Hasharotlar

Hasharotlar (1shes1a) — bo’g’imoyoqli umurtqasiz hayvonlar sinfi. Yer sharida 1,5 millionga yaqin turi ma’lum. Turlarining ko’pligi va shakllarining xilma-xilligi jihatidan biosferada 1-o’rinni egallaydi. Hasharotlar sinfi oyoqdumlilar, qo’shdumlilar, qo’ng’izlar, tuyabo’yinlar, to’rqanotlilar, kapalaklar, burgalar, termitlar, qandalalar kabi 34 turkumga bo’linadi. Tanasining uzunligi 0,2 millimetr — 33 santimetr, odatda tashqi skeletni tashkil qiluvchi zich kutikula bilan qoplangan. Tanasi bosh, ko’krak va qorin qismlardan iborat. Boshida bir juft murakkab ko’z va ko’zchalari, bir juft mo’ylovlari (hid tuyish va sezgi organi) hamda og’iz apparati joylashgan. Og’iz apparati yuqori lab, yuqori va pastki juft jag’lardan tashkil topgan. Kemiruvchi og’iz apparati barcha to’g’riqanotlilar, qo’ng’izlar, chumolilar va boshqalarga xos. So’ruvchi Hasharotlarda esa xartum bor. Gulshira bilan oziqlanuvchi asalaritr xartumida kemiruvchilarning asosiy belgilari saqlangan, kapalaklarda xartum spiralsimon buraladigan naydan iborat; pashshalarda u faqat so’rishga emas, balki qattiq ozuqani qirishga ham moslashgan. Qandalalar, o’simlik bitlari, tripslar, koktsidlar, qon so’ruvchi chivinlar va boshqalar sanchib so’ruvchi og’iz apparati yordamida o’simliklarning hujayra shirasi hamda hayvon qonini so’rib oziqlanadi. Ko’krak qismi old, o’rta va orqa ko’kraklarga bo’linadi. Har bir skelet halqasi yelka (ustidan), ko’krak (pastki tomondan), plevralardan (biqindan) tashkil topgan. Ko’krakning har bir bo’g’imi (segmenti)da bir juft oyoqlari joylashgan. Oyoqlar toscha, ko’st, son, boldir va 2 tirnoqli bo’g’imlarga bo’lingan panjalardan tuzilgan; qanotli Hasharotlarning o’rta va orqa ko’kraklarida bir juftdan qanotlar bor. Urg’ochisi qornining uchida 11 bo’g’imdan iborat tuxum qo’ygich, erkaklarida esa bir juft o’simtalar mavjud. Ovqat hazm qilish yo’li ozuqani mexanik hamda kimyoviy qayta ishlaydigan ichaklardan tashkil topgan. Hasharotlarning individual rivojlanishi bir necha bosqichli (fazali) to’liq yoki chala o’zgarish (metamorfoz) bilan kechadi. Chala o’zgarish bilan rivojlanish 3 faza (bosqich)da: tuxum, lichinka (imagoga o’xshash) va voyaga yetgan hasharot — imago orqali amalga oshadi. To’liq o’zgarish bilan rivojlanishda esa lichinka (odatda chuvalchangsimon) bilan imago oralig’ida humbaklik davri ham kuzatiladi. Hasharotlarning hayot tsikli bo’g’in (avlod)lar soni, mavsumiy dinamika (o’zgarish)ning o’ziga xosligi va diapauza xususiyatlari bilan belgilanadi. Tabiatda Hasharotlar turli-tuman va katta ahamiyatga ega. Ular butun quruqlikni egallagan; ayniqsa sernam subtropik yerlarda ko’p tarqalgan. Ko’pchiligi yerda, qator turlari suvda yashaydi, ba’zilarining hayoti tuproq bilan bog’liq. Hasharotlar xilma-xil mahsulotlar bilan oziqlanib, tabiatda moddalar almashinuvida ishtirok etadi. Hasharotlarning juda ko’p turlari o’simliklar zararkunandalari; hayvonlar va odamlarga zarar keltiradi. O’simliklarni changlatish, zararkunanda hasharot va begona o’tlarni yo’qotishda ham Hasharotlarning roli katta; foydali hasharotlardan asalari, ipak qurtlar, lak beruvchi cherveslar qimmatbaho mahsulot beradi; ayrimlari ovlanadigan hayvonlar uchun ozuqa manbai. Hasharotlar xilma-xilligi va ularning olamini entomologiya fani, foydali Hasharotlardan amaliyotda foydalanish va zararkunanda Hasharotlarlarga qarshi kurash usullarini qishloq xo’jaligi entomologiyasi fani o’rganadi. Ad.: Vrednne i poleznne nasekomne xlopchatnika i drugix selskoxozyaystvennix kultur O’zbekistana. T., 1977; selsko-xozyaystvennaya entomologiya. M., 1983; Murodov S.A., Umumiy entomologiya kursi, T., 1986.