Piyoz

Piyoz (Allium) — loladoshlar oila- siga mansub ikki yillik va ko’p yillik o’tsimon o’simliklar turkumi, sabzavot va manzarali ekin. Shim. yarim sharda 500 ga yaqin turi ma’lum. Eng ko’p turla- ri O’rta Osiyo, Kavkaz, Sharqiy Sibirda, kamroq turi Evropada va uzoq Shark- da uchraydi. O’zbekistonda P.ning doy- ra piyoz (qirqbarg piyoz), Piskom P. (tog’ piyoz), ko’rimsiz piyoz, g’adir-budur piyoz, havorang P. (gulpi-yoz), yovvoyisarimsoq P., sarimsoq P. (sarimsoq), Shubert P.i (cho’chqa piyoz), Qoratov piyozi (cho’chqaquloq), novcha piyoz (Anzur piyoz), Chimyon P., Sever- sov P. i kabi 15 yovvoyi turi usadi. Aso- san, 6 turi — osh P. (vatani O’rta Osiyo va Afg’oniston), batun P. (vatani Sharqiy Sibirning janubi), porey P. (vatani O’rta dengiz bo’ylari) va b. ekib etishti- riladi. Eng ko’p tarqalgan turi osh P. (A.Sera L.) tuproq unumdorligiga g’oyat talab- Chan, sovuqqa chidamli va o’ta namsevar sabzavot ekini. O’rta Osiyodan tashqari AQSh, Bolgariya, Ispaniya, Misr, Fran- tsiya, Italiya va Yaponiyada ko’p ekiladi. O’zbekistonda 2 yillik, ay-Rim mamla- katlarda 2 va 4 yillik ekin. P. boshla- ri yapaloq, uzunchoq yoki yumaloq. Tarki- bida (navlariga qarab) 2,4—14% qand, 2-13,9 mg% S vitami-ni, efir moyi, bargida esa 19-57,7 mg% S vitamini, shuningdek, A, V,, V2 vitaminlari va 1,3—5,9 mg% A Pro-vitamini, limon va olma kislotalar, fitontsidlar va b. bor. P. boshi poyasining shoxlanishiga qarab kam, o’rtacha va kup uyali navlarga ajratiladi. Kam uyali navlar 1, ay-Rim hollarda 2, o’rta uyali navlar 2— 3, ko’p uyali navlar 5 va undan kup pi-yozboshlar hosil qiladi. Ta’miga kura, osh piyoz na- vlari achchiq, yarim achchik, va chuchuk tur- larga ajratiladi. P., asosan, ovqatga ishlatiladi. Ta- bobatda oshqozon-ichak, nafas organlari va yurak-tomir sistemasi kasallikla- rini davolashda foydalaniladi. Osh P. bir yoki bir necha generativ va vegetativ kurtaklar joylashgan qisqa poyadan ibo- rat. Guli ikki jinsli. Il-dizi popuk ildiz. Urug’i uch qirrali, 1000 donasi 2,5—4 g. P. Janubiy, g’ar-biy, Sharqiy kenja turlarga bo’linadi. O’zbekiston va Qozog’iston janubida Janubiy va, qisman, g’arbiy kenja turga oid mahalliy navlar tarqalgan. Bularga Andijon oq P.i (yirik, oq), Samarqand qizil 172 P.i (dumaloqyassi, qizil), Marg’ilon P.i yoki tuxum P. (cho’zik, tuxumsimon, oq), Qoratol P.i( dumalok, tillarang), FA- Robi (yirik, dumaloqyassi, oq), Kaba 132 (yirik, dumaloq, jigarrangsarik), Tungani-56 (dumaloqyassi, to’q binafsha- rang) va ispan 313 (yirik, dumaloq, och sarik) P.lari va b. kiradi. O’rta Osiyo, jumladan, O’zbekistonda 1-yili dalaga urug’i sepilib, iste’mol uchun osh P. (boshpiyoz) olinadi. 