Mualliflar: Farhod Sultonov, Farruh Bozorboyev
Tarixiy sanalar (Yillar bo’yicha)
1830-1916-yillar – Frans-Iosf hayot faoliyati.
1837-1901-yillar – Viktoriyaning Angliya qiroli sifatidagi faoliyati.
1841-1929-yillar – Jorj Klemanso hayot faoliyati.
1845-1926-yillar – Nikolo Pashichning hayot faoliyati.
1850-1937-yillar – Tomash Masarikning hayot faoliyati.
1852-1928-yillar – Askvit hayot faoliyati.
1853-1926-yillar – A.A.Brusilov hayot faoliyati.
1856-1921-yillar – Betman-Golveyg hayot faoliyati.
1856-1924-yillar – Tomas Vudro Vilson hayot faoliyati.
1856-1950-yillar – Bernard Shouning hayot faoliyati.
1857-1938-yillar – Qurbon-Mamed Sardor – Junaidxonning hayot faoliyati.
1858-1923-yillar – Bonar Lou hayot faoliyati.
1858-1936-yillar – Obidjon Mahmudovning hayot faoliyati.
1858-1947-yillar – M.Plankning hayot faoliyati.
1859-1943-yillar – Aleksandr Mileran hayot faoliyati.
1860-1934-yillar – Raymon Puankare hayot faoliyati.
1860-1952-yillar – Vittorio Emanuele Orlanda hayot faoliyati.
1860-1960-yillar – B.Pasternak hayot faoliyati.
1860-yil – Italiya armiyasi papaga qarashli yerlarni bosib oladi va shundan beri cherkov davlatga dushmanlik ko’zi bilan qarar edi. Papalar amalda faqat Vatikan doirasida qolgan edilar.
1861-1878-yillar – Viktor Emmanuil II ning Italiya qiroli sifatidagi faoliyati.
1861-1936-yillar – Polvoniyoz Hoji Yusupovning hayot faoliyati.
1861-1948-yillar – Ferdinandning hayot faoliyati.
1862-1932-yillar – Aristid Brian hayot faoliyati.
1863-1937-yillar – Gaston Dumerg hayot faoliyati.
1863-1945-yillar – David Lloyd Jorj hayot faoliyati.
1865-1920-yillar – Erix Lyudendorf hayot faoliyati.
1865-1923-yillar – Uorren Garding hayot faoliyati.
1865-1933-yillar – Jon Golsuorsining hayot faoliyati.
1865-1936-yillar – Georg V hayot faoliyati.
1865-1939-yillar – Filipp Sheydeman hayot faoliyati.
1865-yil – Hindistonda inglizlar tomonidan joriy etilgan tuz solig’i tuz savdosini Angliya hukumatining monopoliyasi deb e’lon qildi. Tuz narxi yuz barobar oshib ketdi va natijada ko’pchilik hindlar uchun tuz olish imkonsiz holga aylandi.
1866-1925-yillar – Sun Yatsenning hayot faoliyati.
1866-1937-yillar – Ramsey Makdonald hayot faoliyati.
1866-1944-yillar – V.V.Kandinskiy hayot faoliyati.
1866-1944-yillar – Romen Rollanning hayot faoliyati.
1867-1935-yillar – Yuzef Pilsudskiyning hayot faoliyati.
1867-1942-yillar – K.Balmonning hayot faoliyati.
1867-1947-yillar – Stenli Bolduin hayot faoliyati.
1868-1919-yillar – Sherali Lapinning hayot faoliyati.
1868-1938-yillar – Ante Trumbichning hayot faoliyati. 1868-1957-yillar – Miklosh Xortining hayot faoliyati.
1868-1940-yillar – N.Chemberlinning hayot faoliyati.
1868-1948-yillar – Mahatma Gandi Karamchandning hayot faoliyati.
1870-1937-yillar – E.Rezerford hayot faoliyati.
1870-1953-yillar – I.Buninning hayot faoliyati.
1871-1925-yillar – Fridrix Ebertning hayot faoliyati.
1871-1945-yillar – Teodor Drayzerning hayot faoliyati.
1871-1950-yillar – Genrix Manning hayot faoliyati.
1872-1933-yillar – Kalvin Kulijning hayot faoliyati.
1872-1950-yillar – Leon Blyumning hayot faoliyati.
1872-1957-yillar – Eduard Errioning hayot faoliyati.
1873-1938-yillar – F.I.Shalyapinning hayot faoliyati.
1873-1945-yillar – V.Shishkovning hayot faoliyati.
1874-1929-yillar – Bobooxun Salimovning hayot faoliyati.
1874-1934-yillar – Paul Gindenburgning hayot faoliyati.
1874-1964-yillar – Gubert Guverning hayot faoliyati.
1874-1965-yillar – angliyalik yozuvchi Somerset Moemning hayot faoliyati.
1874-1965-yillar – Chechill Uinston Leonard Spenserning hayot faoliyati.
1875-1919-yillar – Mahmudxo’ja Behbudiyning hayot faoliyati.
1875-1943-yillar – Abdulqodir Shakuriyning hayot faoliyati.
1875-1955-yillar – Tomas Mannning hayot faoliyati.
1875-1965-yillar – Li Sin Manning hayot faoliyati.
1876-1931-yillar – G.Myulerning hayot faoliyati.
1876-1967-yillar – Konrad Adenauer hayot faoliyati.
1877-1950-yillar – Vasil Kolarovning hayot faoliyati.
1878-1900-yillar – Umberto I ning Italiya qiroli sifatidagi faoliyati.
1878-1931-yillar – Munavvar Qori Abdurashidxon o’g’lining hayot faoliyati.
1878-1934-yillar – Abdulla Avloniyning hayot faoliyati.
1878-1954-yillar – Sadriddin Ayniyning hayot faoliyati.
1878-1968-yillar – Usmon Xo’ja (Usmonxo’ja Po’latxo’jayev)ning hayot faoliyati.
1879-1939-yillar – Muhammadjon Tinisboyevning hayot faoliyati.
1879-1940-yillar – Trotskiy hayot faoliyati.
1879-1953-yillar – Iosif Vissarionovich Stalin (Jugashvili)ning hayot faoliyati.
1879-1955-yillar – Albert Eynshteynning hayot faoliyati.
1879-1959-yillar – Aleksandr Sankovning hayot faoliyati.
1879-1969-yillar – Frans fon Papenning hayot faoliyati.
1880-1918-yillar – Giyom Apolinerning hayot faoliyati.
1880-1921-yillar – A.Blokning hayot faoliyati.
1880-1953-yillar – Ibn Saudning hayot faoliyati.
1880-1956-yillar – Suvays kanali ingliz-fransuz kompaniyalari orqali amalga oshiriladi.
1880-1964-yillar – AQSh qo’shini generali Makartur Diglas hayot faoliyati.
1881-1922-yillar – Anvar Poshoning hayot faoliyati.
1881-1938-yillar – Mustafo Kamolning hayot faoliyati.
1881-1942-yillar – Stefan Sveygning hayot faoliyati.
1881-1944-yillar – Said Olimxonning hayot faoliyati.
1881-1954-yillar – Alchido de Gasperining yashab o’tgan davr.
1881-1954-yillar – Algido de Gasperining hayot faoliyati.
1881-1967-yillar – Muhammad Mossodiqning hayot faoliyati.
1881-1970-yillar – A.Kerenskiy hayot faoliyati.
1881-1973-yillar – ispan rassomi Pablo Pikasso hayot faoliyati.
1882-1938-yillar – Po’lat Soliyevning hayot faoliyati.
1882-1938-yillar – Ubayduulla Xo’jayevning hayot faoliyati.
1882-1945-yillar – A.Tolstoyning hayot faoliyati.
1882-1945-yillar – Franklin Delano Ruzveltning hayot faoliyati.
1882-1946-yillar – Ion Antoneskuning hayot faoliyati.
1882-1946-yillar – Keytelning hayot faoliyati.
1882-1949-yillar – Dimitrov Georgiyning hayot faoliyati.
1882-1961-yillar – germaniyalik yozuvchi Leongrad Frankning hayot faoliyati.
