Buxoro tarixi

Muallif: Qahramon Rajabov, Sulaymon Inoyatov

So’zboshi

Turon mintaqasida kechmishi ming yillarga borib taqaladigan qadimiy shaharlar, ko’hna kentlar, tarixiy qishloqlar mavjudligi turkiy xalqlarning buyuk davlatchilik tarixi va madaniyatidan dalolat beradi. O’zbek xalqining ajdodlari tomonidan 3000 yil muqaddam yurtimizda asos solingan Buxoro shahri nafaqat O’zbekiston yoxud Markaziy Osiyo mintaqasi, balki jahon tarixidagi eng ko’hna va qadimiy shaharlardan biri hisoblanadi. Buxoro shahri o’rta asrlarda Buxoroi sharif-Sharofatli Buxoro deb e’zozlangan. Tarixiy Buxoro viloyati (Buxoro vohasi)da esa ko’hna va hamisha navqiron Buxoro bilan bo’ylashadigan ko’plab shaharlar, kentlar va tumanlar mavjud.

Buxorolik mashhur alloma va davlat arbobi Abdurauf Fitrat (1886-1938) o’z ona shahri haqida bundan 100 yil oldin shunday deb yozgan edi: “Buxoro bizning muqaddas vatanimizdir. Buxoro bizning mehribon onamizdir, Buxoro bizning nash’u namo joyimiz. Buxoro bizning sajdagohimizdir. Buxoro bizning aziz ma’shuqimizdir. Buxoro bizning jonimiz-la barobar mahbubimizdir. Buxoro bizdandir, biz Buxorodan. Bas, bu qadar g’aflat va tanballik, bexabarlik va johillikda o’tirganimiz…”.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov 1996 yil 14 dekabrda Xalq deputatlari Buxoro viloyati sessiyasida so’zlagan nutqida Buxoro va buxoroliklar haqida quyidagi fikrlarni bildirib o’tgan edi: “Yer yuzida Buxoroning ta’rifini eshitmagan, uni bilmagan, uni umrida biror marta o’z ko’zi bilan ko’rishini orzu qilmagan ma’rifatli odam yo’q desak, aslo xato bo’lmas. Buxoro nafaqat O’zbekistonni, balki butun Markaziy Osiyo mintaqasini dunyoga mashhur etgan. Unga Buxoroi sharif degan nom bejiz berilmagan. Negaki, bu muqaddas zaminda Abu Ali ibn Sino, Abu Bakr Muhammad Narshaxiy, Imom Buxoriy, Xoja Bahouddin Naqshband va uning piru ustozlari — Abduxoliq G’ijduvoniy, Xoja Orif Revgariy, Xoja Mahmud Fag’naviy, Xoja Ali Rametaniy, Muhammad Samosiy, Sayyid Mir Kulol, keyingi zamonlarda Sadriddin Ayniy, Abdurauf Fitrat, Fayzulla Xo’jayev, Ibrohim Mo’minov kabi ulug’ zotlar o’tganki, ularning nomlarini yodlash va e’zozlash har bir vatandoshimiz, har bir insonning burchidir.

Bu muborak zaminda o’tgan aziz-avliyolarning ruhlari qo’llagan Buxoro ahlini biz hammamiz qo’li gul, dili sof, iymoni butun va irodasi baquvvat kishilar sifatida juda yaxshi bilamiz va hurmat qilamiz…

Buxoro ahli ana shunday zahmatkash, ishning ko’zini biladigan xalq. O’tmishda ham, keyingi zamonlarda ham buxoroliklar tashabbuskorligi, yangilikka tashnaligi bilan xalqimiz orasida mashhur bo’lganlar. Yaxshilab eslab ko’rsak, paxtachilikda ham, chorvachilikda ham, boshqa talay sohalarda ham buxoroliklar ko’p marta ibratu namuna ko’rsatganlar.