2-yili bosh P. ekilib, urug’olinadi. O’zbekiston sharoitida P. ekiladigan er iloji bori- cha begona o’tlar chiqmaydigan qilib tay- yorlanadi, kuzgi shudgor erta o’tka-ziladi, kultivasiya qilinadi, mola bosiladi. P. ekiladigan erning gektariga 20-25 t chirigan go’ng, texnologiya talablariga ko’ra mineral o’g’itlar solinadi. O’rta Osiyoda P. 3 muddatda: erta ko’klamda (Fev. oxiri — mart boshlari-da); yozkuz- da (avg. oxiri — sent. boshlarida) va kech kuzda (noyab.da, “to’qson bosdi”) ekiladi. P. sabzavot va dala almashlab ekish tizimida etishtiriladi. Eng yaxshi o’tmishdoshlar — karam, pomidor, bod- ring, kuzgi don ekinlari ang’izi, kar- toshka. O’suv davrida oziklantiriladi, sug’oriladi (er osti suvlari chukur joy- lashgan bo’z tuprokli erlarda 12, o’tloqi- botqoqi tuproklarda 7-8 marta), qo’lda yoki kimyoviy usulda o’toqqilinadi. Sent. oxiri — okt. boshlarida qazilib, avval dalada, keyin usti yopiq joylarda kuri- tiladi, saralanadi, har xil chiqitlardan tozalanadi. Hosildorligi 120 dan 400— 600 ts/ga. Urug’olishda saralangan, na- vdor P. boshi (no’sh) egatlarga ekiladi. Mayda P. boshchalarini no’sh qilib erta bahorda ko’kpiyoz va yoz boshida bosh piyoz olish uchun P. boshi (no’sh) kdtsaladi – P. urug’i iyun oxiri — iyul boshlarida etiladi. Gektaridan o’rtacha 3-5 ts, ay- Rim xo’jaliklarda 10 ts gacha urug’olina- Di. Asosiy zararkunandal ar i: P. pash- shasi, tamaki shirasi, P. parvonasi; ka- sal l ikl ar i : bo’yin chirishi, soxta kul, k°RakUya> virus kasalliklari. Osh P. va uning no’shidan tashqari, P.ning batun, porey, shnitt, shalot va juda ko’p boshqa turlari xam ozik-ovkatga ishlatiladi. Batun P., (A.fi stulosum) piyoz bosh tugmaydigan ko’p yillik o’simlik. Bir joyda 3-4 y. usadi (salatniy 35 navi). Barglari 25-30 sm bo’lganda — may oxirida yig’ishtiriladi. Hosildorligi 300 ts/ga. Porey P. (A. porrum) — piyozbosh tugmaydigan ko’p yil- lik o’simlik. Uzun nishtarsimon barg- li, soxta poyali ko’p yillik o’simlik. Hosildorligi 250 ts/ga. Shnitt (Si- bir) P. (A. scho-enoprasum) — vata- ni Janubiy Osiyo bo’lgan ko’p yillik o’simlik. Kam mikdorda etishtiriladi. Kuchli shoxlanadi — 3 yoshlisi 50 taga- cha barg chiqaradi. Bargida 70-105 mg% S Vita-mini bor. Sovuqqa o’ta chidam- li, hosildorligi 150—200S/ga. Shalot P. (A. ascalonicum) — vatani Janubiy Osiyo bo’lgan kup yillik usimlik. P. boshchalari mayda. Asosan, Kavkazda ochik va yopiq (himoyalangan) tuprokqa bahorda ekiladi. P.ning vegetativ ko’payadigan sarimsoq P. (A.sativum) turi qimmatli sabzavot ekini (q. Sarimsoq). P.ning ayrim yovvoyi turlari bargi yoki piyoz-boshi iste’mol qilinadi, Piskom P. (A. pskemens) kabi bo’yi 1 m ga boradigan ay- Rim turlari manza-rali bog’dorchiliqsa ekiladi. Orip Qodirxo’jaev.