1882-1975-yillar – Irlandiyaning birinchi prezidenti Edmon de Valeri hayot faoliyati.
1883-1944-yillar – D.Bedniyning hayot faoliyati.
1883-1945-yillar – Benito Mussolining hayot faoliyati.
1883-1955-yillar – Aleksandr Papagosning hayot faoliyati.
1884-1924-yillar – Mulla Abdulqahhorning hayot faoliyati.
1884-1948-yillar – Edvard Beneshning hayot faoliyati.
1884-1957-yillar – A.Zapotoskiyning hayot faoliyati.
184-1958-yillar – Lion Fextvangerning hayot faoliyati.
1884-1964-yillar – angliyalik yozuvchi Shon o’Keysi hayot faoliyati.
1884-1970-yillar – Eduard Dalade hayot faoliyati.
1884-1972-yillar – Garri Trumen yashab o’tgan davr.
1885-1943-yillar – Yo’ldosh Oxunboboyevning hayot va faoliyati.
1885-1962-yillar – Nils Borning hayot faoliyati.
1885-1967-yillar – Andre Moruaning hayot faoliyati.
1885-1970-yillar – Genrix Byurning hayot faoliyati.
1886-1921-yillar – N.Gumilevning hayot faoliyati.
1886-1938-yillar – Abdurauf Fitratning hayot faoliyati.
1886-1941-yillar – Mustafo Cho’qayning hayot faoliyati.
1886-1944-yillar – Ernst Telmanning hayot faoliyati.
1886-1963-yillar – Robert Shumanning hayot faoliyati.
1887-1918-yillar – Ferdinand Bolgariyaning shohi bo’lgan.
1887-1937-yillar – Qayg’usiz Otaboyev yashab o’tgan.
1887-1956-yillar – Xon Maxsum-Ubaydulla Bahautdinovning hayot va faoliyati.
1887-1968-yillar – Arnold Sveygning hayot faoliyati.
1887-1975-yillar – Chan Kayshining hayot faoliyati.
1887-1976-yillar – B.Montgomerning hayot faoliyati.
1888-1937-yillar – N.I.Buxarinning hayot faoliyati.
1888-1967-yillar – Klement Ettlining hayot faoliyati.
1868-1968-yillar – Georg Papandreuning hayot faoliyati.
1889-1932-yillar – Buxoro qo’rboshisi Ibrohimbekning hayot faoliyati.
1889-1959-yillar – Ant Pavelichning hayot faoliyati.
1889-1964-yillar – Javaharla’l Neruning hayot faoliyati.
1889-1966-yillar – A.Axmatovaning hayot faoliyati.
1889-1970-yillar – Antoniu Salazar yashab o’tgan davr.
1889-yil – Adolf Gitler Vena shahrida avstraliyalik kichik bojxona amaldori oilasida dunyoga keldi.
1890-1939-yillar – Ahmad ZakiValidiy To’g’oning hayot faoliyati.
1890-1960-yillar – Xurshid (Shamsiddin Sharafiddinov)ning hayot faoliyati.
1890-1969-yillar – general D.Eyzenxaer hayot faoliyati.
1890-1969-yillar – Xo Shi Minning hayot faoliyati.
1890-yil 22-noyabr – Sharl de Goll Lill shahrida eski dvoryan oilasida tug’ildi. Uni yuksak qobiliyati kishi sifatida katolik va’zxoni yoki katta yozuvchi bo’lish kelajagi kutardi. Biroq u butun umrini qo’shin bilan bog’ladi, bu esa uni keyinchalik siyosiy faoliyat maydoniga yetaklab keldi.
1891-1929-yillar – Inomjon Xidiraliyevning hayot faoliyati.
1891-1938-yillar – O.Mandelshtamning hayot faoliyati.
1891-1940-yillar – M.Bulgakovning hayot faoliyati.
1891-1944-yillar – Ervin Rommel hayot faoliyati.
1891-1958-yillar – germaniyalik yozuvchi Iogannes Bexer hayot faoliyati.
1891-1976-yillar – angliyalik detektiv yozuvchi Agata Kristi hayot faoliyati. U 85 roman muallifidir.
1892-1920-yillar – Muhammad Aminbek Ahmadbek o’g’li – Madaminbekning hayot faoliyati.
1892-1934-yillar – Abduqodir Muhitdinovning hayot faoliyati.
1892-1939-yillar – Nazir To’raqulovning yashab o’tgan davri.
1892-1941-yillar – M.Svetayevaning hayot faoliyati.
1892-1956-yillar – Boleslav Berutning hayot faoliyati.
1892-1962-yillar – Richard Oldingtonning hayot faoliyati.
1892-1971-yillar – Matyash Rakoshi yashab o’tgan davr.
1892-1975-yillar – Fransisko Frankoning hayot faoliyati.
1892-1980-yillar – Iosif Broz Tito hayot faoliyati davri.
1893-1946-yillar – Draje Mixaylovich hayot faoliyati.
1893-1964-yillar – Palmiro Tolyatti hayot faoliyati.
1893-1976-yillar – Mao Szedun hayot faoliyati.
1894-1918-yillar – Turor Risqulovning hayot faoliyati.
1894-1941-yillar – I.E.Babelning hayot faoliyati.
1894-1971-yillar – Nikita Sergeyevich Xrushevning hayot faoliyati.
1894-1977-yillar – Antoni Idenning hayot faoliyati.
1894-1984-yillar – angliyalik detektiv yozuvchi Jon Pristlining hayot faoliyati.
1894-1986-yillar – Garold Makmillanning hayot faoliyati.
1895-1925-yillar – S.Yeseninning hayot faoliyati.
1895-1934-yillar – E.Bagritskiyning hayot faoliyati.
1895-1952-yillar – K.Shumaxer hayot faoliyati.
1895-1958-yillar – M.Zoshenkoning hayot faoliyati.
1895-1975-yillar – Nikolay Bulaninning hayot faoliyati.
1895-1989-yillar – Dolores Ibarrurinning hayot faoliyati.
1896-1938-yillar – Abdulla Rahimboyevning hayot faoliyati.
1896-1938-yillar – Fayzulla Xo’jayevning hayot faoliyati.
1896-1938-yillar – Mannon Ramziy (Abdullayev)ning hayot faoliyati.
1896-1968-yillar – sovet marshali K.Rokossovskiyning hayot faoliyati.
1896-1970-yillar – fransuz yozuvchisi Elza Triole hayot faoliyati.
1896-1981-yillar – xitoylik yozuvchi Mao Dun hayot faoliyati.
1897-1937-yillar – I. Ilfning hayot faoliyati.
1897-1938-yillar – Qalandar Odinayevning hayot faoliyati.
1897-1955-yillar – Mannon Uyg’urning hayot faoliyati.
1897-1962-yillar – Uilyam Folknerning hayot faoliyati.
1897-1977-yillar – Kurt Shushning hayot faoliyati.
1897-1986-yillar – V.Katayevning hayot faoliyati.
1898-1936-yillar – Federiko Garsia Lorkaning hayot faoliyati.
1898-1937-yillar – Jorj Gershvin hayot faoliyati.
1898-1938-yillar – Akmal Ikromovning hayot faoliyati.
1898-1945-yillar – Konrad Genleyn hayot faoliyati.
1898-1956-yillar – Bertold Brextning hayot faoliyati.
1898-1964-yillar – Pibunsongramning hayot faoliyati.
1898-1970-yillar – Erix Remarkning hayot faoliyati.
1898-1971-yillar – L.Sobolyeva hayot faoliyati.
1898-1989-yillar – Humayniy Ruhollo Musaviyning hayot faoliyati.
1899-1953-yillar – Lavrentiy Beriyaning hayot faoliyati.
1899-1961-yillar – Ernest Xemingueyning hayot faoliyati.
1899-1972-yillar – Belgiya bosh vaziri Pol Anri Spaak hayot faoliyati.
1899-1977-yillar – V.Nabokovning hayot faoliyati.
1899-1985-yillar – Mark Shagalning hayot faoliyati.
1900-1931-yillar – Ramsey Makdonald leyboristlar partiyasining faxriy kotibi lavozimiga saylandi.