Buxoroning yer osti va yer usti boyliklari, moddiy potensiali juda buyuk. Xorijiy sarmoya ishtirokida qurilayotgan neftni qayta ishlash zavodini olib qaraylik. Bu ulkan korxona hali bitmasdan turib butun jahon ahlining tiliga tushdi. Buning sababi bor, albatta. Chunki bu zavod O’zbekiston davlatinign neft mustaqilligi dasturida beqiyos o’rin tutadi.

Yoki Buxoro zardo’zlari mehnatini olib qaraylik. Bunday san’at, bunday mahorat yer yuzida topilmaydi. Buxoroning zardo’zi do’ppilari, zar choponlari, zar kovushlari, turli zar bezaklari dunyodagi eng mashhur muzeylarning faxriga aylangan…

Buxoro — qadimiy va mo’tabar shahar. U — butun insoniyat madaniyati va tarixida ulkan o’rin tutuvchi muqaddas maskan. Dunyoda million-million kishilar Buxoroni ziyorat qilish, uni tavof etish orzusi bilan yashamoqda. Boshqacha aytganda, Buxoro xalqaro turizm uchun jozibali manzillardan biridir. Biroq ana shunday katta imkoniyatdan unumli foydalanilmayapti…

Buxoroning o’z yo’li, o’z uslubi, qo’li gul ustalari bor. Shularning boshini birlashtirib, obodonchilikka, bunyodkorlikka safarbar etadigan fidoyi odamning o’zi yo’q…

Buxoroning o’ziga xos qiyofasi, o’ziga xos shevasi bor. Shu zaminga qadam qo’yganda odam o’zini boshqacha sezadi. Negaki, bu zaminda yashaydigan insonlarning chehrasi ochiq, yuzida doimo tabassum. Buxoro qariyalari haqida alohida gapirmoqchiman. Ularning ozodaligi, mo’min-musulmonligi, nuroniyligi barchamizga ibrat bo’ladi. Agar mahalliy nuroniylarning, oqsoqollarning umumlashgan siymosini izlsangiz, uni Buxoroi sharifdan topasiz…

Buxoroning mehmondo’st, shirinso’z, g’ayratli va shijoatli odamlarni ko’rib, viloyat rahbarlaridan so’ragin keladi. Shunday odamlar bilan oldingi saflarda bo’lmaslik gunoh emasmi?

Men aniq ishonamanki, Buxoro ahli o’zining asl shuhratini tiklaydi va mamlakatga ibrat bo’lgulik ezgu ishlarni amalga oshiradi”.

Davlatimiz rahbari Islom Karimov Buxoro shahrining o’zbek xalqi va davlatchiligi tarixidagi muhim o’rinni bundan qariyb 20 yilcha muqaddam quyidagicha ko’rsatib o’tgan edi: “Buxoro o’lkamizning ming yillar davomida jahon tafakkuri, ma’naviy, madaniy va diniy qadriyatlari taraqqiyotiga ulkan hissa qo’shib kelayotgan, shariflik nomiga sazovor bo’lgan muqaddas joylaridan biridir.

Buxoro “qubbatul islom”, ya’ni “islom dinining gumbazi” va buyuk ulamolar so’zi bilan aytganda, “quvvati dini islom” deb tan olinishi ham Buxoroning jahonda, bugungi Sharq mintaqasida musulmon dunyosining mo’tabar markazlaridan biri bo’lishidan e’tirofdir.

Buxoro tarixiga nazar tashlar ekanmiz, millatimizning yigirma besh asrlik yo’lini ko’ramiz.

Buxoroning har bir qarich yeri, har bir tarixiy va madaniy obidasi el-yurtimizning buyuk iqtidori va yaratuvchilik salohiyatidan, ma’naviyat va madaniyat, falsafa va din ravnaqi yo’lidan darak beradi.

