Transkripsiya

Transkripsiya (transcriptio ko’chirib yozish) — yozuvning nutq tovushlari talaffuzini aniq ifodalash uchun ishlatiladigan sun’iy (shartli) turi; nutq bo’laklari (tovush, bo’g’in, so’z)ning tovushiy sifatlarini yozuvda aniq aks ettirish usuli. T., eng avvalo, 2 ga bo’linadi: ilmiy T. va amaliy T. Ilmiy T. o’z xususiyatiga ko’ra, fonetik va fonematik T.larga bo’linadi. Fonetik T. og’zaki nutq (talaffuz) ni barcha xususiyatlari bilan yozuvda aniq aks ettirishni ko’zda tutadi va xorijiy tillar (mas., ingliz tili) lug’atlarida, til darsliklari va notiqlik qo’llanmalarida, jonli tilni yozib olishda (dialektologik yozuvlar, fonetika darsliklari va b.) qo’llanadi. Fonetik T.ning asosiy printsipi shundaki, talaffuz etilgan har bir tovush yozuvda alohida qayd etilishi kerak. Fonetik T. amaldagi biror alifbo asosida, unga nutq a’zolaridagi ayrim artikulyasiyalarni aks ettiruvchi ostust belgilari yoki ixtiyoriy o’ylab topilgan belgilar tizimini qo’shish bilan yaratiladi. Mas., o’zbek shevalarini o’rganish maqsadidagi dialektologik yozuvlarda amaldagi alifboda bo’lmagan e o 9 (til oldi a), O’, ‘ (i ning variantlari), o, q (o’ning variantlari) va b. belgi (harf)larning qo’llanishi. Universal T. sifatida xalqaro fonetik uyushma — IPA (International Phonetic Association) tomonidan 1886 y.da lotin grafikasi asosida yaratilgan va doimo takomillashtirib boriladigan xalqaro fonetik alifbo qo’llanadi. Fonematik T. har bir so’zni fonema tarkibiga ko’ra aks ettiradi, bunda kucheiz pozisiyalarda paydo bo’ladigan variantlar aks ettirilmaydi. Ushbu T. ning printsipiga ko’ra, har bir fonema, pozisiyasidan qat’i nazar, doimo ayni bir belgi bilan aks ettiriladi. Fonematik T.da fonetik T.ga Karaganda kamroq belgi ishlatiladi, chunki fonemalar miqdori doimo variantlar miqdoridan kam bo’ladi. Amaliy T. muayyan milliy alifbo vositalari orqali boshqa tillardagi atokli otlar, terminlar, maxsus nomlar va shu kabi tarjima qilinmaydigan so’zlarni aks ettiradi va shu yo’l bilan ularni qabul qiluvchi tilning bosma matnlariga kiritadi. Amaliy T. qabul qiluvchi til alifbosidagi belgilar chegarasidan chiqmaydi, lekin belgilarning ayrim g’ayriodatiy qo’llanishlariga yo’l qo’yadi. Amaliy T. ga qo’yiladigan asosiy talablardan biri qabul qilinayotgan birlikning talaffuzini imkon qadar aniq saqlab qolishdir. Shu bilan birga, amaliy T. so’zning morfem tuzilishini, uning grafik xususiyatlari va b. ni saklab qolishi hamda muayyan so’zning oson o’zlashishini ta’minlashi kerak. Ad.: Superanskaya A. V., Teoreticheskie Osnovi prakticheskoy transkripsii, M., 1978; Reformatskiy A. A., Vvedenie v yazikovedenie, M., 1998. Ibodulla Mirzaev.