1900-1945-yillar – Genrix Gimmlerning hayot faoliyati.
1900-1946-yillar – Umberto II ning Italiya qiroli sifatida faoliyati.
1900-1977-yillar – fransuz shoiri Jak Preverning hayot faoliyati.
1900-1983-yillar – Anna Zegersning hayot faoliyati.
1900-yil – Teodor Drayzer “Baxtiqaro Kerri romanini yozdi.
1901-1909-yillar – T.Ruzveltning AQSh prezidentligi davri.
1901-1910-yillar – Eduard VII ning Angliya qiroli sifatidagi faoliyati.
1901-1954-yillar – E.Fernining hayot faoliyati.
1901-1956-yillar – A.Fadeevning hayot faoliyati.
1901-1963-yillar – Ngo Din Demning hayot faoliyati.
1901-1964-yillar – Billi Bredelning hayot faoliyati.
1901-1964-yillar – Gretsiya qiroli Pavelning hayot faoliyati.
1901-1965-yillar – George Georgiu-Dejning hayot faoliyati.
1901-1966-yillar – S.Mikolaychikning hayot faoliyati.
1901-1970-yillar – Sukarnoning hayot faoliyati.
1902-1905-yillar – A.J.Balfurning Angliyada hukumat rahbari sifatidagi faoliyati.
1902-1938-yillar – Rahim Oxunjonovich Inog’omovning hayot faoliyati.
1902-1988-yillar – Georgiy Malenkovning hayot faoliyati.
1902-1989-yillar – kubalik shoir Nikolas Gilenning hayot faoliyati.
1903-1918-yillar – Filipp Sheydeman rexstag deputati bo’lgan.
1903-1942-yillar – Ye.Petrovning hayot faoliyati.
1903-1966-yillar – G’afur G’ulomning hayot faoliyati.
1903-1976-yillar – hind yozuvchisi Yashpalning hayot faoliyati.
1903-1976-yillar – Oltoy Boys Qoriening hayot faoliyati.
1903-1995-yillar – Burg’ib Xabib ibn Alining hayot faoliyati.
1904-1938-yillar – Botu Mahmud Hodievning hayot faoliyati.
1904-1968-yillar – Oybekning hayot faoliyati.
1904-1973-yillar – chililik shoir Pablo Nerudaning hayot faoliyati.
1904-1975-yillar – Antonin Novotniyning hayot faoliyati.
1904-1989-yillar – syurrealizmning taniqli namoyandasi ispan rassomi Salvador Dali hayot faoliyati.
1904-1991-yillar – angliyalik yozuvchisi Grem Grinning hayot faoliyati.
1905-1908-yillar – G.Kempbel-Bannermanning Angliyada hukumat rahbari sifatidagi faoliyati.
1905-1980-yillar – Jan Pol Sartrning hayot faoliyati.
1905-1982-yillar – Vladislav Gomulkaning hayot faoliyati.
1905-1984-yillar – M.Sholoxovning hayot faoliyati.
1905-1997-yillar – Mulk Raj Anandning hayot faoliyati.
1905-yil – ingliz-yapon ittifoqi yordamida Tinch okeanidan Rossiya siqib chiqarildi.
1906-1982-yillar – Leonid Ilich Brejnevning hayot faoliyati.
1907-yil – Karamanlis Konstantinos dunyoga keldi.
1907-1968-yillar – Abdulla Qahhorning hayot faoliyati.
1907-1982-yillar – P.Mendes Fransning hayot faoliyati.
1908-yil – E.Rezerfordga Nobel mukofoti berildi.
1908-yillar – Uinston Cherchil Buyuk Britaniyada turli vazirlik lavozimlarida ishlagan (Ichki ishlar vaziri, aviatsiya vaziri, harbiy vazir, moliya vaziri).
1908-1916-yillar – G.Askvitning Angliyada hukumat rahbari sifatidagi faoliyati.
1908-1957-yillar – Jozef Makkartining yashab o’tgan davr.
1908-1958-yillar – yarim asr davomida Kongo aholisi 30 million kishidan 15 milliongacha qisqarib ketdi. Uning xalqi bir necha bor mustamlakachilarga qarshi chiqdi, biroq ular bari uyushmagan, tarqoq holda edi. Mamlakat aholisi ko’p sonli qabila va etnik guruhlardan iborat bo’lib, turli tillarda so’zlashar, bir-biridan alohida yashab, ba’zan o’zaro urusib ham qolar edi.
1908-1973-yillar – Jonson Lindonning yashab o’tgan davr.
1908-1973-yillar – Salvador Alyendening hayot faoliyati.
1908-1974-yillar – Ibrohim Mo’minov yashab ijod qilgan.
1908-1977-yillar – Yahyo G’ulomov yashab ijod qilgan.
1908-1978-yillar – Doud Muhammadning hayot faoliyati.
1910-yil – fransuz yozuvchisi Jan Laffit dunyoga keldi.
1911-yil – angliyalik yozuvchi U.Golding dunyoga keldi.
1911-yil – Ronald Reygan dunyoga keldi.
1911-yil – Todor Jivkov dunyoga keldi.
1912-yil – braziliyalik shoir Jorji Amadu dunyoga keldi.
1912-yil – Fridrix Ebert reyxstag deputati bo’lgan.
1912-1921-yillar – Tomas Vudro Vilson demokratik partiyadan AQSh prezidenti lavozimida.
1912-1927-yillar – Sun Yatsen Xitoyda ilg’or rol o’ynagan Gomindan (milliy partiya) partiyasiga asos soldi.
1912-1956-yillar – abstract ekspressionizm taniqli namoyandasi Jekson Pollok hayot faoliyati.
1912-1994-yillar – Kim Ir Senning hayot faoliyati.
1912-1995-yillar – Erix Xonnekkerning hayot faoliyati.
1913-yil – Brandt Villi dunyoga keldi.
1913-yil – Farg’ona va Sirdaryo mahalliy to’qimachilik do’konlarida 1100 kosib ishlagan.
1913-yil – Jerald Ford dunyoga keldi.
1913-1920-yillar – Raymon Puankare Fransiya prezidenti bo’lgan.
1913-1921-yillar – V.Vilsonning AQSh prezidentligi davri.
1913-1962-yillar – Em.Kazakyevich hayot faoliyati.
1913-1994-yillar – AQSh prezidenti R.Nikson yashab o’tgan davr.
1914-1916-yillar – A.Salandraning Italiyada hukumat rahbari sifatidagi faoliyati.
1914-1916-yillar – jahon urushi boshlangach, Ruminiya Germaniya va Avstro-Vengriya bilan eski ittifoqchilik shartnomasi bo’lishiga qaramay, betaraflik mavqeida turdi. So’ngra o’zining urushdagi ishtiroki uchun hududiy kompensatsiyalar, kafolatlar, qurolli kuchlar bilan madad qilgan holda bir vaqtning o’zida har ikki tomon bilan savdo olib bordi. Boshqa tomondan, har ikki tomon ham Rumiyaning urushdagi ishtirokiga katta ahamiyat berib, unga va’dalar berishda xasislik qilishmadi. Urushning ilk boshlanish paytida qirol Karl vafot etdi. Taxtga uning ingliz malikasiga uylangan o’g’li Ferdinand o’tirdi. Bu ingliz partiyasining Buxarestdagi ta’sirini kuchaytirdi, biroq rumin hukmron doiralariga qat’iyat baxsh etmadi. Zero, mamlakatda urushish uchun hech narsa yo’q, armiya esa g’oyatda kuchsiz edi.
1914-1918-yillar – AQSh I jahon urushi mobaynida qudratli okean harbiy-dengiz floti qurdi. Flotning katta qismi Tinch okeanida to’plangan edi. Amerika ana shu flot yordamida bu mintaqada yetakchi davlat bo’lishiga qaror qildi. Rejaning bosh vazifasi ingliz-yapon ittifoqini yo’qqa chiqarish edi. AQSh Versal shartnomasini tasdiqlash va Millatlar Ligasiga kirishdan bosh tortdi. Amerika senati shartnomalarda Amerika manfaatlari hisobga olinmagan, deb hisobladi va buning qasdiga Tinch okeanida yangi tartiblar o’rnatishga qaror qildi.
