AVSTRALIYA

AVSTRALIYA (lotincha australis — Janubiy) — Janubiy yarim sharda joylashgan materik. Umumiy ma’lumot. Avstraliya shimoldan Janubga 10°4 gradus (York bo’rni) bilan 394 gradus (Janubiy- Sharqiy burun) janubiy kengliklar oralig’ida 3200 kilometrga, g’arbdan sharqqa 4100 kilometrga 113°05′ sharqiy uzunligi (Stip-Poynt bo’rni) bilan 153°34′ (Bayron bo’rni) sharqiy uzunliklar oralig’ida cho’zilgan. Maydoni 7682 ming kilometr kvadrat (Tasmaniya, kenguru, Melvill va bilan orollar bilann 7704,5 ming kilometr kvadratga yaqin). Avstraliya — materiklar ichida eng kichigi. Janubiy tropik chizig’i Avstraliyaning deyarli o’rtasidan kesib o’tadi. Materikni G’arb, shimol va Janubdan Hind okeani, sharqdan Tinch okean dengizlari o’rab turadi. Qirg’oqlari unchalik egri-bugri emas, shimolda Karpentariya, Janubda katta Avstraliya qo’ltiqlari bor. Katta yarim orollari — shimolda Arnemlend va Keyp-York. Tasmaniya oroli Avstraliyadan kengligi 224 kilometrli base bo’g’ozi orqali ajralib turadi. Avstraliya shimolda yirik orollardan yangi Gvineya joylashgan. Avstraliyaning Sharqiy sohili bo’ylab behisob marjon orollaridan tashkil topgan katta to’siq rifi 2300 kilometr masofaga cho’zilib yotadi. Tabiati. Orografiyasi. Avstraliya relefining aksariyat qismi tekislik. Dengiz sathidan o’rtacha balandligi (215 metr) jihatidan Avstraliya materiklar ichida eng past. Yer yuzasi 95% ining mutlaq balandligi 600 metrdan oshmaydi. Yirik orografik qismlari: 1) G’arbiy Avstraliya yassi tog’ligi — o’rtacha mutlaq balandligi 400-500 metr, tizmalar va supa tog’lardan iborat; 2) Markaziy paettekislik — ko’p qismining mutlaq balandligi 100 metrga yetmaydi. Avstraliyaning eng past nuqtasi ham (-12 metr) o’sha yerdagi botiqda joylashgan Eyr ko’li yonida; 3) katta suvayirgich tizma (materik sharqida) — o’rtacha balandlikdagi ayrim-ayrim, cho’qqilari yassi tizma tog’lar. Avstraliyaning eng baland nuqtasi — Kossyushko tog’i (2230 metr) Janubdagi Avstraliya Alp tog’larida. Avstraliyaning hozirgi Relefi asosan kembriygacha bo’lgan davrda vujudga kelgan va keskin tektonik o’zgarishlarga uchramagan, yer yuzasi uzoq davrlar ichida yemirilib, natijada qoldiq tog’lar bilan birga keng tekisliklar vujudga kelgan. Katta suvayirg’ich tizma yemirilgan paleozoy burmali tog’lari o’rnida vujudga kelgan. Nallarbor tekisligida, moviy tog’larda, Barkli va Aterton platolarida karst relyef shakllari uchraydi. Geologik tuzilishi va foydali qazilmalari. Avstraliyaning aksari qismi Avstraliya platformasi oblastida joylashgan, Sharqiy qismi esa Sharqiy Avstraliya burmali geosinklinal mintaqasiga kiradi. Kembriydan avval vujudga kelgan platformaning materik zaminidagi kristall hamda metamorfik jinslari G’arbiy plato, Tasman yeri, G’arbiy Avstraliya qalqoni va boshqa joylarda yer yuzasiga chiqib qolgan; Sharqda (Markaziy pasttekislikning g’arbida) esa quruqlik va ko’l yotqiziqlari ostida ko’milib ketgan, shuningdek Sharqiy Avstraliya platformasida ham uchraydi. Yuqori paleozoyda va mezozoyning birinchi yarmida Avstraliya platformasi qadimgi