“ALPOMISH”

…Zindonda yotib, Alpom ish Qorajonni ko’rdi. Qorajon ekanini bilmadi. To’qson botmon temirdan sovut kiygan, zindonning boshida qarag’ayday buldurab ko’rinadi. “Bu Qalmoqshohning xabar olib yurgan josuslarida, Alpomishning juda ko’ngli cho’kib ketgan ekan, demasin”, — deb Qorajonga qarab, bir so’z aytib turgan ekan:

Zindonchilar, mendan xabar olasan,
So’zimni shohingga aytib borasan,
Men Alpomish, nazarkarda botirman,
Botirlikda bu zindonda yotirman…

Bu so’zni eshitib, Qorajonning ko’ngli buzilib, ko’zdan yoshi tizilib, jigar-bag’ri ezilib, “Do’stim m ard-da, hali ham ko’ngli cho’gargan yo‘q ekan”, — deb o’zini bildirib, bir so’z aytib turgan ekan:… Shunday qilib yovuz Shoh Alpomishni zindonga tashladi. Hozircha u zindonda tura tursin. Siz esa endi bu yog’idan, “Alpomish” dostonining yaratilish tarixidan eshiting. Qadimgi davrlarda yaratilgan “Alpomish” dostoni xalq baxshilarining og’zaki ijrosida bizgacha yetib kelgan. Xalq baxshilari og’zidan qirqqa yaqin nusxasi yozib olingan. Bular orasida g’oyaviy-badiiy jihatdan eng mukammali Fozil Yo’ldosh o’g’lidan yozib olingan nusxasi hisoblanadi. Dostonda tasvirlanishicha, Boysin Qo’ng’irotning biylari Dobonbiyning nevaralari va Alpinbiyning o’g’illari aka-uka Boybo’ri va Boysari farzandsiz bo’ladi. Ular Shohimardon Pir qabrida qirq kecha-kunduz toat — ibodat qilib farzand ko’radilar. Boybo’rining o’g’li Alpomish, qizi Qaldirg’och, Boysarining qizi Barchin yetti yoshga yetganda, aka-uka janjallashib, Boysari Qalmoq eliga ko’chib ketadi. Yana yetti yildan keyin Alpomish Barchinni izlab Qalmoq eliga boradi va qalmoq alplari bilan yonma-yon turib, Barchinning to’rt sharti (qirq kunlik yo’ldan poyga, yoy tortishish, ming qadamdan tanga pulni urush va kurashda to’qson alpni yiqitish)ni bajarib, uni o’z yurtiga olib keladi. Qalmoqda qolgan Boysarining mol-mulkini tortib olib, o’zini cho’pon qilib qo’yadilar. Qaynotasini qutqazish uchun ikkinchi marta safarga borgan Alpomish qalmoqlarga asir tushadi va yetti yil zindonda qolib ketadi. Qo’ng’irotda esa, Ultontoz hokimiyatni qo’lga kiritib, Alpomishning yaqinlarini quvg’in qiladi va Barchinga uylanmoqchi bo’ladi. Bu paytda oti Boychibor yordamida asirlikdan qutulgan Alpomish yurtiga qaytib keladi. Dostonda taqdir taqozosi bilan ikkiga bo’linib ketgan bir o’zbek urug’ining qayta birlashishini badiiy aks ettirish orqali millat birligi g’oyalari, uning qahramonona shonshuhrati, el-yurt farovonligi va oila baxti, vatan ravnaqi uchun kurash kuylangan. “Alpomish” dostoni turkiy xalqlaming mushtarak eposi hamdir. Uning namunalari bugungi qoraqalpoq, qozoq, oltoy xalqlari epik an’analarida “Alpamis”, “Alpamis batir”, “Alip-Manash” nomlari bilan doston sifatida, tatar, boshqird xalqlari orasida esa, “Alpomsho”, “Alpamisho va Barsin hiluv” nomlari bilan ertak va rivoyatlar tarzida, aniqrog’i, oraliq shakllarda saqlanib qolgan va bizgacha yetib kelgan. Hatto Panjikent atroflari, Q ashqadaryo viloyatining Vargonza, Jo’ynov qishloqlaridan o’zbek dostonchilik an’analari ta’sirida yuzaga kelgan hamda o’zgargan tojikcha va arabcha nusxalari ham yozib olingan. Voqealar tizmasi o’xshash bo’lgan bu xildagi asarlarning bir necha xalqlarda mavjudligi ularning qadimiy tarixiy-hayotiy asoslari umumiy bo’lganligini ko’rsatadi. Biroq ularning har biri keyini! taraqqiyotida o’zlari mansub xalqning epik an’analari doirasida rivojlandi, og’zaki ijod va ijro sharoitlarida yashashda davom etdi va keyingi davrlardagina yozib olindi. Shuning uchun ham uning taxmin va nusxalariga ega bo’lgan har bir xalq unga o’zining milliy eposi sifatida munosabatda bo’lishi tabiiy hol. 1999-yil respublikamizda “Alpomish” dostonining 1000 yilligi nishonlandi. Yubiley munosabati bilan uning ko’plab nusxalari, bu turkumga kiruvchi boshqa dostonlar kitob qilib chiqarildi. Shuningdek, doston tarixini, g’oyaviy-badiiy xususiyatlarini aks ettiruvchi kitoblar, maqolalar chop etildi, ushbu dostonni va uning qahram onini ifodalovchi nasriy, nazmiy asarlar yaratildi va Termiz shahrida xalq qahram oniga ulug’vor haykal o’rnatildi.