1914-1918-yillar – jahon urushida Angliya 750 ming, Fransiya 1,3 mln., Gennaniya 2 mln., Rossiya 16 million kishi yo’qotdi. 20 milliondan ortiq kishi yaralandi. Ko’pgina sanoat korxonalari vayron bo’ldi, transport tarmoqlari, konlar yo’q qilindi, ko’plab kemalar cho’ktirildi. Ularni tiklash ko’p mablag’ va vaqt talab etar edi.
1914-1918-yillar – birinchi jahon urushi avvalida Albaniya betaraflik e’lon qildi. Lekin qo’shni mamlakatlar uni buzib, mamlakatga hujumlar uyushtirdi. Albaniyaning shimoliy, janubiy va markaziy qismiga Italiya, Cherniy Drin rayoniga Serbiya, mamlakat janubiga Gretsiya qo’shinlari bostirib kirdi. Mamlakat bosqinchilar hokimiyati ixtiyorida qoldi.
1914-1918-yillar – jahon urushi Buyuk Britaniyaning dunyodagi mavqeini tubdan o’zgartirib yubordi. Bir paytlar jahon sanoat bozorida hukmronlik qilgan Angliya dunyo “sanoat ustaxonasi” rolini to’liq qo’ldan boy berdi. Ingliz mahsulotlarining ekporti kamayib, import ko’paydi. Angliya harbiy xarajatlarni to’lashga majbu edi, shu sababli chet el zayom va kreditlaridan foydalanardi. Natijada Angliya AQShning asosiy qarzdoriga aylandi (urushgacha AQSh uning asosiy qarzdori edi). Buyuk Britaniya qarzdan qutulish uchun o’ziing chet ellardagi mulklaridan chorak qismini sotib yuborishga majbur bo’ldi. Davlat subsidiyalari hiboiga eskirgan korxonalarning qo’llab-quvvatlanishi urushdan so’ng ingliz sanoatini texnologik qoloqlikka olib keldi. Ko’mir qazib olish, cho’yan ishlab chiqarishning kamayishi, kemasozlikning qisqarishi bu sohalarni ham turg’unlikka olib keldi. Ammo bir paytrning o’zida sanoatning yangi sohalari bo’lgan avtomobilsozlik, kimyo, aviatsiya, qurolsozlik va harbiy zavodlarni ta’minlovchi po’lat quyish sohalarida o’sish ro’y berdi. Urush ingliz monopoliyalari uchun ulkan foyda manbaiga aylandi. Kichik va o’rta korxonalarning majburiy kooperativlashtirilishi hamda banklarning birlashuvi ro’y berdi. Ayni shu jarayonda yirik London banklari – “Lloyd”, “Barklay”, “Midlend”, “Vestminster” va ingliz bankidan iborat “katta beshlik” vujudga keldi. Ularning tasarrufida Angliya pul resurslarining 85 foizi jamlangan edi. Sanoatda oltita yirik monopolita paydo bo’ldi. Bular “Royyal Datch shell” (neft), “Ingliz-Eron neft kompaniyasi” (neft), “Yunilever” (keng iste’mol mahsulotlari), “Imperial kemikl indastriz” (kimyo sanoati), “Danlop rabbers” (kauchuk rezina) va “Vikkers” (qurol-yarog’) edi. Mazkur olti yirik monopoliya amalda ishlab chiqarishning barcha sohalarida hukmron edi. Beshta eng yirik bank bilan birgalikda ular Angliya ichki va tashqi siyosatning yo’nalishlarini ham belgilardilar.
1914-1918-yillar – jahon urushi Lotin Amerikasida iqtisodiyotning o’sishiga imkon yaratdi. Yevropa tayyor mahsulotlari importining qisqarishi bu yerda qayta ishlash sanoatining rivojlanishi turtki berdi. Peru, Kolumbiya, Venesuela, Kuba va boshqa mamlakatlarda olinayotgan foydali qazilmalar hajmi ko’paydi, qishloq xo’jalik ashyosini ishlab chiqarish va tashqi savdo hajmlari ham oshdi. Shu bilan birga milliy burjuaziya va milliy ishchilar sinfi, o’rta va mayda savdogarlar tabaqasi ham o’sdi.
1914-1918-yillar – jahon urushi natijasida AQSh dunyodagi yetakchi davlatga aylandi. Amerika kompaniyalari Yevropa mamlakatlariga ulkan miqdorda va yuqori narxlarda harbiy jihozlar, qurol-yarog’ va oziq-ovqat yetkazib berdi. Ko’plab Yevropa mamlakatlari AQShdan urush olib borish uchun kredit oldilar va urushdan so’ng AQSh oldida qrzdor bo’lib qoldilar. Amerika kompaniyalari urush davrida jami 25 milliard dollardan ortiq sof daromad oldilar. Bundan tashqari, Yevropadagi 20 mamlakat AQShdan 10 milliard dollar qarzdor bo’lib qoldi. Ular har yili AQShga kamida 1 milliard dollardan to’lab turishlari lozim edi. Mamlakatda ishlab chiqarish hajmi o’sdi. Ayrim sohalar – avtomobilsozlik, rezina, kimyo, po’lat quyish sanoatlari, shuningdek, kemasozlik, elektrotexnikada ayniqsa yuqori natijalarga erishildi. Ular AQSh sanoatining o’zagini tashkil qildilar.
1914-1918-yillar – jahon urushida Antanta tomonida ishtirok etgan Italiyada anchagina o’zgarishlar ro’y berdi. Harbiy buyurtmalar og’ir sanoatning rivojlanishiga, yengil sanoatning bir qadar jonlanishiga sabab bo’ldi. Italiya garchi sanoat taraqqiyoti jihatidan rivojlangan industrial davlatlar darajasiga yetmagan bo’lsa-da, agrar mamlakatdan industrial-agrar mamlakatga aylandi. Italiyada mamlakat iqtisodiy hayotida muhim o’rin tutgan, sanoatni rivojlantirishda katta ahamiyatga ega bo’lgan yirik sanoat monopoliyalari shakllandi. “Fiat”, “Breda”, “SNIA”, “Ilva”, “Temi”, “Arsa” va “Montekatini” kabi iqtisodiy gigantlar Italiya sanoatining o’zagini tashkil etgan avtomobilsozlik, qora metallurgiya, konchilik va kimyo sanoatida hukmron mavqeiga erishdilar. Ayni paytda umumiy soni 120 mingga yetgan kichik korxonalar ham mamlakat iqtisodiy hayotida katta o’rin egallardi. Ularda 800 mingdan ortiq ishchi ishlardi. Italiya iqtisodiyotining o’ziga xos jihatlaridan biri qishloq xo’jaligining nihoyatda qoloq ekanligi edi. 40 ming yirik zamindor 10 million gektar yerga ega bo’lsa, 2,5 million dehqonning bor-yo’g’i 6 million gektar yeri bore di. Dehqonlarning yarmi yersiz bo’lib, yirik zamindorlardan dala ijara olishga majbur qilingandi. Ijara uchun dehqon hosilning yarmini berardi. Qishloq xo’jaligida chorikor-dehqon asosiy kuch edi. Italiya janubi, Sitsiliya hamda Sardiniya orollari ayniqsa qoloq edi. Bu yerda 10 ming gektardan ortiq yerga ega bo’lgan zamindorlar saqlanib qolgandi. Italiya iqtisodiyoti katta harbiy xarajatlarni ko’tara olmadi. Ichki davlat qarzlari to’rt yil ichida uch barobar ko’paydi. Bundan tashqari, Italiya o’z ittifoqchilaridan ham anchagina qarzdor bo’lib qoldi. Natijada soliqlar keskin oshib ketdi, pul qadrsizlandi.