Gondvana materigi bilan tutash bo’lgan. Uchlamchi davr oxiri va to’rtlamchi davrda ro’y bergan tektonik harakatlar Avstraliyani yangi Gvineya oroli, Malayya arxipelagining Sharqiy orollari va Tasmaniyadan ajratib yuborib, materikni hozirgi qiyofasiga keltirgan. Avstraliya platformasi oltin va polimetallga, temir rudasi va boksitga boy, Flinders tizmasida uran va radiy rudalari uchraydi. Avstraliya sharqida toshko’mir va qo’ng’ir kumir konlari bor. Katta artezian havzasi, Viktoriya shtati sohillarida neft va gaz topilgan. Iqlimi. Avstraliyaning shimoliy qismi (20° janubiy kenglikgacha) ekvatorial mussonli, o’rta katta qismi (20°-30° janubiy kengliklar oralig’i) tropik cho’l va Janubiy-g’arbiy chekkasi qishda yog’in ko’proq yog’adigan subtropik iqlimli mintaqalarga kiradi. Avstraliya Janubiy yarim shardagi eng issiq quruqlik, uning 2/3 qismi cho’l va chala cho’llardan iborat. Qirg’oqlardan materik ichkarisiga tomon yog’in miqdori tez kamayib boradi, lekin ko’p yillik yog’insiz davrlar bo’lmaydi. Yozda (dekabr — Fevral) quruqlik g’oyat qizib (temperatura 36° dan ortadi) materik ustida past bosim oblasti vujudga keladi, uning Janubiy chekkalaridagina baland bosim qaror topadi, shu sababli Janubiy g’arbda va Nallarbor tekisligida yogin tushmaydi. Temperaturaning mavsumiy o’zgarishi asosan tropik va subtropik mintaqalarning ichki rayonlarida ko’proq namoyon bo’ladi. Yanvar oyida 40° dan yuqori issiq temperaturalar shimoliy- g’arbda (Marbl-bar) bo’ladi. Mutlaq maksimum temperatura 53,1° Klonkarrida (Kvinslend) kuzatilgan. Mutlaq minimum temperatura Avstraliyaning ichki rayonlarida — 4,6°gacha tushadi. Faqat Avstraliya Alp tog’larida sovuq barqarorroq bo’lib turadi. U yerda — 22°gacha sovuq qayd qilingan. Tekisliklarda tuproqning yuza qatlami ahyon-ahyondagina muzlaydi. Yil davomida ikkita mavsum — quruq va yog’ingarchilik mavsumlari kuzatiladi. Murrey tekisliklarida momaqaldiroqli jalalar, Janubiy — Sharqdagi tog’larda musson yomg’irlari yog’adi. Sharqiy sohilning ko’p qismida iqlim tropik dengiz iqlimi, issiq. Shimolda yog’inlarni shimoliy-g’arbiy mussonlar keltiradi. Bu yerda yog’in sohilda 1500 millimetr, 10°— 20° janubiy kengliklarda 400-500 millimetr. Avstraliyada eng ko’p yog’in (2243 millimetr) Kernsda yog’adi. Eng kam yog’in (300-250 millimetr) materik g’arbida yog’adi. Katta suvayirg’ich tizmasi tinch okeandan esuvchi iliq va nam shamollarni to’sib, Avstraliyaning Sharqiy sohili va ichki rayonlarida yog’in taqsimotini murakkablashtiradi. Qishda (iyun— avgust) Avstraliyaning ayniqsa Janub va Janubiy-Sharqiy qismlari sovib (12°, 5°), yuqori bosim oblasti tarkib topadi. Ichki suvlari. Avstraliyaning 60% maydoni oqmas ichki havzaga, 7% Tinch okean va 33% Hind okeani havzasiga mansub. Avstraliyada oqar suvlar ko’p emas. Okeanga qo’yiladigan daryolar qisqa, tog’lardan boshlanadi, suv miqdori doimiy emas. Eng sersuv daryosi Murrey (Marri), yirik irmog’i — Darling. Ichki berk havzani kesib o’tuvchi quruq o’zan (Krik)lar ko’p, ularda faqat yog’ingarchilik vaqtlaridagina suv oqadi. Avstraliya