat hozirgi yashash muhitini emas, balki qadimgi muhitini ham o’z ichiga oladi. Turli ma’lumotlarga ko’ra, Yerda 2,5 million turga yaqin tirik organizmlar tarqalgan. Shundan faqat 1/5 qismini o’simliklar tashkil qiladi. Hayvonlar orasida turlar soni jihatidan bo’g’imoyoqlilar birinchi (1500000 turdan ortiq), mollyuskalar — ikkinchi (130000 tur), xordalilar (40000 tur) uchinchi, o’simliklardan yopiq urug’lilar birinchi (350000 tur), zamburug’lar (100000 tur) ikkinchi o’rinda turadi. Biroq turlar soni individlar soniga har doim mos kelavermaydi, chunki o’simlik va hayvonlar ayrim sistematik guruhlarining turlari kam bo’lgani holda individlar soni haddan tashqari ko’p bulishi mumkin. Shu sababdan o’simliklar va hayvonot dunyosini ta’riflashda biomassa va biologik mahsuldorlik tushunchalaridan foydalaniladi. Tarkibi jihatidan biosfera moddasi tirik (organizmlar), biogen (tirik organizmlar barpo etgan mahsulotlar), biokos (biologik va anorganik jarayonlarning birgalikdagi ta’siri natijasida ham hosil bo’lgan) va kos (anorganik) moddalarga bo’linadi. Geografik qobiq (landshaft qobig’i) qiyosan qalin bo’lmasa ham, Yerning o’ziga xos xususiyatlarini mujassamlashtirgan. Bu sferada 3 geosfera atmosferaning qismlari, gidrosfera va Yer po’sti bir-biri bilan tutashadi va o’zaro munosabatda bo’ladi. Landshaft sferasi Quyosh nuri energiyasining asosiy qismini yutadi va boshqa kosmik ta’sirlarni qabul qiladi. Unda Yer ichidagi radioaktiv parchalanish va boshqa jarayonlar ta’sirida paydo bo’ladigan tektonik harakatlar ro’y beradi, minerallar qayta kristallanadi va hokazolar. Turli xil manba (asosan, Quyosh) energiyalari landshaft sferasida issiqlik, molekulyar, kimyoviy, kinetik, potentsial, elektr energiyaga aylanadi va natijada bu yerda Quyoshdan keladigan issiqlik to’planib, tirik organizmlar uchun xilma-xil sharoit yaratiladi. Geologik tarix va yerdagi hayot evolyutsiyasi. Yerning geologik tarixi Yer po’stining geologik tuzilishi va tog’ jinslari majmuasini o’rganish asosida aniqlangan. Yerdagi eng qadimgi tog’ jinslarining mutlaq yoshi 4,5 milliard yildan ko’proq, Sayyora shaklidagi Yerning yoshi esa qariyb 4,7 milliard yilga teng. Yerning paydo bo’lishi va dastlabki rivojlanishi uning geologik tarixidan oldinoq kechgan. Yerning geologik tarixi bir-biriga teng bo’lmagan 2 bosqichga bo’linadi: yer tarixining taxminan 5/6 qismini o’z ichiga olgan tokembriy (3 milliard yildan ortiq) va so’nggi 570 million yilni o’z ichiga olgan fanerozoy. Tokembriy arxey va proterozoyga bo’linadi. Fanerozoy esa paleozoy, mezozoy va kaynozoy eralarini o’z ichiga oladi. Yer po’sti materik qismining tarixi yaxshiroq o’rganilgan, ana shu qismda qadimgi (tokembriy) platformalar bundan 1500-1600 million yilcha oldin tarkib topgan; bular Yevropadagi Sharqiy Yevropa, Sibir (Rossiya); Xitoy-Koreya, Janubiy Xitoy va Hindiston, Afrika, Avstraliya, Janubiy Amerika va shimoliy Amerika (Kanada), shuningdek, Antarktida platformalaridir. Materiklar