Irvin (Irwin) Jeyms

Irvin (Irwin) Jeyms (1930) — Ame- Rika astronavti, AQSh harbiy havo kuch- lari (HHK) iste’fodagi polkov-nigi. «Apollon-15» kosmik kemasida oyga parvoz qilib (1971 y., 26 iyul — 7 avg.), Oy sirtiga tushgan. Iridiy (Yun. iris, iridos — Kamalak; lot. Indium), Ir — Mendeleev davriy sistemasining VIII guruhiga mansub kimyoviy element, PLA- Tina metallari turkumiga kiradi. Tar- tib rakami 77, at.m. 192,22. Tabiiy I. ik- kita barkaror izotopdan tashkil topgan: «Chg (37,3%) va |931g (62,7%). I.ning atom radiusi 0,135 nm; ion radiusi (koordi- nasion soni 6 ga teng): Ir3t 0,082 nm, Ir*+ 0,077 nm va 1g5+ 0,071 nm. I. — siyrak element. Er po’stida massa jihatidan 1 • 10~7% ni tashkil qiladi. Tabiatda I. va osmiy tutgan minerallar tarki-bida uchraydi. I.ni 1804 y.da ingliz kimyogari S. Tennat kashf etgan. I. Och kumushrang metall. Suyuklanish t-rasi 2447°, Kay- nash t-rasi 4380°; zichligi 22,65 g/sm3 (20°), suyuq holatdagi I.ni-ki 19,39 g/ sm3. I. qattiqva mo’rt; Vik-kers bo’yicha qattiqligi 2000 MPa, Brintsel bo’yicha esa 1700-2200 MPa. Oddiy sharoitda havoda barqaror, kislotalar ta’siriga chidamli. Kislorodli muhitda 600— 1000° da qizdirilganda oz mikdorda Di- oksid 1gO2 hosil qiladi. IrO2 — qora rangli modda, zichligi 11,655 g/sm3, par- chalanish t-rasi 1100° dan yuqori. 1g2o3 — to’q havorang kristall modsa; 400° da metall I. va kislorodga ajraladi. I. OK- sidlari suv, kislotalar va ishqorlarda erimaydi; mikroelektronikada rezistiv pastalar tayyorlashda qo’llaniladi. I. galogenlar, oltingugurt b-n birikib te- gishli galogenidlar va sulfidlar hosil qiladi. Sof xrldagi I. maxsus idishlar yuzasini qoplashda, monokristallar (la- zer materiallar, qimmatbaho toshlar va b.) o’stirishda ishlatiladigan tigellar tayyorlashda qo’llaniladi. Uning «21g radioaktiv izotopi quvurlarni radio- grafik usudda tekshirishda, shuningdek, tibbiyotda o’smalarni radioterapiya usu- lida davolashda u-nurlar sifatida ish- latiladi.