Kosmogoniya

Kosmogoniya (Kosmos va … goniya) — ko’zatilayotgan Koinotning barcha tur- dagi jismlari va ular sistemalari (say- yoralar va ularning tabiiy yo’ldoshlari, Quyosh sistemasi, yulduzlar, galaktikalar va b.) ning paydo bo’lishi va taraqqiyotini asosan, Nyuton mexaniqasi doirasida o’rganuvchi fan. K. nazariyalari va gipo- tezalari jismlarni astronomik usullar b-n kuzatuv natijasida vujudga keladi. Ro’y berayotgan kosmogonik jarayonlarga oid kuzatuv ma’lumotlariga ega bo’lish bevosita astrofizikaning asosiy masa- lalaridan hisoblanadi. K. astronomic tadqiqot usullaridan tashkari yana na- zariy fizika qonunlari va ma’lumot- lariga ham suyanadi. K. shartli ravishda galaktikalar, yulduzlar va sayyoralar K.lariga bo’linadi. Mac, sayyoralar K.si yo’nalishi geologiya, geofizika, geokimyo ma’lumotlarini va kosmik apparatlar b-n tadqiq qilingan natijalarni ham qo’llaydi. Amerikalik olim J. Jinsning gravitasion beqarorlik nazariyasi K.ning eng asosiy tushunchalaridan biri hisoblanadi. Unga ko’ra, Koinotning ulkan bulutida protogalaktikalar yoki ularda protoyulduzlar paydo bo’lishi uchun gravitasion beqarorlik mezoni bajarilishi shart. Xususan, zichligi barcha nuqtalarda deyarli bir xil bo’lgan muhitda biror sabab b-n to’lqinlashish ro’y berib, o’lchami 1 ga teng biror “quyuklik” shakllana boshlasa, u yana- da quyuqlashib (siqilib) borishi uchun quyidagi munosabat bo’lishi lozim: X>\=i yj^G / r (i — gaz atomining o’rtacha issiqlik tezligi, G — gravitasion do- imiylik, r—zichlik). Natijada massasi rag ga teng Pro- tobulut hosil bo’ladi. Mac, p = 1SN4 g/ sm3 va t-rasi 106 K bo’lgan gaz buluti- da massasi 10″ t0 (t0— Quyosh massasi) ga teng protog’alaktika (protobulut) Vu- judga keladi. Protog’alaktikalarning shakllanishi va evolyusiyasiga oid kos- mogonik muammolar, asosan, kuchli kom- pyuterdar yordamida tajribalar usuli b-n tadqiq qilinmoqda. Ularga nisbatan protoyulduz va protosayyoralar K. si ancha chuqur ishlab chiqilgan. Somon Yo’lining yulduzlararo fazosida massasi \t0 ga teng, o’lchami 1 parsek (PK) va t-rasi bir necha o’n gradus bo’lgan gaz bulutlari etarlicha ko’p. Lekin ular siqilib yul- duzlarga aylana olmaydi, chunki bunda gaz bosimi o’z xususiy tortishish kuchi b-n deyarli ichki muvozanatda bo’ladi. So- mon Iulida massasi 103-105 t0 va ul- chami 10-100 parsek bo’lgan gaz-chang bu- lutlari ham mavjud. Hisob-kitoblarga ko’ra, ularning fizik holati jins me- zonini to’la kanoatlantiradi va gra- vitasion bekarorlik tufayli siqilib hosil bo’ladigan issiqlik energiyasi osongina infraqizil nurlanish tarzida tashqariga sochiladi. Ularning massasi katta bo’lgani b-n biror sababga ko’ra ichki t-ra tashqi fazoga infraqizil nur- lanish sifatida chika olmasa, unda bosim kuchi oshib, gravitasion siqilish jarayo- nini to’xtatib qo’yishi mumkin. Shuning uchun yulduzlar tutilish sohalari (yuts), odatda, infraqizil oralig’ida yuzlanadi. Yuts ni amalda oson topish maq-sadida yana boshqa indikatorlar aniqlangan. Siqilish