Yer po’sti tarixi geosinklinal sistemalardan iborat geosinklinal mintaqalarning tarkib topish tarixidan iborat. Fanerozoy geosinklinal sistemalarining ko’pchiligi tektonik tsikllar davomida vujudga kelgan. Tektonik tsikllardan har birining boshlanishi va oxiri turli hollarda o’nlarcha million yil farq qilsa ham, bu tsikllar materik Yer po’sti strukturasi umumiy evolyutsiyasining tabiiy bosqichlari hisoblanadi. Bulardan ikkitasi — kaledon va gersin tsikli paleozoy erasiga to’g’ri keladi (bundan 570-248 million yil oldin o’tgan). Mana shu tsikllar oxirida tugagan kaledon va gersin burmalanishi eng katta epipaleozoy yosh platformalarining fundamentlarini hosil qilgan. Bundan keyingi tektonik tarix ko’pincha yagona Alp tsikli deb qaraladi. Biroq bu tsikl ham Yer sharining muayyan qismlari taraqqiyotida mustaqil ahamiyatga ega bo’lgan bir qancha kichik tsikllarga ajraladi (mezozoy tsikli, haqiqiy Alp tsikli, kaynozoy tsikli). Butun tektonik tsikl davomida vertikal harakatlarning davriy takrorlanib turishi (tsikl boshida erning ko’proq cho’kishi va tsikl oxirida ko’proq ko’tarilishi) har safar Yer yuzasi relefining o’zgarishiga, transgressiya va regressiya bo’lib turishiga olib kelgan. Bu davriy harakatlar cho’kindi jinslar tabiatiga, shuningdek, iklimga ta’sir etgan, oqibatda iklim davriy ravishda o’zgarib turgan. Paleozoyda Braziliya, Janubiy Afrika, Hindiston va Avstraliyani vaqti-vaqti bilan muz bosgan. Shimoliy yarim sharning bir qancha joylarini oxirgi marta antropogenda muz qoplagan. Har bir tektonik tsiklning birinchi yarmida materiklarni ko’proq dengiz bosgan — platformalar va geosin-klinallarning ko’proq qismi suv ostida qolgan. Dengizlarda dastlab ko’proq qumgillar cho’kkan, dengizlar maydoni kengaygan sari ohaktoshlar to’planishi ko’paya borgan. Tsikl o’rtalariga kelib Yer po’sti tobora ko’tarila borgach dengiz chekingan, quruqlik va geosinklinallarda tog’lar paydo bo’lgan. Tektonik tsikl oxirlarida deyarli hamma joyda materiklar dengiz havzalaridan xoli bo’lgan. Botiqlarda paydo bo’ladigan cho’kindi jinslar ham o’zgargan. Dastlab dengiz cho’kindilari qum, gillardan iborat bo’lgan, sayoz va berk dengiz havzalarida esa suvning bug’lanib ketishidan xemogen Laguna yotqiziqpari (tuz, gips) hosil bo’lgan. Cho’kindi hosil bo’lish sharoiti davriy o’zgarib turganidan, turli tektonik tsikllarning bir xil bosqichlarida hosil bo’lgan cho’kindi formasiyalari bir-biriga o’xshaydi. Bu esa bir qancha hollarda cho’kindi foydali qazilma konlarining hosil bo’lishiga olib kelgan. Masalan, eng katta toshko’mir konlari gersin va Alp tsikllarining endigina Yer po’sti ko’tarila boshlagan bosqichlarida vujudga kelgan. Tektonik tsikllarinng oxirlarida osh va kaliy tuzining yirik konlari hosil bo’lgan. Platformalarda geologik tarix davomida tektonik harakatlar bir necha bor kuchaygan. Bu neogen oxirida ayniqsa yaqqol namoyon bo’lgan — kaledon yoki gersin tsikllari oxirlarida paydo bo’lgan va tekislanib qolgan tog’lar (masalan, Tyanshan, Oltoy, Sayan tog’lari va boshqalar) bu paytda platformalarda yana baland ko’tarilib qolgan; xuddi ana shu davrda yirik grabenlar — Rift sistemalari (Baykal riftlari, Sharqiy Afrika grabenlari) vujudga kelgan. Tashqi va ichki kuchlarning o’zaro ta’siridan Yer yuzasining tabiati butun geologik tarix davomida o’zgarib turgan. Relef, materik va okeanlarning qiyofasi, iqlimi, o’simlik va hayvonot dunyosi bir necha bor o’zgargan. Organik dunyo taraqqiyoti Yer taraqqiyotining asosiy bosqichlari bilan chambarchas bog’liqdir; ana shu bosqichlar orasida nisbatan tinch davom etgan uzok, davrlar bilan birga Yer po’sti hamda yuzasidagi tabiiy sharoit qisqa vaqt davomida uzgarib ketgan davrlar ham bo’lgan. Organik dunyoning rivojlanish tarixi. Yerda hayotning paydo bo’lishi va uning dastlabki taraqqiyot davri to’g’risida turli gipotezalar mavjud. ko’pchilik olimlarning fikriga ko’ra, biologik evolyutsiyadan oldin suv xavzalarida aminokislotalar, oqsillar va b. organik birikmalar paydo bo’lishi bilan bog’liq, uzoq davom etgan kimyoviy evolyusiya bo’lib o’tgan. Dastlabki atmosfera tarkibida kislorod bo’lmagan. Atmosfera, asosan, metan, karbonat angidrid, suv bug’i va vodoroddan tashkil topgan bo’lib, kislorod birikkan holda bo’lgan. Evolyutsiya tufayli dastlabki murakkab organik birikmalardan asta-sekin ibtidoiy organizmlar vujudga kelgan. Ular oqsil va nuklein kislotadan tarkib topgan va irsiy o’zgarish qobiliyatiga ega bo’lgan. Tabiiy tanlanish ta’sirida ko’proq takomillashgan va organik moddalar bilan oziqlangan ibtidoiy organizmlargina yashab qolgan. Keyinroq anorganik moddalardan kimyoviy sintez va fotosintez yo’li bilan organik moddalarni sintez qila oladigan organizmlar paydo bo’lgan. Fotosintez tufayli hosil bo’ladigan erkin kislorod atmosferada to’plana borgan. Avtotrof organizmlar kelib chiqishi bilan o’simlik va hayvonlar evolyutsiyasi uchun keng imkoniyat tug’ilgan. Hayot tarixi tog’ jinslarida saqlanib qolgan hayvon va o’simliklarning tosh qotgan qoldiqlari va ular faoliyatining izlariga qarab o’rganiladi. Pekin bu ma’lumotlar to’la emas, chunki ko’pgina organizmlar, xususan skeletsiz organizmlar butunlay yo’qolib ketgan. Organizmlar hayot faoliyatining eng qadimgi izlari bundan 2,6—3,2 milliard yil va undan ham oldinroq paydo bo’lgan arxey jinslarida saqlangan; ular bakteriya va ko’k-yashil suvo’tlar qoldiqlaridan iborat. Proterozoy jinslarida to-pilgan organik moddalar ancha xilma-xildir. Quyi proterozoydan aksari suvutlar (stromatolitlar) va bakteriyalar (jumladan, temir rudasi konlari hosil qilgan temir bakteriyalari) hayot faoliyati mahsulotlari topilgan. Proterozoyda dastlabki ko’p hujayrali hayvonlar paydo bulgan, chunki proterozoy oxiridagi yotqiziklarda skeletsiz bir qancha hayvonlar — bulutlar, meduzalar, marjonlar, chuvalchang va boshqa ba’zi organizmlarning izlari va yadrolari aniqlangan. Meduzalar qoldig’i ko’p topilganidan proterozoy oxirini «meduzalar asri» deb