cho’llaridagi suvlar sho’r. Yer osti suvlari ko’pincha minerallashgan, zaxirasi katta. Ular bir necha artezian havzada to’plangan, bunday suv 200 metr, ba’zan 500 metrgacha chuqurlikdan chiqadi. Sho’r ko’llar ichida eng yirigi Eyrning yozda maydoni ba’zan 15000 kilometr kvadratga yetadi. Undan Janubda Torrens, Gerdner, G’arbiy platoda Amadiyes ko’llari bor. Avstraliya yer osti suvlariga boy. Umumiy maydoni 4800 ming kilometr kvadratni tashkil qilgan 33 ta artezian havzasi mavjud; bulardan eng yiriklari — katta Artezian, Murrey, Morton-Klarens, Yukla, Offiser, Jorjina. Yer osti suvlaridan qurg’oqchil rayonlarda sug’orish, sanoat va transport ehtiyojlari uchun foydalaniladi. Tuproq va o’simliklari. Avstraliyaning organik dunyosi bo’r davri o’rtalaridan boshlab boshqa quruqliklardan ajralgan holda rivoj topgan, shuning uchun flora tarkibida endemik turlar ko’p (75%). Avstraliya maxsus flora oblastini tashkil qilgan. Ichki Avstraliyaning katta qismi qumli va Toshloq cho’llar (katta qumli cho’l, Viktoriya va Gibson cho’llari) bilan band. Cho’llarni bo’z va jigarrang bo’z tuproqli, asosan evkalipt va akasiya butalaridan iborat tikanakli qalin chakalakzorlar bilan qoplangan chala cho’llar o’rab olgan. Bir oz sernamroq chala cho’llar butazor — skreblar bilan band. Chala cho’l va savannalardan tabiiy yaylov sifatida foydalaniladi. Bo’r davriga kadar Avstraliyaning Janubiy Amerika va Afrika bilan quruqlik orqali tutashganligini proteylar va ba’zi igna barglilarning umumiy oilaga mansubligi tasdiqlaydi. Shimol, Sharq, Janubiy-Sharq va Janubiy-g’arbda yog’in miqdori orta boradi va bu yerlarda qizg’ish-qo’ng’ir va qizil tuproqli savannalar uchraydi. Materikning shimoliy-sharqi doimiy yashil tropil o’rmonlar bilan, Janubiy-sharqi evkaliptli subtropik o’rmonlar bilan qoplangan. Chala cho’l va savannalar yaylov ahamiyatiga ega. Tovar mahsulot beruvchi o’rmonlar Avstraliya maydonining qariyb 2%ini tashkil qiladi. Hayvonot dunyosi. Avstraliya faunasi o’ziga xos bo’lganligidan uni alohida Avstraliya zoogeografik oblastiga ajratilgan. Avstraliya faunasida yuksak sut emizuvchi hayvonlar (odamlar chetdan keltirgan Dingo itidan tashkari) deyarli yo’q. Materikda mezozoy va uchlamchi davr faunasining vakillari hozirgacha saqlangan. Masalan, tuxum qo’yuvchi sut emizuvchilardan exidna va o’rdakburun, baliqlardan ikki xil nafas oluvchi tseratod, qopchiqli sut emizuvchilardan kenguru, ayiqlar (koala) va boshqalar. Avstraliyaning ko’p yovvoyi hayvonlari odamlarning xo’jalik faoliyati va tartibsiz ov qilishi natijasida kamayib ketgan. Avstraliya uchun tipik qushlar: kakadu to’tisi, emu tuyaqushi, katta oyoqli tovuqlar, qora oqqush, jannatqush, tovusdum va boshqalar. Yevropadan xonaki hayvonlar keltirilgan. Tabiat rayonlari. Avstraliyaning tekislik qismlaridagi subekvatorial, tropik va subtropik mintaqalarida geografik zonallik yaqqol ko’rinadi. Yillik yog’in miqdori 200-250 millimetr bo’lgan cho’l zonasi katta maydonni egallagan. Plato va yassi tog’liklar Toshloq cho’llardan iborat. Avstraliya Alp