TABARIY

TABARIY, Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir at-Tabariy [839, Tabariston (Eron)ning Amul shahri — 923.16.2, Bag’dod] — tarixchi, faqih va filolog. Mahalliy zodagon oilasida tug’ilgan. Amul shahrida dastlabki ta’limni olgan. Rayda mashhur muhaddis va faqihlar qo’lida o’z bilimini oshirgan. So’ngra Bag’dod, Basra, Kufaga borib, zamonasining mashhur ulamolariga shogird tushgan. 867 yil Misrga borganida yetuk olim sifatida e’tirof etilgan. U Bag’dodga qaytgach, «aljaririyya» deb atalgan o’zining fiqh (huquq) maktabiga asos solgan. Uning tarafdorlari Ibn Xanbal qarashlarini tanqid qilishgan. Ahmad bin Komil Abu Bakr, Abdulaziz bin Muhammad atTabariy, Abdulloh bin Ahmad al-Farg’oniy uning yetuk shogirdlari edi. Tabariy fiqh va tarix ilmlarini mukammal egallab, bu ilmlar va Qur’on, hadislar bo’yicha Arab tilida 20 dan ortiq asarlar yozgan. «Kitob ixtilof alfuqaho» («Faqihlarning ixtiloflari haqida kitob») asari turli maktablarga mansub faqihlar dunyoqarashining tahliliga bag’ishlangan. Qur’oni Karim tafsiriga bag’ishlangan «tafsir alqur’on» (20 jild, 30 jild qilib nashr etilgan) asari uni musulmon olamiga tanitgan. «Tarix arrusul valmuluk» («Payg’ambarlar, podshoxlar va xalifalar tarixi», «tarixi Tabariy» nomi bilan mashhur) asarida qadimgi Eron podshohlari, Rim va Vizantiya imperatorlari, xalifalik hududidagi yurtlar (xususan, Xuroson va Movarounnahr) ning 915 yilgacha bo’lgan tarixi o’z ifodasini topgan. Asarda Turkiston xalqlarining Arab bosqinchilariga qarshi kurashi va qo’zg’olonlar (Buxoro, Vardona, Samarqand va Farg’onadagi janglar; Abu Muslim harakati, Muqanna qo’zg’oloni, Rofe ibn Lays qo’zg’oloni va hokazolar) ham ko’rsatilgan. «Tarixi Tabariy» asari bizgacha to’liq yetib kelmagan. Uning Arab tilidagi mavjud matni M. Ya. de Gue (1836-1909) tarafidan Leydenda 15 jild qilib nashr etilgan (1879-1901). Bu asarni Bal’amiy qayta ishlab va yangi ma’lumotlar bilan boyitib, fors tiliga tarjima qilgan. Bal’amiy asari («Tabariy — Bal’amiy tarixi» nomi bilan ham mashhur) ni Tabariy Zotenberg frantsuz tiliga (1874), Muhammad Yusuf Bayoniy o’zbek tiliga (1882) tarjima qilishgan. «Tarixi Tabariy» V.I. Belyaev tomonidan arabchadan rus tiliga qisqartirilgan qolda tarjima qilingan va Toshkentda nashr etilgan (1987). O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik instituti fondlarida bu asarning Muhammad Qodiq Koshg’ariy (18-asr) tomonidan Uyg’ur, Bayoniy (19-asr) tomonidan o’zbek tiliga qilingan tarjimasi saklanadi. As: Istoriya at Tabari, Izbrannie otrivki (perevod s arabskogo V.I.Belyaeva), T., 1987. Ad.: Materiali po istorii Sredney i Tsentralnoy Azii X—XIX vv., T., 1988. Qahramon Rajabov.