1914-1918-yillar – urush Germaniyada yetilib turgan ijtimoiy nizolarni keskinlashtirib yubordi. U german jamiyatining Kayzer boshchiligidagi oliy tabaqasi bilan nemis mehnatkashlari o’rtasidagi mavjud jarlikni yaqqol namoyon qildi. Urush paytida yirik nemis konsernlari, oliy rutbali harbiylar va Kayzerning yaqinlari boyib ketdilar. Germaniya urushda 2 milliondan ortiq qurbon berdi. Yaradorlar, asirlar va bedarak yo’qolganlar bilan uning jami yo’qotishi 7,5 million kishini tashkil etdi. Ayni paytda faqatgina Kruppa konserining daromadi 15 marta oshdi. Mamlakatdagi eng ommaviy va nufuzli kuch bo’lgan Germaniya Sotsial-demokratik partiyasi bo’lib yuborildi. Unda uch oqim paydo bo’ldi: o’nglar-Ebert, Sheydeman, Bernshteyn, Noske; markazchilar-K.Kautskiy; so’llar – Karl Libfcnet va Roza Lyuksemburg boshchiligidagi “Spartak” guruhi. O’nglar mamlakatda tartibning saqlanishi va parlamentar Respublika o’rnatilishi tarafdori edilar.
1914-1918-yillar – Yaponiya I jahon urushida Antanta tomonidan qatnashdi va g’oliblar qatorida bo’ldi. U mukofot tariqasida Shandun yarim orolini, Tinch okeanidagi Germaniyaga qarashli Marian, Karolina, Marshall orollariga mandatni oldi. Ushbu orollarning olinishi Yaponiyani Tinch okeani akvatoriyasi markaziga chiqarib, AQShning asosiy harbiy-dengiz bazasi – Gavay orollariga yaqinlashtirdi.
1914-1920-yillar – AQSh milliy boyligi 2,5 baravar oshdi. Boshqa ayrim ko’rsatkichlar bo’yicha AQShning yutuqlari yanada salmoqliroq edi. Mamlakatda dunyodagi jami avtomobillarning 80%i, neftning 67%i ishlab chiqarilardi. Amerika floti urush davomida 10 baravarga o’sdi. AQSh Angliya qatori dunyodagi yetakchi dengiz davlatiga aylandi. Jahon oltin zapasining qariyb 50%i AQShning oltin xazinasi saqlanuvchi Fort-Noksda jamlandi. AQSh jahonning mohyaviy markazi, jahon bozorining poydevoriga aylandi.
1914-1945-yillar – ikki jahon urushi o’rtasidagi davr. Unda dunyoni qayta taqsimlab olishga, yangi dunyo tartiboti o’rnatishga yo’naltirilgan jahon mojarolari juda ko’p. I jahon urushi imperialistik, ya’ni ikkala imperialistik guruh boshlagan bosqinchilik urushi bo’ldi. U talonchilik va buzg’unchilik urushi edi. SHunday bo’lsada, barcha mamlakatlarni qamragan demokratik harakat rivojlanishi uning natijasidir. Ushbu davrda maqsadi jahonda demokratik islohotlarni amalga oshirish bo’lgan umumdemokratik xarakterdagi kuchlar yuksalishi ustunlik qildi. Kapitalistik tizimining ham iqtisodiy, ham ijtimoiy-iqtisodiy inqirozi jahonni 2 ta – demokratik hamda fashistik, totalitar lagerga bo’lib yuborildi. II jahon urushi endilikda birinchisiga qaraganda butkul boshqacha xarakterda edi. U demokratik lager tomonidan esa tajovuzkorlik, bosqinchilik va talonchilik urushi edi. II jahon urushida demokratik davlatlar g’alaba qozondilar. Bu demokratik kuchlarning umumjahon tarixi ahamiyatiga molik g’alabasidir.
1914-yil – Bolqon yarim orolida, bir tomondan, Rossiya qo’llab-quvvatlayotgan Serbiya bilan, ikkinchi tomondan, Avstro-Vengriya, Bolgariya va Turkiya o’rtasida urush chiqishi aniq bo’lib qoldi.
1914-yil – germaniyalik shoir I.Bexer ijodi boshlanib taniqli shoir, novator ham edi. Fashizm tor-mor etilgandan so’ng I.Bexer GDRda yashadi va o’zini yangi Germaniya tiklanishiga bag’ishladi.
1914-yil – hind va ingliz tilida ijod qiluvchi Ho’ja Ahmad Abbos dunyoga keldi.
1914-yil – ingliz parlamenti Irlandiyaga avtonomiya berish haqida qaror – gomrul qabul qilindi. Ammo urush tufayli uni amalga joriy etish kechiktirildi.
1914-yil – Paul Gindenburg general-feldmarshal bo’lgan.
1914-yil 31-mart – Germaniya armiyasini jangovar holatga keltirish rejasi tayyorlab qo’yilgan edi. Germaniya keng miqyosli urush harakatlari olib borishga tayyor edi. Temir yo’llarning harbiy ish jadvali tasdiqlangan, a’lo darajada ta’lim olgan ofitserlar tarkibi tayyorlangan, zaxira okruglar tashkil etilgandi. Butun armiya o’ta qudratli va uzoq masofaga otadigan og’ir dala to’plari bilan qurollantirildi. Germaniya armiyasi qurollari ichida taktik zaharlovchi moddalar paydo bo’ldi. Germaniyaning strategik rejalarida Fransiyani yashin tezligida tor-mor qilish ko’zda tutilgan edi. Rossiya o’sha davrda o’zining ittifoqchisiga yordam bera olmasdi, chunki Rossiyada urushga tayyorgalik ishlarini 1917-yilda yakunlash mo’ljallangan edi. Qurol-yarog’lar armiya shaxsiy tarkibining uchdan biriga yetar, to’plar nihoyatda oz, pulemyotlar esa sanoqli edi. Armiyada kiyim-kecha, oziq-ovqat, o’q-dori tanqisligi mavjud edi. Temir yo’llar bir tekis ishlamas, poezdlar nihoyatda sekin harakat qilardi. Bunday sharoitda urush e’lon qilinadigan bo’lsa, Rossiya armiyasini faqat 40 kun ichida jangovar holatga keltirish mumkin bo’lardi. Germaniya armiyasi bu muddat ichida bemalol Fransiyani tor-mor qilib ulgurardi. Buni yaxshi anglagan Germaniya jangovar harakatlarni tezlashtirish uchun barcha imkoniyatlarini ishga sola boshladi.
1914-yil 28-iyun – Bolqon yarim oroli I jahon urushining detonatori bo’ldi. Bosniya-Gersegovina poytaxti Sarayevoda yangragan o’q ovozlari amalda I jahon urushining muqaddimasiga aylandi.
1914-yil 28-iyun – Sarayevoda Avstriya ersgersogi Frans Ferdinandning o’ldirilishi.
1914-yil iyun oxiri – Frans-Ferdinand Serbiyaga bostirib kirishga hozirlik ko’rayotgan Avstriya qo’shinlarini ko’rikdan o’tkazish uchun Bosniyaga borishga qaror qildi.
1914-yil 22-iyul – Turkiya kutilmagandek Germaniyani qo’llab-quvvatladi. Turkiya harbiy vaziri shu haqda bayonet berdi.
1914-yil 23iyul – Avstro-Vengriya hukumati Germaniya hukumati bilan maslahatlashib Serbiyaga ultimatum berdi. U o’zini hurmat qiladigan hech bir hukumat qabul qila olmaydigan qo’pol va keskin uslub bilan bitilgan edi. Berlin va Venadagilar xuddi shunday bo’lishiga umid bog’lagandilar. Rossiyaning Avstro-Vengriya va Germaniyani tinchlantirishga urinishi natija bermadi. Jang shiddat bilan yaqinlashib kelardi. Urush bomba Yevropada, uning portlovchi o’zagi esa Sarayevoda edi. Bu bomba nihoyat portladi.
1914-yil 29-iyul – Rossiya imperatori Nikolay II harbiy safarbarlik haqidagi buyruqni imzoladi.
1914-yil 30-iyul – Rossiya imperiyasida umumiy safarbarlikning e’lon qilinishi.
1914-yil 1-avgust- birinchi jahon urushi boshlandi. Germaniya ham safarbarlik e’lon qildi va shu kuniyoq Rossiyaga urush ochdi. Rus-german urushi boshlandi.