tog’larida balandlik landshaft mintaqalari aniq namoyon bo’lgan. Avstraliyaning tabiiy landshaftlari odamlar tomonidan juda o’zgartirib yuborilgan. Tabiatni qo’riqlash ko’proq Janubiy Avstraliyada yaxshi yo’lga qo’yilgan. Maunt Buffalo, Kossyushko, Saut-Uest (Tasmaniya oroli), Uayperfild va Uilsons-Promontori, Eungella va boshqa milliy parklari bor. Kashf etilishi va tadqiq qilinish tarixi. Avstraliya haqidagi dastlabki noaniq ma’lumotlar yevropaliklarga Portugal dengizchilari orqali 16-asrda yetib kelgan. Ammo Avstraliyaning shimoliy qismlarini ba’zi bir indonez qabilalari qadimdan bilishgan bo’lsa kerak. Avstraliyani 1606 yilda gollandiyalik V. Yanszon kashf qilgan va yangi Gollandiya deb atagan. Bir necha oydan so’ng ispaniyalik L. Torres Avstraliyaning Keyp-York yarim oroli shimolidagi bo’g’ozdan suzib o’tdi. Bu bo’g’oz keyinchalik uning nomiga qo’yilgan. Yava oroliga qatnab turgan golland dengizchilari 1640 yilda materikning g’arbiy, qisman shimol va Janub sohillarini kashf etgan. 1642 yilda Tasman Avstraliyadan janubroqda suzib, Tasmaniya orolni topdi va materikning Antarktidadan uzoqda joylashganligini isbot etdi. J. Kuk 1770 yilda A.ning Sharqiy sohillarini kashf etdi va uni yangi Janubiy Uels deb atadi. M. Flinders va N. Boden tadqiqotlari bilan Avstraliya Janubiy sohillarining kashf etilishi tugallandi. M. Flinders materikni Avstraliya («Janubiy yer») deb atadi va 19-asrdan shu nom bilan mashhur bo’lib qoldi. Avstraliyaning ichki qismi yevropaliklarning chorva mollari uchun yaylov va suv qidirish maqsadlarida o’rganiddi. Ko’pdan-ko’p geografik tadqiqotlar natijasida butun Avstraliyaning tabiat boyliklari asosan o’rganib bo’lindi. Bu esa qit’aning xo’jalik jihatdan tez o’zlashtirilishiga olib keldi. Keyingi vaqtlarda qazilma boyliklar qidirib topish borasida xususiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Avstraliyada Avstraliya davlati joylashgan.

AVSTRALIYA, Avstraliya Ittifoqi (Commonwealth of Australia)— Janubiy yarim shardagi davlat, Avstraliya materigi, Tasmaniya oroli va boshqa orollarda joylashgan. Maydoni 7,682 million kilometr kvadrat. Aholisi 19 million kishi (1999). Poytaxti — Kanberra shahri. Davlat tuzumi. Avstraliya — Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdo’stlik tarkibiga kiruvchi federal davlat. Avstraliyaning amaldagi Konstitusiyasi 1901 yilda qabul qilingan. Davlat tuzilishi shakli jihatidan — federatsiya. Davlat boshlig’i — Buyuk Britaniya qiroli (qirolichasi), general-gubernator uning vakili hisoblanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyat ikki palatali (vakillar palatasi va Senat) federal parlament. Vakillar palatasi (quyi palata) 3 yil muddatga, Senat (yuqori palata) deputatlari har bir shtatdan 6 yil muddat-har 3 yilda yangilanadi. General-gubernator va bosh vazir boshchilik qiladigan hukumat ijroiya hokimiyatni amalga oshiradi. Avstraliyaning har bir shtati o’z Konstitusiyasi, parlamenti va hukumatiga ega; Shtatlarning huquqlari cheklangan. Tabiati — Avstraliya (materik), Tasmaniya oroli. Aholisi. Avstraliya