Proektiv geometriya

Proektiv geometriya — geome- triyaning proektiv almashtirishlar na- ti-jasida shakllarning o’zgarmaydigan xossalarini o’rganuvchi bo’limi. Bun- Day xossalar proektiv xossalar deyi- ladi. Proektiv almashtirishlar to’g’ri chiziqni to’g’ri chiziqqa o’tkazuvchi al- mashtirishlardan iborat. Mac, o’xshash almashtirish, perspektiva. Bir to’g’ri chiziqda yotuvchi nuqtalar proektiv al- mashtirish natijasida yana bir to’g’ri chiziqda yotuvchi nuqtalarga, ikkinchi tartibli chiziqlar ikkinchi tartibli chiziqlarga o’tadi. Ammo aylana, ellips, parabola yoki giperbolaga o’tishi ham mumkin. Bir to’g’ri chiziqda yotuvchi A, V, S, D nuqtalarning qo’sh nisbati (ABCD) proektiv almashtirishda o’zgarmaydi. P. g.da qulaylik uchun cheksiz uzoklash- gan ele-mentlar qo’llaniladi. Tekis- likda yotmaydigan (xosmas) elementlar chek-siz uzoqlashgan nuqtalar va cheksiz uzoqlashgan to’g’ri chiziqdan iborat. EV- KLID geometriyasinpng parallel to’g’ri chiziqlari cheksiz uzoklashgan nuqtada kesishadi, deb olinadi. Bunda turli yo’nalishdagi parallel to’g’ri chiziqlar turli cheksiz uzoq nuqtalarda kesishi- shi kerak. Cheksiz uzoklashgan to’g’ri chiziq barcha cheksiz uzoqlashgan nuqtalar to’plami bo’ladi. Natijada «turli ikki to’g’ri chiziq bitta nuqtada kesishadi» de- gan aksioma o’rinli bo’ladi. P. g. aksiomatik asosda qurilishi ham mumkin. Unda ikkilik printsipi o’rinli bo’ladi. Evklid fazosini xosmas ele- mentlar (cheksiz uzoqlashgan nuqta, to’g’ri chiziq, tekislik) b-n to’ldirib, uch va un- dan ortiq o’lchovli proektiv fazolarni hosil qilish mumkin. P. g. ga birinchi marta 17-a.da frantsuz ma-tematiklari J. Dezarg va B. Paskallar asos solgan. Uning keyingi rivojlanishiga esa g. Monj katta hissa qo’shgan. Frantsuz Mate- matiklari J. Ponsele, J. Brianshonlar P.g.ni mustaqil fan sifatida bayon etish- gan. P.g.ning rivojlanishida Shveytsa- riya matematigi ya. Shteyner, frantsuz ma- tematigi M. Shal, nemis matematigi K. Shtaudt va b.ning xizmatlari katta. P.g. matematika va tabiatshunoslik- ning turli sohalarida qo’llanadi. Ad.: Glagolev N. A., Proektivnaya Geo- metriya, 2 izd, M., 1963; Bakelman N. Ya., Visshaya geometriya, M., 1967; Efimov N. V., Visshaya geometriya, 5 izd., M., 1971.