1914-yil 2-avgust – Turkiya va Germaniya o’rtasida maxfiy ittifoqchilik shartnomasining tuzilishi.
1914-yil 3-avgust – Germaniya Fransiyaga urush e’lon qildi.
1914-yil 4-avgust – Germaniya qo’shinlarining Belgiyaga bostirib kirishi.
1914-yil 4-avgust – Angliya Germaniyaga urush e’lon qildi.
1914-yil 4-avgust – Germaniya qo’mondonligi harbiy harakatlar rejasiga muvofiq Belgiyaga asosiy hujumni boshladi. Bu yerda mudofaani yorib o’tish va Yevropaning hayotiy ahamiyatga ega bo’lgan sanoat rayonlarini egallab, bir hamla bilan urushni yakunlash nazarda tutilgan edi. Germaniya qurolli kuchlari shiddatli hujum natijasida bir necha hafta mobaynida deyarli jangsiz Belgiyani bosib o’tdilar va Fransiya hududiga kirib Sena daryosi irmog’i bo’lgan Marna sohillariga chiqdilar.
1914-yil 6-avgust – Avstriya-Vengriyaning Rossiyaga urush e’lon qilishi.
1914-yil 15-avgust – Panama kanalining ochilishi.
1914-yil 23-avgust – Yaponiya Germaniyaga urush ochdi va uning Xitoydagi bir qator yerlarini, shuningdek, Tinch okendagi Germaniyaga qarashli bir qancha orollarni egallab oldi.
1914-yil 5-12-sentabr – Marna bo’yidagi fransuz va nemis qo’shinlari mag’lubiyatga uchradilar. Sharqiy Prassiyada rus askarlarining hujumga o’tganligi nemis qo’shinlarining mag’lubiyatida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ldi. Rus armiyasining hujumi dastlab muvaffaqiyatli boshlandi. U Galitsiyani egallab, Sharqiy Prussiya hududiga yorib kirdi. Germaniya qo’mondonligi rus qo’shinlarining hujumini qaytarish uchun askarlarining bir qismini Mama bo’yidan Prussiyaga tashlashga majbur bo’ldi. Rus qo’shinlarining Sharqiy Prussiya operatsiyasi og’ir mag’lubiyat bilan yakunlandi. Ammo Fransiya qutqazib qolindi.
1914-yil oktabr – Turkiyaning urushga kirishi munosabati bilan Kavkazorti, Mesopatamiya, Suriya va Falastinning sharqiy chegarasida yangi frontlar vujudga keldi. Ammo turk armiyasi urushga tayyor bo’lmaganligi sababli Kavkaz ortida rus qo’shinlaridan bir qator og’ir mag’lubiyatlarga uchradi.
1914-yil 20-oktabr – Rossiyaning Turkiyaga urush e’lon qilishi.
1914-yil 25-oktabr – 1-Turkiston sanitary poezdi Toshkentdan I jahon urushi frontiga jo’nadi.
1914-yil 29-30-oktabr – Turkiyaning Germaniya tomonida urushga kirishi.
1914-yil 2-noyabr – Rossiya Turkiyaga urush e’lon qildi.
1914-yil 5-6-noyabr – Angliya va Fransiya Turkiyaga urush e’lon qildi.
1914-yil yozi – Germaniya qayta qurollanish jihatidan Antanta mamlakatlarini, harbiy tayyorgarlik bo’yicha Rossiya va Fransiyani ortda qoldirdi.
1915-yil fevral – ingliz-fransuz floti Turkiyaning Dardanel bo’g’ozidagi istehkomlarini bombalashga kirishdi. Ammo bu hujumlar ko’zlangan natijani bermadi. Natijada ingliz askarlaridan 200 mingdan ortig’i halok bo’ldi. Hamla tashabbuskori, Angliya harbiy flotining 1-lordi Uinston Cherchill bo’lgan. Hamladan keyin u vazifasidan chetlashtirildi. Shundan keyin uning siyosiy faoliyatida 25 yil tanaffus bo’ldi.
1915-yil 12-mart – Angliya Rossiyani faollashtirish uchun unga Istanbulni berish majburiyatini oldi. Rossiya Bosforning sharqiy sohillari, Janubiy Frakiya, Imbros va Tenedos orollarini ham olishi kerak edi. Rossiya bu joylarni urush tugaganidan keyin, Angliya va Fransiya Usmonli imperiyasining Osiyodagi yerlarini taqsimlash rejasini amalga oshirgan taqdirda olishi ko’zda tutilgandi. Inglizlar Erondagi betaraf hududni ham ingliz ta’sir doirasiga kiritishni talab qildilar. Rossiya bu shartlarni qabul qildi.
1915-yil 10-aprel – Fransiya ham Rossiya-Angliya o’rtasidagi shartnomaga qo’shildi.
1915-yil 22-aprel – nemislar tomonidan Ipr yaqinidagi jangda zaharlovchi gaz (iprit)ning qo’llanilishi.
1915-yil 23-may – Italiya Antantaga qo’shildi.
1915-yil 23-may – Italiyaning Avstriya-Vengriyaga urush e’lon qilishi.
1915-yil may – Afrikaning mustamlakalar va Bolqondan yer berish, shuningdek, 50 million funt sterling zayom ajratish haqida Antantadan va’da olgach, Uchlar ittifoqi haqidagi shartnomadan chiqdi.
1915-yil 9-iyul – Angliya qo’shinlarining Janubi G’arbiy Afrikani ishg’ol qilishi.
1915-yil 5-sentabr – to’rtlar ittifoqi (Germaniya, Avstriya-Vengriya, Turkiya, Bolgariya)ning tuzilishi.
1915-yil 3-5-oktabr – Antanta qo’shinlari Salonikini egallashdi, so’ng Salaminni egallashdi.
1915-yil oktabr – Bolgariya Germaniya-Avstriya ittifoqi tarafidan urushga kirdi.
1915-yil oktabr-dekabr – Serbiyaning Avstriya-Germaniya va Bolgariya qo’shinlari tomonidan bosib olinishi.
1915-yil – Bolgariya Germaniyaga qo’shilgandan keyingina Serbiya bosib olindi. Serb armiyasining bir qismi rus qo’shinlariga qo’shilib, urushni g’alabali yakungacha davom ettirishdi.
1915-yil – birinchi jahon urushida turg’un (pozitsion) urush.
1915-yil – Mahatma Gandi Hindiston Milliy kongresiga rahbarlik qildi.
1915-yil – Namibiya Janubiy Ameriya qo’shinlari tomonidan bosib olindi.
1915-yil – Turkiston aholisi kamayib 7 million 149 ming kishiga yetdi.
1915-yil – Turkiston 3,5 million (bundan 2,4 million sug’oriladigan) desyatina ekin maydoni mavjud bo’lgan.
1915-yil – Turkistonda 542 ming desyatina yerda paxta yetishtirib, uning yalpi hosili 831 ming tonna tashkil etdi.
1916-1917-yillar – Ispaniya armiyasida “harbiy xuntalar” tarmog’i yuzaga keldiki, ular mamlakatda harbiy diktatura o’rnatish rejalarini tuzib yurishardi.
1916-1917-yillar – P.Bosselining Italiyada hukumat rahbari sifatidagi faoliyati.
1916-1921-yillar – Jon Golsuorsining “Forsaytlar dostoni” trilogiyasi yaraldi.
1916-1922-yillar – Devid Lloyd-Jorj Buyuk Britaniya Bosh vaziri va Liberal partiyaning yirik rahbarlaridan biri bo’lgan.
1916-1978-yillar – Aldo Moroning hayot faoliyati.
1916-1996-yillar – Fransua Mitteran hayot faoliyati.
1916-yil – Ahmad Muhammad Bin Bella dunyoga keldi.
1916-yil – Antanta mamlakatlari bilan imzolangan maxfiy bitimga asosan Italiya bir qator hududlarni o’ziga qo’shib olish maqsadida urushga kirgan edi. Italiya faqat Janubiy Tirol va Adriatika sohilidagi Triest portini olishga muyassar bo’ldi. Italiya “g’oliblar ichidagi mag’lub” vaziyatida edi.