hozirgi aholisining asosiy qismi — Britaniya orollaridan ko’chib kelganlarning avlodlari — inglizlar, irlandlar, shotlandlar bo’lib, ular avstraliyaliklar millatini tashkil etadi. Tub joy aholi va duragaylar Avstraliya aholisining 1,5% ni tashkil etadi; ukrainlar, italyanlar, nemislar, greklar, gollandlar va boshqalar ham yashaydi. Bir necha yuz o’zbek bor. Rasmiy tili — ingliz tili. Aholining o’rtacha zichligi — 1 kilometr kvadratga salkam 2 kishi. Aholining 80% ga yaqini materikning Sharqiy va Janubiy-Sharqiy sohilida istiqomat qiladi; aholining — 2/3 qismi yirik shaharlarda yashaydi. Eng yirik shaharlari: Sidney, Melburn, Brisben, Adelaida, Pert. Tarixi. 18-asrgacha Avstraliya aborigenlari ibtidoiy jamoa tuzumi sharoitida yashagan. Yevropaliklardan birinchi bo’lib materikka golland dengiz sayyohlari V. Yanszon (1606) va A. Ya. Tasman (1642) kelganlar. Yangi qit’ani o’rganish uchun Angliya bir necha ekspedisiya, jumladan J. Kuk rahbarligidagi ekspeditsiyani yubordi (1770). 1788 yilda Avstraliya Angliya hududi deb e’lon qilindi. 19-asrning 20-yillaridan boshlab Avstraliyada qo’ychilik rivojlandi, 30-yillarda dastlabki sanoat korxonalari paydo bo’ldi. 19-asrning 2-yarmidagi «Oltin talvasasi» (1851-61) munosabati bilan ko’chib keluvchilar ancha ko’paydi. Angliya hukumati Avstraliyadagi mustamlakalarda boshlangan keng xalq harakati (oltin izlovchilarning 1854 yildagi Evrika qo’zg’oloni va boshqa isyonlar) tazyiqi ostida 1855 yilda ularning ko’pchiligiga o’zini o’zi boshqarish xuquqini berishga majbur bo’ldi. 1901 yil Avstraliyadagi mustamlakalar 6 shtatdan iborat federasiyaga — Avstraliya Ittifoqiga birlashtirildi va u dominion maqomini oldi. 1906 yilda unga Britaniyaning Papua mustamlakasi (yangi Gvineya orolining Janubiy-Sharqiy qismi), 1-jahon urushidan keyin esa (bu urushda Avstraliya qo’shinlari Britaniya armiyasi tarkibida jang qildi) Germaniyaning sobiq yangi Gvineya mustamlakasi (yangi Gvineya orolining shimoliy-sharqiy qismi) va Nauru oroli. (Millatlar Ittifoqi mandati ostidagi hudud sifatida) berildi. 2-jahon urushi vaqtida Avstraliya gitlerchilarga qarshi koalitsiya tarafida harakat qildi. 1945 yildan Avstraliya — BMT a’zosi. Urushdan keyin Avstraliya Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdo’stlik tarkibida qolgan holda mustaqil davlatga aylandi. Urushdan keyin deyarli doimo hokimiyat tepasida burjua partiyalari — Liberal va agrar (1975 yildan milliy agrar) partiyalari koalitsiyasi bo’ldi. Faqat 1949 yilgacha, 1972-75 yillarda va 1983 yilda hukumatni leyboristlar tuzdi. Bu partiya tashki va ichki siyosatda mustaqil yo’ldan borish uchun bir qancha tadbirlarni amalga oshirdi. Avstraliya hukumati Nauru (1968) va Papua yangi Gvineya (1975) ga mustaqillik berishga majbur bo’ldi. 1991 yilda Avstraliya bilan O’zbekiston Respublikasi o’rtasida diplomatiya munosabatlari o’rnatilgan. Milliy bayrami — Avstraliya kuni (26 yanvar). Siyosiy partiya va kasaba uyushmalari. Avstraliya milliy partiyasi, 1916 yilda tashkil etilgan; Avstraliya Liberal partiyasi, 1944 