YORUG’LIKNING QUTBLANISHI

YORUG’LIKNING QUTBLANISHI yorug’lik to’lqinlari elektr yo va magnit N maydoni kuchlanganliklari vektorlarining yorug’lik nuriga tik tekislikda tartibli joylashuvi. Yorug’likning qutblanishi atamasini fanga I. Nyuton kiritgan, uning tabiatini J. K. Maksvell yorug’likning elektromagnit nazariyasida tushuntirib bergan. Frantsuz fizigi E. Malyus Islandiya shpati parchasi orqali Parijdagi Lyuksemburg saroyining botayotgan quyosh nurlaridan yaltirab turgan oynalarini kuzatib, kristallning ma’lum vaziyatda faqat bittagina tasvir ko’rinishini ajablanib payqadi. Shu va boshqa tajribalar asosida hamda I. Nyutonning yorug’likning korpuskulyar nazariyasiga tayanib, E. Malyus Quyosh yorug’ligida tartibsiz yo’nalgan korpuskula (zarra) lar biror sirtdan qaytgandan yoki anizotrop kristalldan o’tgandan keyin ma’lum yo’nalishga ega bo’lib qoladi, deb faraz qildi. Bunday “tartiblangan” yorug’likni u qutbl angan yorug’lik deb atadi. Yorug’lik manbalaridan chiqqan yorug’lik to’lqinlari tartibsiz tarqaladi, ya’ni to’lqinlar turli tekisliklarda tebranadi. Bunday to’lqinli yorug’lik tabiiy yorug’lik deb ataladi. Tabiiy yorug’likdan farqli ravishda E va N vektorlarning o’zaro perpendikulyar tashkil etuvchilari orasida doimiy fazalar farqi mavjud bo’lgan yorug’lik qutblangan yorug’lik deb ataladi. Yorug’lik manbaining hamma elementar qismlaridan bir xil to’lqinli yorug’lik nurlari chiqsa, bunday yorug’likka to’la qutblangan yorug’lik deyiladi. Tabiiy yorug’lik tarkibida chiziqli, elliptik va doiraviy qutblangan yorug’lik to’lqinlari bo’ladi. Yorug’likning uchi yoruglik nuriga tik tekislikda ellips chizsa, u holda yorug’lik to’lqinlari elliptik qutblangan yorug’lik, aylana chizsa, doiraviy qutblangan yorug’lik, yo tekislikda doimiy yo’nalishini saqlasa, bunday holatda chiziqli qutblangan yorug’lik deb ataladi. Vakuumda yorug’likning tarqalishi uning qutblanganligiga bog’liq bo’lmaydi. Agar yorug’lik biror muhitda tarqalsa, yorug’likning yutilishi, tarqalish yo’nalishi va tezligi uning qutblanganligiga bog’liq bo’ladi. Tabiiy yorug’likdan qutblangan yorug’lik hosil qilish uchun qutblash asbobi (polyarizator)dan foydalaniladi. Yorug’likning qutblanishi moddalarning anizotropik xususiyatlarini o’rganishga yordam beradi. Kristallooptikada kristallarning tuzilishi, mineralogiya va petrografiyada minerallar va tog’ jinslari qutblangan yorug’lik yordamida o’rganiladi.