1916-yil – birinchi marta zaharlovchi moddalar nemislar tomonidan Iprda qo’llanilgan.
1916-yil – Brusilovning ajoyib hamlasidan va german qo’shinlarining Verdendagi mag’lubiyatidan so’ng Ruminiya german blokiga qarshi chiqdi.
1916-yil – Edvard Xit dunyoga keldi.
1916-yil – Fransiya bilan bitimda qayd etilgan Rossiyaning hududlari ustidan Angliya o’z hukmronligini o’rnatmoqchi edi.
1916-yil – Garold Vilson dunyoga keldi.
1916-yil – Germaniya Sharqiy Yevropani o’z nazorati ostiga olgan, uning barcha qurolli kuchlarini G’arbiy frontda to’plash imkoniyatini qo’lga kiritgan edi.
1916-yil – jahon urushida xalqlarning buyuk qirg’ini yili.
1916-yil – Irland millatchilari Dublinda qo’zg’olon ko’tardilar, Angliya hukumati uni bir hafta ichida bostirdi, ammo qo’zg’olon rahbarlarini qatl etib, katta xatoga yo’l qo’yishdi. Irlandiyaliklar nazarida ular mill ozodlik uchun halok bo’lgan qahramonlarga aylandilar. Parlamentdagi Irlandiya partiyasi “Shinn feyn” (“Yolg’iz o’zimiz”) deb nomlangan ekstremistik tashkilotga aylandi.
1916-yil – Junaidxon qo’zg’olon bostirilganidan so’ng Afg’onistonga o’tib ketdi.
1916-yil – Rossiya bilan ittifoqchi mamlakatning siyosiy doiralarida g’alati bir hujjat paydo bo’ldi. Ittifoqchi urushdan keyin Rossiyani bo’lib olish haqida yashirincha shartnoma tuzdilar. Rossiya Germaniya bilan urushda mag’lub bo’ladi, armiya va flotini yo’qotadi va siyosiy jihatdan kuchsizlanadi. Shundan keyin Germaniya bilan yarashish va birgalikda Rossiyani bo’lib olish mumkin edi. Bu paytda Rossiya Germaniya armiyasining katta qismini o’ziga jalb etish uchun so’nggi kuchlarini safarbar etgan, ittifoqchilarni qo’llab-quvvatlash uchun nemislarga qarshi yomon qurollangan, yomon tayyorgarlik ko’rgan polklarni hujumga tashlamoqchi edi. Ittifoqchilar esa Rossiyani mag’lub qilish va uni davlat sifatida yo’qotishni mo’ljallamoqda edilar. Ukraina Fransiyaning protektoratiga aylanishi, Kavkaz va Turkiston esa Angliya protektorati bo’lishi ko’zda tutilgandi. Uzoq Sharqqa yaponlar da’vogarlik qilar, amerikaliklar esa Rossiya temir yo’llarini egallab olish ishtiyoqida edilar.
1916-yil – Xivada paxta maydonlari 90 ming desyatinani tashkil qildi.
1916-yil – yadro fizikasi yadro texnologiyasini rivojlantirish uchun asos yaratdi. Lazer ta’sirining asosiy tamoyillari A.Eynshteyn tomonidan bayon etib berilgan edi.
1916-yil – Yevropada hammasi bo’lib 2 milliondan ortiq kishi halok bo’ldi. Ammo urushda o’zgarish bo’lmadi. Germaniya va Avstro-Vengriyaning moddiy manbalari tugab borardi. Ingliz flotining ustunligi sababli dengiz tomonidan qilingan qamal nihoyatda samarali bo’ldi. Qamal tufayli Germaniya oziq-ovqat va strategik xom ashyolarning o’zidagi zaxiralari bilan kifoyalanishiga majbur bo’ldi. Bu esa surunkali urush olib borish uchun yetarli emasdi. Antantaga esa AQSh yordam berar va u o’z mustamlakalari manbalaridan erkin foydalanish imkoniyatiga ega edi.
1916-yil 21-fevral – Dardanel bo’g’ozidagi operatsiyaning barbod bo’lishi Antanta ittifoqchilarini G’arbiy frontdagi jangovar harakatlarga qaytishga majbur qildi. Germaniya ham Fransiya hududida hal qiluvchi janggi kirishishni va uning qarshiligini sindirishni rejalashtirdi. Germaniya bosh shtabi Fransiyaga uning eng mustahkam mavqei – Verden qal’asi orqali hujum uyushtirishga ahd qildi. Germaniyaning 5-armiyasi ulkan harbiy operatsiyasini boshladi. Hujumdan oldin fransuz istehkomlari o’qqa tutildi. Jangda Krupp zavodlarida tayyorlangan va “Katta Berta” nomli 850 ta kuchli to’plar ishga tushdi. Fransuz askarlarining Shiori “Ular o’tolmaydilar” deyishardi.
1916-yil 21-fevral-21-dekabr – Verden ostonalaridagi jang davom etdi va ikkala tomonga ham katta talofatlar keltirdi. Fransiya va Germaniya bu yerda 700 mingdan ortiq askar yo’qotdi. Verden jangining yakunida Rossiya armiyasi katta rol o’ynadi. Bu yerdagi janglarning hal qiluvchi bosqichida general A.A.Brnsilov qo’mondonligidagi rus armiyasi Janubi G’arbiy frontda hujum boshladi va Germaniya hamda Avstriya qo’shinlari himoyasini yorib o’tdi. Bu operatsiya Avstriya qo’shinlari guruhini tor-mor qilish va 1,5 millionga yaqin askar va zobitni yo’q qilish bilan yakunlandi. Shundan so’ng Avstro-Vengriya amalda jangovar harakatlar qilish qobiliyatini yo’qotdi, Germaniya esa tezda bu frontga o’zining asosiy zaxira kuchlarini tashlashga majbur bo’ldi.
1916-yil 1-iyul – Verden ostonalarida jang davom etayotgan bir paytda Antanta ittifoqchilari Somma daryosi bo’yida Verdendan 250 km va La-Manshdan 90 km masofada bo’lgan ingliz mudofaa sektorida hujum boshladilar. Britaniya to’plari deyarli 7 kun davomida german qo’shinlarini o’qqa tutdi. Britani ko’ngilli askarlari german qo’shinlariga tashlandilar. Ularning soni 100 mingdan ortiq edi. Inglizlar 50 mingdan ortiq kishini yo’qotdilar.
1916-yil 27-avgust – Ruminiyaning Antanta tomonida urushga kirishi.
1916-yil sentabr – birinchi marta inglizlar tomonidan tanklar Somma daryosi bo’yida qo’llanilgan.
1916-yil 5-oktabr – birinchi marta Sommadagi jangda inglizlar tanklarni urushga soldilar.
1916-yil qishi – yoqilg’i, oziq-ovqat va yem-xashak ortilgan 60 000 vagon qor ostida qolib ketdi.
1917-1918-yillar – Turkistondagi ocharchilik Farg’ona viloyati xo’jaligining vayron bo’lishida kuchli ta’sir ko’rsatdi.
1917-1919-yillar – V.Orlandoning Italiyada hukumat rahbari sifatidagi faoliyati.
1917-1919-yillar – Vittorio Emanuele Orlando Italiya Vazirlar mahkamasi raisi bo’lib ishlagan
1917-1920-yillar – Buxoro va Xorazmda madaniyat, maorifning ilg’or zamonaviy shakllarini joriy qilindi, davom etgan islohotchilik harakatida muhim o’rin egalladi. Demokratik o’zgarishlar xalq ma’naviyatini hisobga olib o’tkazilishi idrok etildi.
1917-1922-yillar – Ispaniyada 11 ta hukumat almashdi.
1917-1923-yillar – Faqat Qo’qon va Marg’ilon uyezdlarida ocharchilik oqibatida 0,5 million odam o’ldi.