X asrning masshur tarixchisi, asli buxorolik Abu Bakr Muhammad Narshaxiy naql qilishicha, Buxoroga turkiy qabilalar asos solgan bo’lib, bu yerda “suv va daraxtlar, ov qilinadigan jonivorlar ko’p bo’lganidan kishilarga xush kelib, shu yerga joylashganlar”. Narshaxiy shuni ham ta’kidlaydiki, eng qadimgi milliy qahramonlarimizdan bo’lmish Alp Erto’nga (Afrosiyob) ham aynan Buxoroda dafn etilgan.

Bu tabarruk tuproqda miloddan avvalgi VI asrda eronlik Kayxusrav, miloddan avvalgi IV asrda yunonistonlik Iskandar Zulqarnayn, milodiy VII asrda arablar, XIII asrda Chingizxon, XIX asrda esa rus istilochilarining tajovuzlari ne-ne kulfatlar keltirmadi.

Bu azi shahar, Karmana, Boykent, Vobkent, Shofirkon, Romitan, G’ijduvon kabi qadimgi kentlarni o’z bag’riga olgan Buxoro vohasida yashagan erksevar ajdodlarimiz har qanday istibdod va zulmga qaramay, el-yurt ozodligi yo’lida muttasil qahramonona kurashib keldilar.

Yovuz bosqinchilarga va istilochilarga qarshi ozodlik bayrog’ini ko’targan Shiroq, Spitamen, Mahmud Torobiy, Tamir Xotun (To’maris), malika Qabaj xotun kabi ajdodlarimiz jasorati avlodlar uchun vatanparvarlik va shijoat timsolidir.

O’tgan ikki yarim ming yil davomida o’zbek davlatchiligini boshqargan qadimiy xorazmshohlar, kushonlar, eftalitlar, ashinaliylar, somoniylar, qoraxoniylar, anushteginiylar, temuriylar, shayboniylar, ashtarxoniylar, mang’itlar sulolalari va tariximizda, xususan, Buxoroi azimda o’ziga yarasha nom iz iz qoldirdilar…

Buxoro nafaqat yurtimiz, balki butun Sharqning ilm markazi bo’lib kelgan. Imom Buxoriy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Mir Kulol, Boboi Samosiy, Fag’naviy, Ahmad Donish, Abdurauf Fitrat, Fayzulla Xo’jayev va boshqa shu kabi buyuk zotlar yetishib chiqqan, tahsil olgan bu makon bundan buyon ham ilmu fan, ma’rifat va ijod beshigi bo’lib qolaveradi”.

Prezident Islom Karimov Buxoro viloyatining mustaqillik yillaridagi dadil odimlari hamda buxoroliklarning shavkatli faoliyati to’g’risida quyidagicha fikr bildirgan edi: “Istiqlol ko’hna Buxoro hayotiga yangi bir nafas olib keldi. Buxoro viloyati va shahrida bugungi kunda zamonaviy sanoat, qishloq xo’jaligi, ilm-fan, madaniyat va san’at yangi yuksalish yo’liga kirdi. Buxoro yurtining qiyofasi yildan-yilga o’zgarmoqda, yangi shukuh topmoqda.

Buxoro neftni qayta ishlash korxonasining ishga tushgani dunyo ahli tarafidan muhim voqea sifatida e’tirof etildi. Shahar va viloyatda juda katta qurilish va obodonchilik ishlari olib borilmoqda.

Buxoro dehqonlari va mirishkorlari o’z sahovatli mehnati bilan Vatanimiz taraqqiyotiga munosib hissa qo’shmoqdalar.

Buxoroning tengsiz zardo’zi liboslari, oltinga teng tillasi, qorako’l terilari jahon bozorida munosib bahosini olmoqda.

Sharq me’morchilik san’atining noyob namunalari bo’lgan barcha qadimiy obidalar mustaqillik sharofati bilan yana asl shakliga qaytmoqda.

Buxoroning va buxoroliklarning yana bir katta yutug’i shundaki, bugun bu tabarruk zaminda turli millatu dinga mansub kishilar — tojiklar, turkmanlar, ruslar, yahudiylar, qozoqlar, koreyslar, armanlar va boshqa o’nlab millat vakillari o’zbeklar bilan birga qo’lni-qo’lga berib, do’stona, ahil, hamkor va hamjihar bo’lib yashamoqdalar”.

