Mis

Mis (lot. Cuprum — Kipr o. nomi- dan olingan), Si — Mendeleev davriy sistemasining 1 guruhiga mansub ki- myoviy element. Tartib raqami 29,at. m. 63,546. Tabiiy M. ikkita barkaror izo- top 63si(69,1%) va 65si(30,9%)dan ibo- rat. Sun’iy radioaktiv izotoplardan 61Cu, MCu muhim. M. — qadimdan ma’lum metallardan. Qadimda M. rudasini Kipr o.dan kazib olingan, shuning uchun uni o.ning nomi b-n Cuprum deb atalgan. M. tabiatda nis- batan kam tarqalgan. Er pustining massa jihatdan 4,7-10~3% ini tashkil qiladi. M. tarkibida ba’zan temir, kumush, kam- dankam oltin bo’ladi. M.ning ko’p sonli minerallari (250 dan ortiq) orasida xalkopirit CuFeS2, xalkozin Cu2S, kovellin CuS, bornit Cu5FeS4, malaxit CuCO,Cu(OH)2, kuprit Si2O, xriza-kol- la CuSiO32H2O va b. ahamiyatlidir. M. yumshoq, chuziluvchan, bolg’alanuvchan kizg’ish metall. Zichligi 8,96 g/m3 (20° da), suyuqlanish t-rasi 1083°, qaynash t-rasi 2567°, Moos bo’yicha qattikligi 3,0. M. issiklik va elektr tokini juda yaxshi o’tkazadi, bu jihatdan faqat ku- mushdan keyinda turadi. M. kimyoviy jihatdan unchalik faol emas. Havoda OK- sidlanib qorayadi. Nam havoda gidroksi- karbonat hosil bulgani uchun ko’karadi. M. birikmalarida +1 va +2 valentli bo’ladi. M. havoda qizdirilsa, avval mis (1)-oksid Si2O (377° gacha), so’ngra qora M. — mis (P)-oksid Sio (377° dan yuqorida) hosil bo’ladi. M. galogenlar b-n oson birikadi. Nam xlor odatdagi t-radayoq M.ga ta’sir etib, suvda eriy- digan mis (N)-xlorid xrsil qiladi (yana q. Mis galogenidlari). Azot, vodorod, uglerod b-n yuqori t-Rada ham reaktsiya- ga kirishmaydi. Nitrat kislotada erib, mis (P)nitrat va azot oksidi, kontsen- trlangan issiq sulfat kislota b-n bi- rikib, mis (P)sulfat va sulfid angi- drid beradi. M.ning tuzlari zaharli. M. ko’pgina metallar b-n krtishmalar hosil qiladi. Bir va ikki valentli M. juda ko’p barqaror kompleks birikmalar Vu- judga keltiradi. M., asosan, sulfidli mis rudalari- dan olinadi. M. elektr simlari, elektr asboblar va uskunalar i.ch.da, badiiy bu- yumlar tayyorlashda, krtishmalar olishda, tuzlari esa pigmentlar va sun’iy ipak olishda, o’simlik zararkunandalariga karshi, teri (kun) sanoatida, mikroo’g’it sifatida va tibbiyotda ishlatiladi. Mis birikmalari — mis 1 va 2 va- lentli barqaror birikmalar; ba’zan 3 valentli beqaror birikmalar xam hosil qiladi. Mis (1)-xlorid, CuCl — rangsiz kri- Stall modda. Suyuklanish t-rasi 430°, qaynash t-rasi 1490°, zichligi 4,14 g/sm3. Suvda va spirtda erimaydi, organik eri- tuvchilarda yaxshi eriydi. Gazlarni yutuv- chi, katalizator, antioksidant sifatida qo’llanadi. Mis (P)-xlorid, Sis12 — to’q Ji- garrang kristall modda. Suyuklanish t-rasi 596°, zichligi 3,386 g/sm3. 993° da CuCl va xlorga ajraladi. Suvli eritmalaridan 2, 3, 4 molekula suvli kri-stallogidratlar ko’rinishida kri- stallanadi. CuCI22H2O (ernoxaltsit minerali) — rombik panjarali kri- Stall modda. Zichligi 2,54 g/sm3. Metal- larni mislashda, katalizator sifatida, matolarni bo’yashda qo’llanadi. Tabiatda misning oltingugurtli birikmalari kovellin CuS, xalkozin Cu2S, anilit Cu7S4> xalkopirit CuFeS2, bornit Cu5FeS4 va b. minerallar ko’rinishida uchraydi. Mis i.ch.da, bo’yoqlar uchun Pig- ment, yarimo’tkazgich qotishmalar kom- ponenti sifatida qo’llanadi. Mis (P)gidroksid, Si(on)2 — havorang amorf yoki kristall modda. Zich- ligi 3,686 g/sm3, suvda erimaydi, 70-90° da Sio va suvga ajraladi. Kislotalar b-n tegishli Si (II) tuzlari, ishkrrlarning suvdagi eritmalari b-n yorqin havorang beqaror Kupratlar MP2[Cu0H4|, ammiak- ning suvdagi eritmasi b-n to’q havorang ammiakat [Cu(NH)3]4 (shveytsar reak- tivi), vodorod sulfid b-n CuS va suv hosil qiladi. Mis karobonatlari tabi- atda to’q yashil kristall malaxit minera- li CuCO3Cu(OH)2 va havorang kristall — azurit minerali 2CuCO3Cu(OH)2 ko’rinishida uchraydi. Mis i.ch. da, bo’yoqlar tayyorlashda (mas, “malaxit yashi- li”), qimmatbaho tosh sifatida ishla- tiladi. Sariq rangli kristall holdagi mis (1)karbonat Si2so3 ning mavjudli- gi haqida ham ma’lumotlar bor. Mis (P)nitrat, Cu(NO3)2havorang gifoskopik kristall modda. Suvda, orga- nik erituvchilarda yaxshi eriydi. Suvli eritmalaridan 3, 6, va 9 molekula suvli kristallogidratlar ko’rinishida kri- stallanadi. 1,5 va 2,5 molekula suvli kristallogidratlari ham ma’lum. Mis i.ch.da, misli katalizator va Fungisit sifatida, matolarni bo’yashda ishlatila- Di. Omonulla Xo’jaev.