davomida protoyulduz yadrosi- da t-ra ko’tarilib borib 101 K ga etgani- da uning markazida termoyadro reaktsiyasi boshlanadi va u endi yulduzga aylangan deyiladi. Yulduz umri uning massasi kubiga teskari proportsional, takdiri ham mos ravishda turlicha. Mas, yulduz massasi t>3to bo’lsa, odatda, u oxiri qora uraga aylanadi. Agar t<\,2t() bo’lsa, natijada oq mitti vujudga keladi. Sayyoralar K.sida ularning vujud- ga kelish nazariyasini ishlab chiqishda quyidagi kuzatuv ma’lumotlari to’la hisobga olinishi lozim: 1) Pluton or- bitasi ichidagi 8 ta Sayyora orbitalari tekisliklari o’zaro juda yaqin va ular Quyosh ekvatori tekisligi b-n deyarli ustma-ust to’shadi; 2) barcha sayyoralar Quyosh atrofida aylanaga yaqin orbita- lar bo’ylab va aynan Quyoshning o’z o’qi atrofida aylanish yo’nalishi bo’yicha harakatlanadi; 3) sayyoralarning o’z o’qi atrofida aylanish yo’nalishi ular or- bitalari bo’yicha harakati yo’nalishi b-n bir xil (Venera va Urandai tashqari); 4) sayyoralarning Quyoshdan o’rtacha uzoqligi Tisius — Bode qonuniga bo’ysunadi; 5) sayyoralar o’z fizik holatlari bo’yicha keskin 2 guruhga bo’linadi: gigant va Er tipidagi sayyoralar; 6) Quyosh siste- masidagi barcha sayyoralar massalari yig’in-disi Quyosh massasidan 750 marta kichik bo’lsada, butun Quyosh sistemasi aylanish momentining 98% sayyoralar- ga tegishli; 7) barcha gigant sayyoralar halqalarga va ko’p (hatto bir necha o’n) ta- biiy yo’ldoshlarga ega. Tabiiy yo’ldoshlarning asosiy qismi aylana orbitalar bo’ylab Sayyora ailani- shi yo’nalishi bo’yicha harakatda bo’ladi, ularning orbita tekisliklari esa sayyo- raning ekvator tekisligida joylashgan. Bugo’ngi hisob-kitoblarga ko’ra, 5 mlrd. yil burun sezilarli daraja- da aylanishga va magnit maydonga ega bo’lgan gaz-changdan iborat yirik budut siqilishni boshlab, asta-sekin uning markazida massiv Markaziy quyuqlik Vu- judga kelgan. Quyuqlikdan tashqaridagi qism massasi nisbatan 10 marta kichik bo’lgan. Bu sistema aylanish o’qi bo’yicha siqilib borgan sari magnit kuch chizi- klari markazdagi protoyulduzga o’ralib borib, uning aylanish momentini ular tashqi qismga uzatishda qatnashadi. Na- tijada markazida Quyosh va uning ekvator tekisligi atrofida aylanish momenti asta-sekin oshib borayotgan qalin disk vujudga keladi. Ushbu disk zichligi ma’- lum kritik qiymatga erishishi b-n u gravitasion beqarorlik tufayli bir ne- chta halqalarga ajraladi. Har bir halqa asta-sekin bo’linishi va massalarini yig’ilib borishi jarayonlari sababi say- yora hamda tabiiy yo’ldoshlari vujudga keladi. Gazsimon gigant sayyoralar atro- fida disklar xuddi shu tariqa vujudga kelib, ular ham beqarorlik oqibatida halqalarga bo’linadi. O’zbekistonda K. muammolari, asosan, O’zMU Astronomiya kafedrasida, Galak- tikalar K.si esa O’zbekiston FA Astro- nomiya in-tida o’rganiladi. Ad.:Gurevsch L. E., Chernin A. D., Vve- Denie v kosmogoniyu, M, 1987; M., 1986; Nuritdinov S. N., Somon yo’li fizika- si, T., 1989. Salohitdin Nuritdinov.