atashadi. Proterozoyda boshqa organizmlar ham bo’lgan, chunki ilk paleozoy yotqiziklaridan butun hayvonot olamining deyarli barcha tiplari vakillarining qoldiqlari va izlari topilgan. Ilk kembriy va fanerozoy chegarasida organik yoki mineral skeletli organizmlarning dunyoga kelishi organik dunyo taraqqiyotida juda muhim voqea bo’ldi. Fanerozoy yotqiziklaridagi ko’pdan-ko’p organik qoldiqlar organik dunyo taraqqiyot tarixining qanday kechganini bilib olish bilan bir qatorda uni muayyan bosqichlarga (eralar, davrlar va boshqalar) bo’lishga, paleogeografik rekonstruktsiya qilishga (dengiz va kontinentlarning, iqlim zonalarining chegaralarini aniqlashga, dengiz havzalari va materiklar tarixini bilib olishga, o’tmishda organizmlarning qanday qilib va qaysi sharoitda yashaganini aniqlashga) imkon beradi. Evolyutsiya muhitga moslashish jarayoni tarzida borgan va irsiy o’zgaruvchanlik, yashash uchun kurash, tabiiy tanlanish uning asosiy omili bo’lgan. Ba’zan organizmlar juda katta sifat o’zgarishlariga uchragan (masalan, issiq qonli organizmlar paydo bo’lgan). Evolyutsiya, odatda, oddiy shakldan murakkab shaklga o’tishdan iborat bo’lgan; bir xil organizmlarning rivojlanishi muhitga uncha moslashmagan ikkinchi bir xil organizmlarning xalok bo’lib yo’q bo’lishiga olib kelgan. Organik dunyoga qarab aytiladigan bo’lsa, paleozoy erasi ikki bosqichga ajratiladi. Birinchi bosqich (kembriy, ordovik va silur)da dengiz organizmlari ustun turgan. Ordovikda dastlabki umurtqalilar paydo bo’lgan. Silur oxirida jag’suyakli chinakam baliklar vujudga kelgan. Ikkinchi bosqich — o’rta paleozoyda quruqlikda yashaydigan o’simlik va hayvonlar paydo bo’lib, keng tarqalgan. Devon boshida birinchi hasharotlar va quruqlikda yashaydigan xeliseralilar (chayonlar, o’rgimchaklar va kanalar) paydo bo’lgan. Devonda, ayniqsa, baliqlar tez taraqqiy etgan, shuning uchun ba’zan devon davrini «baliklar asri» deb atashadi. Paleozoy oxirida (karbon va Perm) turli organizmlar, avvalo usimliklar quruklikni ham egallay boshlagan. Daraxtlar paydo bo’lib ko’paygan. O’rta va kechki karbonda 3 botanik-geografik oblast: tropik, shimoliy (Angara) va janubiy (Gondvana) oblastlari paydo bo’lgan. O’simliklar bilan bir qatorda quruqlikda yashaydigan ko’pgina hayvonlar, birinchi navbatda bo’g’imoyoqlilar (hasharotlar) ko’paygan, dastlabki sudraluvchilar vujudga kelgan. Perm davrining o’rtalarida dengizlarning hajmi kichraygan, materiklar maydoni kengaygan. Ochiq urug’lilar — ignabarglilar keng tarqalgan. Mezozoy erasining boshlarida suvda yashovchi sudraluvchilar — toshbaqalar, timsohlar, ixtiozavrlar; quruqlik hayvonlari — birinchi dinozavrlar, ibtidoiy sut emizuvchilar (trikonodontlar) paydo bo’lgan. Trias davri oxirida qirqquloklar, ignabarglilar va boshqalar ko’paygan. Yura davri oxirida sudraluvchilardan qadimgi qushlar (arxeopteriks) kelib chiqqan. Bo’r davrida tishli qushlar tarqalib, bahaybat dinozavrlar paydo bo’lgan. Bo’r davri oxirida ko’p organizm guruhlari