AVESTO

AVESTO, Ovasto (parfiyoncha: apastak — matn; ko’pincha «Zend-Avesto», ya’ni «Tafsir qilingan matn» deb ataladi) — zardushtiyliknpig muqaddas kitoblari to’plami. Ko’pchilik tadqiqotchilar fikriga ko’ra, Avesto O’rta Osiyoda, xususan Xorazmda miloddan avvalgi 1-ming yillikning 1-yarmida vujudga kelgan. Avesto da keltirilgan geografik ma’lumotlar ham buni tasdiqlaydi. Masalan, Xudo yaratgan o’lkalar sanab o’tilar ekan, boyligi va ko’rkamligi jihatidan qadimgi Xorazm, Gava (Sug’d), Marg’iyona (Marv), Baqtriya (Balx) birinchi bo’lib tilga olinadi, Orol dengizi (Vorukasha yohud Vurukasha) va Amudaryo (Daiti) tavsiflanadi. Avestodagi xalqning dastlabki vatani Sirdaryo, Amudaryo etaklari va Zarafshon vodiysi bo’lgan. Avesto uzoq vaqt mobaynida shakllangan. Unda keltirilgan ma’lumotlarning eng qadimgi qismlari miloddan avvalgi 2-ming yillik oxiri — 1-ming yillik boshiga oid bo’lib, og’zaki tarzda avloddan-avlodga o’tib kelgan. Keyingi asrlarda Avesto tarkibiga turli diniy urf-odatlar bayoni, axloqiy, huquqiy qonun-qoidalar va hokazolar qo’shilib borgan. Avestoni Zardusht diniy asar sifatida bir tizimga solgan. Dastlabki yozma nusxasi esa 12 ming mol terisiga bitilgan deb rivoyat qilinadi. U Persepolaa saqlangan. Aleksandr (Makedoniyalik Iskandar) Eronni zabt etganda, bu nusxa kuydirib yuborilgan. Arshakiylardan Vologes I davri (51— 78) da qayta kitob qilingan, lekin u saqlanmagan. Sosoniylar davri (3-7-asr) da yaxlit kitob holiga keltirilgan. Avesto 21 nask (qism)dan iborat bo’lgan. Avesto hajmi katta kitob bo’lganligi sababli dindorlar kundalik faoliyatida foydalanish uchun uning ixchamlashtirilgan shakli — «Kichik Avesto» (Xurdak Avesto) yaratilgan. Arablar Eronni fath etgach (7-asr) zardushtiy ruhoniylarining bir qismi Hindistonga ko’chib o’tgan. Ularning avlodlari (parslar) Bombay shahrida o’z jamoalarida hozirgacha Avestoning asl nusxasini saqlab keladi. Fransuz tadqiqotchisi Anketil Dyuperron zardushtiylar jamoasida yashab, Avesto tilini va yozuvini urganib, uni tarjima qilib nashr etgan (1771). Avestoning bu nusxasi 27 jilddan iborat bo’lib, asarning yettidan bir qismidir. U Yasna, Vispered, Vendidad, Gatlar va Yashtlar nomi bilan yuritiladigan kitoblarni o’z ichiga oladi. Avestoda bayon etilgan g’oyalarga ko’ra, olam ikki asosning, ikki ibtidoning, ya’ni yorug’lik bilan zulmatning, yaxshilik bilan yomonlikning to’xtovsiz kurashidan iborat. Yaxshilik va ezgulik xudosi Ahuramazda yer, o’simlik va boshqa hamma tabiiy boyliklarni yaratgan. Yomonlik va yovuzlik timsoli Anxramaynu Ahuramazdaga qarshi to’xtovsiz kurashadi, ammo uni yengishga ojizlik qiladi. Bu kurash abadiy davom etadi. Yaxshilikni ifodalovchi kuchlar osmonda, yomonlikni ifodalovchi kuchlar yer ostida joylashgan, yer sathi esa kurash maydonidir. Hayotdagi turfa o’zgarishlar qaysi kuchning g’alaba qilishiga bog’liq. Inson ham tana va ruhning, axloq esa yaxshi va yomon xulqning o’zaro kurashidan iborat. Cheksiz, abadiy fazo va vaqt ham ikki qarama-qarshi qismdan: yaxshilik va Ahuramazda hukmron bo’lgan abadiy yorug’lik bilan yomonlik va Anhramaynu hukmron bo’lgan abadiy zulmatdan tashkil topadi. Avesto ta’limotiga ko’ra, birinchi inson Govamard (ho’kiz-odam; forscha Qayumars) bo’lib, undan barcha kishilar tarqalgan. Birinchi shoh Yima davri oltin davr hisoblangan, chunki unda o’lim bo’lmagan, Ahuramazda doimiy bahor yaratgan. Kishilar bekamu kust, Baxtiyor yashagan. 900 yil o’tgach shoh Yima g’ururga berilib, man etilgan sigir go’shtini yeydi va yovuzlik ramzi Anhramaynu hukmidagi kuchlar bosh ko’taradi. Olamni muzlik qoplaydi. Yima Ahuramazda amri bilan odamlar va hayvonlarni sovuqdan saqlab qolish uchun qo’rg’on (var) qurib, unga har bir jonzotdan bir juftini joylashtirgan. Insoniyat tarixining ilk oltin davri tugagach, Hayr bilan sharr (yaxshilik va yomonlik) o’rtasidagi kurash davri bo’lgan ikkinchi davr boshlangan. Uchinchi davrda Ahuramazda g’alaba qilib, ezgulik saltanati barqaror bo’ladi, o’lganlar tiriladi. Avestoning axloqiy-falsafiy mohiyati «Ezgu fikr», «Ezgu so’z» va «Ezgu amal» kabi muqaddas uchlik (axloqiy triada) da o’z ifodasini topadi. Zardushtiylarning ibodat oldidan aytiladigan niyati, so’zlari shu 3 ibora bilan boshlanadi. Avesto o’zbek, umuman O’rta Osiyo, Eron, Ozarbayjon xalqlarining qadimgi davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, diniy qarashlari, olam to’g’risidagi tasavvurlari, urf-odatlari, ma’naviy madaniyatlarini o’rganishda muhim va yagona manba. «Bu Nodir kitob bundan 30 asr muqaddam ikki daryo oralig’ida, mana shu zaminda umrgo’zaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlariga qoldirgan ma’naviy, tarixiy merosidir» (I.A. Karimov, «Adolatli jamiyat sari». T., 1998, 39-40-betlar). O’zbekiston hukumatining tashabbusi bilan YUNESKO Bosh konferentsiyasi 30 sessiyasi «Avesto» yaratilganining 2700 yilligini dunyo miqyosida nishonlash haqida qaror qabul qildi (1999 yil noyabr). «Avesto»ning jahon madaniyati va dinlar tarixida tutgan o’rnini hisobga olgan holda hamda yuqoridagi qarordan kelib chiqib O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi maxsus qaror e’lon qilib (2000 yil 29 mart), «Avesto»ning 2700 yilligini nishonlash tadbirlarini belgiladi. Unga ko’ra 2001 yilning oktabr oyida O’zbekistonda xalqaro ilmiy konferentsiya va tantanali bayram tadbirlari o’tkaziladi. Ad: Kadirov M., Otrivki iz Avesti (perevod), materiali po istorii obtshestvenno-filosofskoy misli v Uzbekistane, T., 1976; Makovelskiy A. O., Avesta, Baku, 1960; Sagdullaev A.S.,Qadimgi O’zbekiston ilk yozma manbalarda, T., 1997. Muhammadjon Hodirov.