ALLOH

ALLOH (Arabcha, «al-iloh» — ilohiy kuch, Xudo), Olloh — Islom dinida butun mavjudotni yaratgan oliy ilohiy kuch; Xudoning nomi. Keyingi yillardagi adabiyotlarda mahalliy talaffuzga moslab Olloh shaklida ham qo’llanib kelingan. Odatda Allohga taolo (ulug’, oliy) sifati qo’shib aytiladi. Shimoliy Arabistonda istiqomat qilgan Samud qabilasining ibodatgohidan topilgan mil. 2-3-asrlarga tegishli yozuvda aytilishicha, o’sha paytda ularning bosh xudosi — Alloh bo’lgan. Boshqa shimoliy Arab (Safoviy) yozuvida «Hollo» so’zi uchraydiki, bu yerda «ho» hozirgi zamon Arab adabiy tilidagi aniqlik yuklamasi «al» ning o’rnini bosadi. Alloh Islom yoyilishi arafasida ba’zi arablarning, xususan, Makka axlining xudolaridan biri bo’lgan, degan fikr ham bor. Dastlab Alloh so’zi ma’no jihatidan «Iloh» (Xudo) va «Rabb» (Parvardigor, ega) so’zlaridan farq qilmagan. Bunga Muhammad (sav)ning otalari Abdulloh ismida bo’lganlari dalildir. Qadimgi rimliklarda Yupiter, yunonlarda Zevs, yahudiylarda Yaxve, slavyanlarda perun, turkiy tilli xalqlarda esa Tangri bosh Xudo hisoblangan. Binobarin yakka Xudoga e’tiqod qilish islomdan ancha ilgari boshlangan. Bevosita Islom yoyilishi arafasida o’zlarini Ibrohim (as)ga mansub deb bilgan haniflar Arab qabilalarini o’z sanamlaridan voz kechishga va yagona Alloh (Iloh)ga e’tiqod qilishga da’vat etganlar. Ko’pxudolikni rad etib, aynan shu Ibrohim(as) va boshqa ulug’-ajdodlarning yakkaxudolik diniga qaytishni arablar orasida astoydil targ’ib qilishga kirishish Muhammad payg’ambar(sav)ga birinchi bor vahiy kelgan yil — 610 yildan boshlangan. Islom diniga binoan Alloh — yakkayuyagona Xudo, olamning yaratuvchisi va qiyomat kunining egasi. U Muhammad payg’ambar(sav)ni insoniyatga o’zining so’nggi elchisi sifatida yuborgan. Islomning eng asosiy talabi hisoblangan kalimai shahodat «Lo iloha illalohu Muhammadun Rasululloh» («Allohdan boshqa iloh yo’q, Muhammad — Allohning payg’ambari»), deb uqtiradi. Islomga ko’ra, Qur’on Muhammad (sav)ga nozil qilingan Allohning so’zidir. Qur’oni karimda Allohning yagonaligi va buyukligi juda ko’p bor ta’kidlanadi. Shuningdek Qur’onda doimo Allohning mukammalligi, qodirligi va ulug’ligi haqida gapiriladi. Alloh «Alim», ya’ni biluvchidir, u bo’lib utgan ishlarni, endi bo’ladigan ishlarni, xoh katta, xoh kichik, barchasini biladi; Alloh «murid», ya’ni xohlaguvchidir — dunyodagi ishlarning har biri Alloh taoloning irodasi va xohishi ila bo’ladi, u xohlagan ish bo’lmay qolmas va xoxlamagan ish aslo bo’lmas; Alloh «qadir», ya’ni har ishga qudrati etuvchidir; Alloh «basir», ya’ni ko’ruvchi — yer va osmondagi, qorong’u va yorug’dagi, katta va kichik narsalarning barchasini ko’radi; Alloh «Sami'», ya’ni eshituvchi — qattiq bo’lsin, sekin bo’lsin har qanday ovozlarni eshitadi; Alloh «mutakallim», ya’ni so’zlaguvchi — Qur’oni karimdagi barcha oyatlar, shuningdek Tavrot, Injil, Zabur kitoblari Alloh taoloning so’zidir; Alloh «Mukavvin», ya’ni bo’ldirguvchi — dunyodagi barcha narsalar uning bo’ldirmog’i ila bo’lgandir; Alloh «Rabbun», ya’ni tarbiya qiluvchi — barcha jonli va jonsiz narsalarni tarbiya qiladi; Alloh taolo «Odil», ya’ni to’g’rilik qiluvchi — har bir hukmni va har bir ishni to’g’rilik ila qiladi, hech kimga jabr va zulm qilmaydi. U rahmdil, mehribon va kechirimli. Odamlar butunlay unga itoat etishlari (Islomga kirishlari), Xudodan qo’rqib vijdonli bo’lishlari, barcha narsada Allohga va uning irodasiga ishonishlari lozim. Alloh o’zi xohlagan paytda yerdagi barcha narsani barbod etadi, o’liklarni tiriltiradi va ularni o’z huzuriga hukm qilish uchun yig’adi; u yerda har kishining qilgan amaliga ko’ra jahannam (do’zax) azobiga duchor qiladi yoki jannat bilan mukofotlaydi. Alloh haqidagi ta’limot musulmon dini va ilohiyot fanining asosi bo’lib qoldi. Alloh tabiatining turli qirralari hadislarda, tafsir va ilohiyotga oid maxsus asarlarda tilga olinib, tushuntirildi. Shunga ko’ra, uning sifatlari inson sifatlaridan tubdan farq qiladi. Ba’zi ulamolar fikricha, Alloh taoloning zoti va sifatlari to’g’risida chuqur baxs yuritish shar’an man etiladi. Alloh biror narsaga o’xshatilmaydi va biror narsa ham Allohga o’xshatilmaydi. Allohning ilohiy sifatlari Qur’oni karimda tilga olingan 99 ismida yaqqol ko’rinadi. Alloh bilan odamlarning o’zaro munosabatlari muammosi islomdagi ikki oqim — sunniylik va shialik o’rtasidagi farklanishning asosini tashkil etadi. Sunniylar Muhammad (sav) vafotidan so’ng Alloh bilan odamlar o’rtasidagi bevosita aloqa to’xtab qolgan deb hisoblaydilar. Shialar esa bu aloqa imomlar orqali davom etmoqda, deb biladilar. Hamidulla Karomatov, Abdulaziz Mansur.