qirilib ketgan va o’zgargan. Kaynozoy erasining boshiga kelganda organik dunyo yanada murakkablashgan. Bir qancha qushlar va sut emizuvchilar paydo bulgan; miyasi murakkab issiq qonli qushlar tashqi muhitga nisbatan ancha mustaqil bo’lib, hayotga ko’proq moslashgan. Ba’zi sut emizuvchilar quruqlikda, boshqalari dengizda yashashga, bir xillari uchishga moslashgan. Tropik, subtropik va mo’tadil botanik-geografik oblastlar yaqqol ajralgan; tropik va subtropik oblastlarda doimiy yashil palma va daraxtsimon qirqquloq (paporotnik) ko’pchilikni tashkil etgan. Mo’tadil oblastda ignabargli va kengbargli o’rmonlar tarqalgan. Paleogenning oxiri va neogenning boshida hozirgi hayvonlarga o’xshab ketadigan umurtqasizlar rivojlanishda davom etgan. Amfibiyalar va sudralib yuruvchilar yanada taraqqiy etgan; qushlar kengroq hududlarga tarqalgan. Neogen boshida uch panjali otlar, karkidonlar, mastodontlar, jirafalar, bug’ular, yirtqichlar (qilich tishli yo’lbarslar, sirtlonlar), G’arbiy Yevropada tundra, tayga o’simliklari tarkib topgan. Evropa va shim. Amerikada o’tloq o’simlikli tekisliklar paydo bo’lgan. Antropogen davrida hozirgi flora va fauna rivojlanishda davom etgan. Shimoliy yarim sharning hayvonot va o’simlik dunyosi katta muzliklar bosgan davrda juda ham o’zgarib ketgan. O’ziga xos ba’zi hayvonlar (mamont, uzun junli karkidonlar) paydo bo’lib, yana qirilib ketgan. Odamning paydo bo’lishi bu davrdagi eng muhim voqea edi. Inson va yer. Ma’lumotlarga qaraganda, eng qadimgi odamlar bundan 2 million yil oldin (ba’zi olimlarning fikricha, 1 million yil oldin) paydo bo’lgan. Odamning paydo bo’lgan joyi haqidagi masala hali uzil-kesil hal etilmagan. Ba’zi olimlar odamning dastlabki makoni Afrika bo’lgan deyishsa, boshqalari — Yevrosiyoning Janubiy hududlari, uchinchilari — O’rta dengiz o’lkalari deb hisoblashadi. Ilk paleolit davridayoq odam Markaziy va Janubiy Yevropa. Afrika va Osiyoning ko’pgina joylarida yashagan; yuqori paleolit davriga kelib jismoniy jihatdan hozirgi zamon tipidagi odam (Homo Sapiens — «aqlli odam») shakllandi, shu davrning o’zidayoq urug’jamoalari ham vujudga kelgan bo’lsa kerak. Yuqori paleolit davrida odamlar yana kengroq yerlarga tarqala boshlagan, jumladan Yevropa va Osiyoning muzdan bo’shagan katta-katta hududlariga o’rnashgan; Osiyoning shimoliy-Sharqiy chekkalariga etib, shimoliy Amerikaga qam kirib borgan. Janubiy Osiyodan Avstraliya va Yangi Gvineyaga odam o’ta boshlagan. Mezolit davrida Shotlandiya va Skandinaviya, Boltiq dengizi sohillari, shimoliy Muz okeani sohillarining bir qismiga odam joylashgan. Neolit davrida Yaponiya orollari va Okeaniyaga o’rnashgan. Ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonida odam tevarak-atrofdagi muhitga ta’sir etadi, uni o’zgartiradi. Kishining tabiatga ta’sir etish shakllari turlicha. Bu ta’sir natijasida suv resurslari qayta taqsimlanadi, mahalliy iqlim o’zgaradi, relefning ba’zi xususiyatlari boshqa qiyofaga kiradi. Inson ta’sirida geografik landshaft komponentlaridan birining o’zgarishi boshqa komponentlarning ham o’zgarishiga olib keladi. Tabiiy sharoit xo’jalik faoliyati yo’nalishiga va madaniyatning ko’pgina unsurlariga (uy-joy, kiyim-kechak, oziq-ovqat va boshqalar) katta ta’sir ko’rsatadi, lekin bu ta’sir hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lmaydi. Tabiatdan oqilona, maqsadga muvofiq ravishda va vahshiylarcha, ayovsiz foydalanish yo’llari bor. Birinchi usulda tabiiy boyliklar muhofaza qilinadi, maqsadga muvofiq o’zgartiriladi. Ikkinchi munosabat esa tabiatni qashshoqlashtiradi, fazilatini pasaytiradi. Ilmiy-texnika inqilobi natijasida tabiiy resurslardan foydalanish jadal sur’atda olib borildi. Tabiiy boyliklar tiklanmaydigan (mas, foydali qazilmalar) va yangilanadigan (masalan, tuproq, o’simliklar, hayvonlar) resurslarga bo’linadi. Shu sababli insoniyat oldida tabiiy muhitni yo’q bo’lib ketishdan saklab qolishdek muhim vazifa turibdi. Hozirgi paytda tabiiy muhitni ifloslanishdan saqlash vazifasi muhim ahamiyat kasb etadi; tabiiy muhit, asosan, korxonalar, elektr stansiyalar, avtotransport ajratib chiqaradigan chang, sulfit angidrid, karbon (P)-oksid, kul va shlak, metall birikmalari, ishlatilgan suvlar, tuproqqa haddan tashqari ko’p beriladigan zaharli dorilardan iflos bo’ladi. Muhitning radioaktiv moddalardan zararlanishi ayniqsa xavfli. Tabiatni qo’riqlash va tabiat boyliklaridan oqilona foydalanish masalalari BMT va YUNESKO tomonidan chaqiriladigan xalqaro konferentsiyalarda muhokama qilinadi. O’zbekistonda tabiatni muhofaza qilish va tiklash masalalariga muhim xalq xo’jaligi ahamiyatiga ega bo’lgan ish deb qaraladi. Respublikada tabiatni qo’riqlash to’g’risida aholida qonunlar qabul qilingan. Aholi sonining o’sishi bilan tabiiy resurslarning kamayib borishi insoniyat oldida turgan eng dolzarb masala hisoblanadi. Milod boshida yer yuzida 200 million kishi bor edi. 1000 yilda yer yuzidagi aholi 275 million, 17-asrda 500 million 1950 yilda 2,5 milliard, 1970 y.ilda 3,6 milliard, 2000 yilda 6 milliardga yetdi. Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi mamlakatlarida aholi soni ayniqsa tez o’smoqda. Bu esa o’sha mamlakatlar oldiga aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash masalasini qo’ymoqda. Aholini oziq-ovqat bilan to’la ta’minlash uchun ekin maydonlarini kengaytirish, ayniqsa, hosildorlikni tobora oshirib borish, chorvachilik mahsulotlarini ko’paytirish zarur. Dengiz va okean resurslari ham oziq-ovqat manbai bo’lishi mumkin. Shuning uchun suvlarni toza saqlash insoniyatni suv bilan ta’minlash masalasi hozirgi dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Ad.: Monin A. S, Istoriya Zemli, L., 1977; Kulikov K. A., Sidorenkov N. S, Planeta Zemlya, M., 1977; Byalko A. V., Nasha planeta — Zemlya, M., 1983; Budiko M. I., Evolyusiya biosferi, L., 1984; G’afurov A. T., Darvinizm, T., 1992. Qahhorbek Abdullabekov, Abdumajid Rahimov, Mamadmuso Mamadazimov, Ochil Mavlonov.