yilda tuzilgan; Avstraliya leyboristlar partiyasi, 1891 yilda tashkil etilgan; Avstraliya demokratlari partiyasi, 1977 yilda tashkil etilgan. Avstraliya kasaba uyushmalari kengashi 1927 yilda tuzilgan. Xalqaro erkin kasaba uyushmalari konfederatsiyasiga kiradi. Xo’jaligi. Avstraliya — yuksak darajada rivojlangan industrial agrar mamlakat. Iqtisodiyotda yirik monopoliyalar hukmron, xorijiy sarmoya, asosan AQSh va Buyuk Britaniya sarmoyasi kata mavqega ega. Avstraliya temir ruda, boksit, rutil, qo’rg’oshin, jun, shakarqamish mahsuloti eksport qilish sohasida yetakchi o’rinda, ko’mir, rux, mis, marganes, bug’doy, go’sht eksport qilishda oldingi o’rinlardan birida turadi. Sanoati. Avstraliya sanoati yalpi milliy mahsulotning 30% ni beradi. Uning asosiy tarmoqlari: konchilik, metallurgiya, kimyo, mashinasozlik, oziq-ovqat, yengil sanoat. Asosiy energetika resurslari — ko’mir va tabiiy gaz. Issiklik elektr stansiyalari elektr energiyaning 80% ga yaqinini hosil qilib beradi. 1994-95 yil 155 milliard. kVt-s elektr energiyasi hosil qilingan. Eng katta temir ruda havzasi — G’arbiy Avstraliyadagi Pilbara koni, rangli metall rudalari, asosan Broken-Xill (Yangi Janubiy Uels) va Maunt-Ayza (Kvinslend), boksitlar Ueypa koni (Kvinslend) va gov (shimoliy hudud) dan qazib olinadi. 1994-95 yili 11 million tonna temir rudasi, 202 million tonna toshko’mir, 32,9 million tonna neft, 20,7 millird kub-metr tabiiy gaz, 256 tonna oltin qazib olingan. Sanoatda mashinasozlik, metallurgiya, kimyo, neft kimyosi (oltin-gugurt kislotasi, mineral o’g’itlar) va neftni qayta ishlash tarmoqlari ustunlik qiladi. 1994-95 yil 6,2 million tonna po’lat, 237 ming tonna mis, 211 ming tonna qalay, 1,2 millon tonna alyuminiy va 360 mingga yaqin avtomobil ishlab chiqarilgan. Oziq-ovqat sanoati ko’proq eksportga (go’sht, un, qand-shakar, sariyog’-pishloq, pivo, vino) moslangan. To’qimachilik, tikuvchilik, poyabzal korxonalari bor. Asosiy sanoat markazlari: Sidney, Melburn, Brisben, Adelaida, Pert. Vullogong — Port-Kembla, Nyukasl, Jilong, Kuinana port-sanoat majmualari shakllangan. Qishloq xo’jaligi. Avstraliya — yirik yer egaligi mamlakati. Foydalaniladigan yerlarning 80% dan ortig’i yirik yer egalari qo’lida. Fermalar sertovarligi, mexanizatsiyalashuvi va ixtisoslashuvi bilan ajralib turadi. Qishloq xo’jaligi mahsuloti qiymatining 60% dan ko’prog’ini chorvachilik beradi. Qo’ylar 174 million, qoramol — 24,1 millon boshni tashkil etadi. Qo’ychilikning asosiy rayonlari — Janubiy-Sharqiy va Janubiy — g’arbiy sohil; sut yetishtiruvchi rayon Janubiy- Sharqiy sohil, go’sht yetishtiruvchi rayon mamlakat sharqi va shimoli. Salkam 15 millon gektarga ekin ekiladi, shundan 1,5 million gektari sug’oriladi. Asosiy ekinlar — bug’doy (hosili yiliga o’rtacha 14,3 millon tonna) va shakarqamish, shuningdek arpa, suli, supurgi, jo’xori, sholi, makkajo’xori, kartoshka, paxta, tamaki, uzum, mevali daraxtlar. Bir yilda o’rtacha 3,7 millon. tonna shakar xom ashyosi, 3,7 million tonna go’sht, 720 ming tonna jun yetishtiradi. Transporti. 