Odam genetikasi

Odam genetikasi — genetika fanining bir bo’limi; odam irsiyatining saqlanishi, nasldan-naslga o’tishi va avlodda namoyon bo’lishini o’rganadi. Odam genetikasi shartli ravishda inson genetikasi (antropogenetika) va tibbiyot genetikasiga bo’linadi. Antropogenetika odam organizmi normal belgilarining irsiyligi va o’zgaruvchanligini, tibbiyot genetikasi esa uning irsiy patologiyasini o’rganadi. Odam genetikasi 19-asrning oxirlaridan rivojlana boshladi. Bu davrda holi irsiyatni o’rganuvchi usullar kam bo’lganligi sababli, odam ayrim belgilarining nasldan naslga o’tishini o’rganishda egizaklar usulidan foydalaniladi. 20-asrning boshlaridan odamning populyatsion genetikasi rivojlana boshladi. Populyatsion genetika ma’lum bir chegaralangan guruh, odamlardagi geografik, etnik, tabaqali va boshqa genlarning turlari va tarkibining o’zgarishini o’rganadi. Bundan tashqari, bu usul yordamida odamning tur sifatida evolyutsion shakllanishi, ularning sut emizuvchilardan irsiy farqlari, zamonaviy odam populyatsiyalaridagi irsiy o’zgaruvchanliklarni o’rganish mumkin. 20-asrning 20-30 — yillaridan boshlab odamdagi mutatsiyalar o’rganila boshlandi. Odam irsiyatini o’rganishda uni xavfli mutatsiyalardan himoya qilish katta ahamiyatga ega, chunki texnika rivojlanishi va kimyoviy vositalar ko’p ishlatilishi tufayli odam organizmiga mutagen omillar ta’siri oshib bormoqda. 20-asrning o’rtalariga kelib va radiatsion genetika rivojlanishi bilan Odam genetikasini o’rganish yana kuchaydi. 1956 yil odamda 46 ta xromosoma (23 juft) borligi aniqlandi, 1959 yilda esa odamning birinchi xromosoma kasalligi (Daun kasalligi) kashf kilindi. Odam genetikasi xromosomadagi har bir genni, ularning xromosomada joylashishi, namoyon qiladigan belgilarini va bu belgilar yuzaga kelishida irsiyat va tashqi muhitning ahamiyatini, mutatsiyalarning yuzaga kelish sabablarini o’rganadi. Izlanishlar natijasida irsiy xilma-xillik yoki polimorfizm kashf etildi. Masalan, gemoglobinning 200 ga yaqin turi borligi, fermentlarning turli-tuman shakllari va boshqalar aniqlandi. Irsiyatning xromosoma va genlarini o’rganishda molekulyar biologiyaning bir necha usullari; tsitogenetik, biokimyoviy, immunogenetik, gen injeneriyasi va hokazolardan foydalaniladi. Tsitogenetik usullar odam xromosomalari soni, ularning tuzilishini o’rganish imkonini berdi, natijada ko’pgina irsiy kasalliklarni aniqlash mumkin bo’ldi. Biokimyoviy usullar yordamida gendan u nazorat qiladigan belgigacha bo’lgan yo’l o’rganilib, irsiy kasalliklarga tashhis qo’yish va ularni davolash usullari ishlab chiqildi. Immun javobning rivojlanish mexanizmlari o’rganilganda bir guruh genlar (Markaziy gistomoslik kompleksi genlari)ning ahamiyati juda katta ekanligi aniqlandi. Bu sistema omillari organizmning noyobligini ta’minlashda, hujayralararo reaktsiyalarni amalga oshirishda, immun javob kuchini nazorat qilishda qatnashadi, ya’ni sistema donor—transplantatni tanlay bilishda, yangi immun tiklash usullarini ishlab chiqish, tug’ma kasalliklarni oldindan aniqlab olishda ahamiyati katta. 20-asrning oxirida Amerika olimlari odam genlari kartasini to’liq o’rganib chiqishga muvaffaq bo’lishdi. Bu kashfiyot endilikda gen injeneriyasi metodlari yordamida irsiy kasalliklarni davolash usullarini ishlab chiqishga imkon beradi. Shu bilan birga irsiy kasalliklarni homiladorlikning ilk davrlarida aniqlash (Prenatal tashhis) usullari ishlab chiqilmoqda. Gen injeneriyasi usullari yordamida bepusht ayolga probirkalarda chatishtirilgan homila implantasiya qilinmoqda, natijada ular farzand ko’rish imkoniyatiga ega bo’lmoqdalar. Odam genetikasini o’rganishdagi bilimlar asosida hozirgi ko’p mamlakatlarda, shu jumladan, O’zbekistonda genetik maslahatxonalar va genetik skrining markazlari ochilib, ularning kelajak avlodning sog’lom tug’ilib, ulg’ayishida ahamiyati ortib bormoqda.