Dalatimiz rahbari I.Karimov barkamol avlodni mustaqillik ruhida tarbiyalash uchun Buxoroning qadim tarixiga qayta-qayta murojaat etish bugungi kun talabi ekanligini vatandoshlar va mutasaddi tashkilotlar rahbarlari ongiga takror-takror singdiradi: “Zamonlar o’tar, yillar, asrlar o’tadi. Hech shubha yo’qki, farzandlarimiz, nevaralarimiz, kelajak nasllar Buxoroga, uning qadim tarixiga qayta-qayta murojaat etadilar.

Vatanimizni ozod va obod qilish uchun kurashda qurbon bo’lganlarni, mustaqillik imorati poydevoriga birinchi g’isht qo’ygan ota-bobolarini sira unutmaydilar.

Yangi o’sib kelayotgan avlodlarimiz o’z tarixini, yurtini, aziz-avliyolarni, osori-atiqalarini boshiga ko’tarib, shu tariqa ko’kka ko’tarib, umumbashariy qadriyatlar xazinasiga o’zlarining munosib hissasini qo’shadilar”.

“Tafakkur” nashriyotida 2015 yilda chop etilgan “Buxoro viloyati tumanlari va shaharlari” deb nomlangan turkum risolalar (ularning umumiy miqdori 14 ta) Buxoro viloyati tumanlari va shaharlarining muxtasar tarixi, geografiyasi, iqtisodi va madaniyati, mashhur kishilari va me’moriy yodgorliklari yoritilgan qisqacha ma’lumotnomadan iborat edi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov mustaqillik yillarida Buxoro viloyatida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarga to’xtalib, 2015 yil fevral-mart oylarida saylovchilar bilan uchrashuvlarda so’zlagan nutqlaridan biridan unga quyidagicha baho bergan edi: “Buxoro viloyati misolida oladigan bo’lsak, bu yerda keyingi yetti yilning o’zida 9,5 milliard dollar hajmda investitsiya kiritildi. Bu raqamlarni kimdir biladi, kimdir bilmaydi. Kelgusi besh yilda 7,8 milliard dollardan ortiq investitsiya jalb etish hisobidan bir qancha lohiyalarni amalga oshirish rejalashtirilmoqda.

Iqtisodiyot tarkibini tubdan o’zgartirishdek o’ta muhim masalalarni hal etish, Buxoroning saxovatli zaminida mavjud bo’lgan tabiiy boyliklardan samarali foydalanish maqsadida mustaqillik yillarida viloyatda yitik Gaz uzatish compressor stansiyasi, “KNAUF gips-Buxoro” qo’shma korxonasi, G’ijduvon temir-beton va Gazli neft qazib chiqarish korxonalari barpo etildi”.

Buxoro haqidagi umumiy ma’lumotlar

Buxoro vohasi arxeologiyasi

Buxoro vohasining aholisi va etnik tarkibi

Buxoro guzarlari va mahallalari

Buxoro Buyuk bitigida

Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiy. “Buxoro tarixi” asaridan

Ibn Havkal. “Kitob surat al-ard” asaridan

Buxoro ta’rifida

“Buxoro atamasi va Buxoroning unvonlari

O’zbekiston milliy qomusi sahifalarida Buxoro tarixining yoritilishi

Buxoro miniatyura maktabi

Buxoro zardo’zlik san’ati

Buxoro zargarlik maktabi

Buxoro kandakorlik maktabi

Buxoro yog’och va ganch o’ymakorligi

Buxoro Shoshmaqomi

Buxoro raqsi

Buxoro-Samarqand musiqa uslubi

Buxoroda pul tizimi

Buxoro tilla tangasi

Buxoro kumush tangasi

Buxoro va Samarqand suv taqsimoti

Buxoro yahudiylari

“Buxoroyi sharif” gazetasi

“Buxarskaya jizn” jurnali

“Buxoro haqiqati” gazetasi

Buxoro ilmiy jamiyati

“Buxkino” tashkiloti

Buxoro maorif uyi

Buxoro qatlamlari

Buxoro qorako’li

Buxoro xonguli

Buxoro temir yo’li

Buxoro — Ural gaz yo’li

Buxoro — Toshkent — Bishkek — Olmaota gaz yo’li

Buxoro “Jayron” ekologik markazi

Buxoro tarixi solnomasi

Buxoroning qisqacha siyosiy tarixi

Sug’ [Sug’diyona]