1996 yilda avtomobil yo’llari 900 ming kilometr, jumladan qattiq qoplamali yo’llar — 420 ming kilometr, temir yo’l — 40,6 ming kilometrni tashkil qildi. Asosiy dengiz portlari — Sidney, Melburn, ixtisoslashtirilgan portlar — Portxedlend, Dampir (temir ruda jo’natish). Xalqaro aeroportlari: Sidney, Melburn, Pert, Darvin. Tashqi savdosi. Eksportda qishloq xo’jaligi mahsulotining ulushi 30%, mineral xom ashyo 27,8% va tayyor sanoat mahsulotlari 20% ni tashkil etadi. Tayyor iste’mol mollari, asbob-uskunalar, neft chet eldan keltiriladi. Asosan Yaponiya, AQSh, Buyuk Britaniya bilan savdo-sotiq qiladi. Pul birligi — Avstraliya dollari. Tibbiy xizmati. Davlat kasalxonalaridan tashqari tibbiy xizmat asosan xususiy shifokorlar tomonidan ko’rsatiladi. Shifokorlar soni 18 ming (721 kishiga 1 shifokor). Shifokorlarni universitetlarning 8 tibbiyot fakulteti tayyorlaydi. Maorifi, ilmiy va madaniy-ma’rifiy muassasalari. Avstraliyada bolalarga 6 yoshdan 15 yoki 16 yoshgacha (har bir shtatda har xil) majburiy ta’lim beriladi. Tub joy aholining 40% savodsiz. Davlatga va xususiy shaxslarga karashli maktablar bor. Oliy ta’lim — pulli. Avstraliyada 26 universitet, 35 kollej bor. Eng yirik oliy o’quv yurtlari: Sidney, Adelaida, Melburn universitetlari, Adelaida, Melburn texnika institutlari. Bir qancha akademiyalar, shu jumladan Avstraliya Fanlar Akademiyasi, ilmiy tadqiqot institutlari va ilmiy jamiyatlar bor. Eng yirik kutubxonalar: Kanberradagi Milliy kutubxona, Sidney universiteti kutubxonasi va boshqalar. Muzeylar: Avstraliya muzeyi (Sidney), Viktoriya shtatining Milliy galereyasi (Melburn) va boshqalar. Matbuoti, radioeshittirishi, teleko’rsatuvi. Avstraliyada 70 dan ko’proq kundalik gazetalar. (10 asosiy gazetaning tiraji — 5 million nusxadan ziyod) va 592 boshqa davriy nashrlar chiqadi. Kundalik «Gerald-san Nyus piktorial» («xabarnoma — Quyosh», 1990 yildan), «Sidney Morning Gerald» («Sidney tong xabarnomasi», 1831 yildan) eng salmoqli gazetalar hisoblanadi. Asosiy axborot agentligi — Ostrelian Assoshieyted press (1935 yilda asos solingan). 100 radiostansiya va 85 telemarkaz ishlaydi. «Ey-bisi» va «Ey-bi-es» umummilliy teleradioeshittirish kompaniyasi mavjud. Radioeshittirishlar 1923 yil, teleko’rsatuvlar 1956 yildan yo’lga qo’yilgan. Adabiyoti. Avstraliya adabiyoti ingliz tilida (aborigenlarning o’z yozuvi yo’q). 19-asrning 1-yarmida metropoliya adabiyoti ta’sirida rivojlandi. Milliy realistik adabiyot 90-yillardagi ijtimoiy siyosiy yuksalish muhitida yuzaga keldi. Unga T. Kollinz, X. Louson va boshqalar asos soldi. 1-jahon urushi voqealari Avstraliya adabiyotining yanada ravnaq topishiga ko’maklashdi. Bu davr asarlarida jabrzulm fosh qilindi, aborigenlarning fojiasi aks ettirildi (K. S. Prichard, X. X. Richardson, E. V. Palmer, K. Tennant, B. Penton va boshqalar). A. Marshall, J. Morrison prozasida, B. Adamson, M. Gilmor poeziyasida jamiyat nuqsonlari tanqid qilindi, milliy mustaqillik g’oyalari tarannum etildi. Irqiy kamsitish adiblarning muhim mavzuidir. Bunga F. B. Vikersning «Sarob» (1955), D. Kyuzekning «Quvg’indagi quyosh» (1955) va «Qora chaqmoq» (1964), G. Keysining «Snoubol» (1958), D. Styuartning «Yendi» (1959), M. Dyurekning «Uni saqla, ona yurtim» (1955) asarlari va boshqa asarlar misol bo’ladi. Dramaturgiyada hozirgi zamon muammolariga murojaat etilgan: A. Terner, S. Lokk-Elliot, K. Dankan, D. Kyuzek, O. Grey, R. Louler, M. Brend pyesalari. Me’morligi. Avstraliyada me’morlik 18-asr oxirlarida ingliz klassisizmi va yangi gotikasi ruhida rivojlana boshladi. 19-asrning 2-yarmidan Sidney, Melburn, Brisben, Adelaida shaharlarida to’g’ri burchakli ko’p qavatli uylar qurildi. 20-asrning 20-yillaridan Avstraliya me’morligida yangi oqimlar, asosan konstruktivizm yoyila boshladi (poytaxt Kanberra, 1913— 1927, me’mor U Griffin). Zamonaviy inshootlar orasida Sidneydagi opera teatri (me’mor G. Zaydler), Melburndagi Olimpiada stadioni (1956) va boshqalar diqqatga sazovor. Tasviriy san’ati. Avstraliya badiiy madaniyati ikki ilk asosga ega. Ularning biri aborigenlar san’ati (o’ymakorlik, bumeranglarga naqsh solish, g’orlardagi qoya toshlarda inson qiyofasini tasvirlash), ikkinchisi — yevropacha madaniyat. 18-asrning oxiri — 19-asrning boshlarida Avstraliya tabiatining aynan aniq tasviri (K. Martene, A. L. Byuvelot), hajviy grafika (S.T.Xill) paydo bo’ldi. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida hayotiy rangtasvir milliy maktabi rivojlandi (rassomlar J. U. Lambert, F. Mak-Kabin, N. Kunixon, haykaltarosh P. Dadsuel). 20-asrning 40-yillarida aborigenlarning yangi san’ati vujudga keldi (Namatjir va Parerulya oilalari). Musiqasi. Avstraliya tub joy aholisining musiqiy xalq ijodiyoti oddiy usullar jo’rligida raqsga tushib, qo’shiq aytishdan iborat: cholg’u asboblari — qayroq, dovul, dijeridu va shu kabilar 18-asr oxirlaridan yevropacha musiqa rasm bo’la boshladi. 1847 yilda Sidneyda A. Natanning «Avstriya don joni» degan birinchi Avstraliya operasi sahnalashtirildi. Adelaida, Melburn, Sidney, Brisben, Kanberra, Xobartda konservatoriyalar bor. Avstraliya musiqa arboblari — kompozitorlardan A. Xill, J. Antil, A. Benjamin, dirijyor B. Xeyntse, skripkachi B. Kimber, xonandalar N. Melba, X. Bleyr va boshqalar. Teatri. Avstraliyada dastlabki spektakllar 18-asrning 80-yillarida ko’chib kelgan yevropaliklar tomonidan qo’yilgan. 19-asrning 30-40-yillarida Sidney va boshqa shaharlarda doimiy ishlovchi teatrlar barpo etildi. Milliy teatrning shakllanishida 20-asrning 10-30-yillarida adabiy-teatr birlashmalari ko’mak berdi, ular asosan mamlakatda yaratilgan pesalarni sahnalashtirdilar (K. S. Prichard, L. Esson, U. Mur, K. Uotson). Avstraliyaning «Odd tout», «Independent tietr» yetakchi milliy teatrlari tijorat teatrlariga («Tivali» va boshqalar) qarama-qarshi turadi. Yangi teatrlar deb atalgan yarim professional teatrlar ham ishlab turibdi. Kinosi. Mamlakatda kino ishlab chiqarish 1900-yilda boshlandi. 70-yillarda Avstraliya kinoni rivojlantirish federasiyasi tuziddi. Hujjatli kino ommalashgan. Melburndagi Davlat ilmiy va sanoat tadqiqotlari tashkiloti ilmiy filmlar chiqaradi.