Qadimgi Sug’d va Buxoro Sug’di

Eftalitlar davlati (Oq xunnlar davlati)

Sug’d ixshidlari konfederatsiyasi

Abruy qo’zg’oloni

Buxorxudotlar podsholigi

Vardonxudotlar podsholigi

Abu Muslim harakati

Sharik qo’zg’oloni

Muqanna qo’zg’oloni

Somoniylar amirligi

G’arbiy Qoraxoniylar davlati

Buxoro burhonlar va sadrlari

Malik Sanjar qo’zg’oloni

Buxoroning mo’g’ullardan mudofaasi

Mahmud Torobiy qo’zg’oloni

Buxoro xonligi

Buxoro amirligi

Rossiya-Buxoro shartnomalari

Buxorodagi Rossiya vakolatxonalari

Buxoroda 1910 yil yanvar voqealari

Yosh buxoroliklar

Buxoroda 1917 yil aprel namoyishi

Buxoroda 1918 yil mart voqealari

Buxoroga qizil armiya hujumi

Buxoro Xalq Sovet Respublikasi

Buxoro sovet hokimiyati davrida

Buxoroning me’moriy yodgorliklari

Buxoro arki

Buxoro qal’asi

Registon maydoni

Buxoro darvozalari

Buxoro madrasalari

Buxoro minoralari

Buxoro masjidlari

Buxorodagi kutubxonalari

Buxorodagi tim va toqilar

Buxorodagi xonaqohlar

Buxorodagi qabriston va maqbaralar

Buxoro hammomlari

Buxoro hovuzlari

Buxoro saroylari

Buxoro me’moriy majmualari

Buxorodagi boshqa obidalar

Buxoroning mashhur kishilari

Buyuk buxoriylar

Buxoroning buyuk tarixchisi

Tib ilmining bobokaloni

Buxoroning yetti piri

Chor Bakr va Jo’ybor xojalari

Buxoro hukmdorlari va davlat arboblari

Buxoro otaliq va qo’shbegilari

Buxoro qo’rboshilari

Buxorolik XX asrdagi davlat va jamoat arboblari

Buxorolik islom ularmolari va naqshbandiya tariqari namoyandalari

Buxoro olimlari

Buxoro shoir va adiblari

Buxoro san’atkor va rassomlari

Buxoroning afandisi

Buxoro sarmoyadorlari

Buxorolik urush, mehnat va davlat qahramonlari

Buxoro sportchilari

Buxoro shahri mustaqillik yillarida

Sanoati

Buxoro neftni qayta ishlash zavodi

Buxoro “Zardo’z” aktsiyadorlik jamiyati

“Buxoroteks” aktsiyadorlik jamiyati

Transporti

Ta’lim tizimi

Buxorodagi oliy o’quv yurtlari

Buxorodagi akademik litseylari

Buxorodagi kasb-hunar kollejlari

Madaniyati

Buxoro davlat me’moriy-badiiy muzey-qo’riqxonasi

Buxoro teatrlari

Sog’liqni saqlash

Sport

Adabiyoti

Ommaviy axborot vositalari

Matbuoti

“Buxoronoma” gazetasi

“Buxarskiy vestnik” gazetasi

“Buxoro oqshomi” gazetasi

“Buxoro mavjlari” jurnali

Boshqa gazetalar

Radioeshittirish va televideniyesi

Buxoro shahar hokimiyati faoliyati

Buxoroning yoshi nechada?