1917-1923-yillar -Ocharchilikka qarshi kurash markaziy komissiyasi raisi T.Risqulov o’z tarjimai holida yozganidek, “haqiqatan ham ko’chalar, ariqlar va qishloqlarda o’layotgan millionlab yo’qsullar va bolalarni qutqarish kerak edi, o’sha vaqtdagi hokimiyat bunga panja orasidan qarardi (masalan, 1 mln och kishi uchun hammasi bo’lib 50 mln so’m pul ajratildi)”. Qiyoslash uchun shu narsani keltirib o’tamizki, o’sha paytda bir buxanka nonning narxi 1000 so’m atrofida bo’lgan. Farg’ona viloyati sovetlarining XIII s’yezdida viloyat inqilobiy qo’mitasi raisi vodiydagi ocharchilik to’g’risida to’xtalib, shunday degan edi: “…ocharchilik Farg’ona viloyati xo’jaligining vayron bo’lishida kuchli ta’sir ko’rsatdi… Faqat Qo’qon va Marg’ilon uyezdlarida ocharchilik oqibatida 0,5 mln odam o’ldi”. Arxiv hujjatlarining dalolat berishicha, “Farg’ona vodiysida ocharchilik natijasida 1 mln kishi halok bo’lgan”. Samarqand viloyati Jizzax uyezdining 70 foiz aholisi ochlikdan qirilib ketdi. Boshqa uyezdlarda ham ahvol shunday fojiali edi. Samarqand uyezdining esa 70.000 odam ocharchilikdan o’lib ketdi. T.Risqulov fikricha, o’lka butun aholisining teng yarmi, taxminan, 2,5 mln kishi ochlikdan azob chekkan.
1917-1924-yillar – bolshevikcha aksilmilliy, umuminsoniy progressive ma’rifatchilikka dushmanlik bosimlariga qaramasdan O’zekistonning hozirgi hududida madaniy-ma’rifiy turmush jabhalarida yangilanish xalq ma’naviyatida o’z aksini topdi. Milliy ziyolilar, ruhoniylar, yerli rahbarlarning amaliy faoliyatlari borgan sari qattiq ta’qib ostiga olinib, xalq ma’naviyatini boyitish yo’lidagi harakat maydoni torayib bordi.
1917-1924-yillar – jiddiy to’siqlarga qaramasdan O’zbekiston ijod ahli, ziyolilari qat’iy, chuqur mazmunli faoliyat ko’rsatdilar. Xorazmda Bekjon Rahmonov, boshqa fidoyi ziyolilar samarali madaniy faoliyat ko’rsatdilar. B.Rahmonov “madrasalar islohoti”ni qat’iy so’l-inqilobiy tezlik bilan o’tkazishni inkor qildi. Maktablar, boshqa o’quv yurtlarini ochishga bosh bo’ldi, darsliklar yozdi. Fitrat ijodiy faoliyatini samarali davom ettirish bilan birga Buxoro respublikasi maorif noziri lavozimida barakali maskanlarini tashkil qilish, o’qituvchilar, o’quvchilar, ijod ahliga rahnamolik qilishda qatnashdi.
1917-1924-yillar – O’zbekiston hududida ma’naviyat va madaniyat murakkab vaziyatni boshdan kechirdi, jiddiy to’siqlar va buzg’unchiliklarga uchradi. Turkistonni qizil imperiya koloniyasiga aylantirishga kirishgan bolsheviklar siyosati va amaliyotini xalq ommasi, milliy ziyolilar qabul qilmadilar. Ma’naviyat va madaniyat sohalarida g’oyaviy-siyosiy kurash avj oldi. Xo’jalik vayronaligi va oziq-ovqat diktaturasi, yangi iqtisodiy siyosat va xom ashyoga davlat monopoliyasi, ko’n sonli qizil armiya va davlat idoralari xodimlarining ta’minoti madaniyat, matbuot, maorif sohalarining moddiy ahvoli og’irlashuviga sabab bo’ldi.
1917-1924-yillar – O’zbekiston hududida maorif, madaniyat va ma’naviyatda murakkab jarayonlar kechishi bilan bir qatorda, xalq ommasi maktab, ma’rifat va o’z milliy an’analari uchun qattiq kurash olib bordi.
1917-1924-yillar – Qoraqalpog’iston hayotiga bolsheviklar tomonidan tiqishtirilgan mustabid sovet rejimi va uning siyosati qoraqalpoq xalqining asriy asriy orzu-umidlariga javob bermadi.
1917-1963-yillar – AQSh Prezidenti Jon Kennedi yashab o’tgan davr.
1917-1983-yillar – Sharof Rashidovich Rashidov tug’ilib, yashab o’tgan.
1917-1984-yillar – Indira Gandining hayot faoliyati.
1917-1991-yillar – Sovet hokimiyati davrida Qozog’iston, Qirg’iziston, O’zbekiston, Tojikiston va Turkmaniston ushbu respublikalar hududida Osiyodagi boshqa mamlakatlardagidan farq qiluvchi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jarayonlar yuz berdi. Bu yerda ishlab chiqarish vositalari xususiy mulkchiligi tugatildi va amalda butun iqtisod hamda savdo davlat mulki ixtiyoriga o’tkazildi. Qishloq xo’jaligida yakkashaxs xo’jaligi yo’q qilindi va hamma dehqonlar kolxozlarga birlashtirildi. O’rta Osiyo xalqlari uzoq yillar Osiyo mamlakatlaridan uzoqlashib, tashqi dunyodan ajralib qoldi. Barcha tashqi aloqalar Moskvada markaziy hukumat tomonidan belgilanar va umumiy reja bo’yicha amalga oshirilar edi. Iqtisodiy rivojlanish ham Moskvada ishlab chiqiladigan umumiy reja asosida yuritilgan. Foydali qazilmalar qidirib topish va qazib olish ham shu yo’sinda olib borildi, mahalliy xalq manfaatiga 2-darajarali masala deb qaraldi.
1917-yil – 10 desyatinadan ortiq yeri bo’lgan baquvvat dehqonlar Samarqand viloyati va Toshkent uyezdida dehqonlar umumiy sonining 7 %ini, Farg’ona viloyatida esa 2,4 %ini tashkil qilganlar. Eng ko’p sonli o’rtahol va kambag’al dehqonlar bo’lgan.
1917-yil – AQSh “shartnomaga qo’shilgan mamlakat” sifatida urushga kirgan edi.
1917-yil – AQSh Jahon sanoati ishchilar saflarida 100 ming a’zolari bore di.
1917-yil – barcha urushayotgan mamlakatlardagi siyosiy va iqtisodiy inqiroz davri. Urushni boshlagan rahbarlar va partiyalar obro’-e’tiborlarini yo’qotdilar, hokimiyatga yangi rahbarlar keldi. Fransiyada urush maydonida ikki marta bosh vazir almashdi, nihoyat hokimiyatga Jon Klemanso keldi. Angliyada ham bosh vazir o’zgardi. Askvit o’rniga Liberal partiyadan bosh vazir qilib saylangan David Lloyd-Jorj boshchiligidagi konservatorlar va liberallarning ittifoq hukumati keldi. Germaniya kansleri Betman-Golveyg ham 1917-yilda iste’foga chiqdi. Rossiyada 1917-yilning fevralida inqilob ro’y berdi, natijada podsholik tuzumi ag’darib tashlandi. Tarix haqiqatni yana bir bor tasdiqlandi: urushni boshlagan hukumatlarning umri boqiy bo’lmaydi. I jahon urushida bu yaqqol namoyon bo’ldi. Urushda 38 mamlakat ishtirok etdi. Harakatdagi armiyalarning askarlari soni 29 milliondan ortiq, barcha safarbar qilinganlar miqdori esa 74 millionga yaqin edi. Janglarda 10 milliondan ortiq kishi halok bo’ldi, 20 million kishi yaralandi. Harbiy harakatlar natijasida minglab shaharlar, zavod va fabrikalar vayron bo’ldi, o’n minglab kilometr temir yo’l ishdan chiqdi. Oziq-ovqatlarga cheklashlar kiritildi, eng muhim ehtiyoj mollari uchun ma’lum me’yorlar belgilandi.
1917-yil – barrikadalar qurgan bir necha million ishchi tarqalib ketdi, o’zinig uyushgan ijtimoiy va siyosiy kuch sifatini yo’qotdi.
1917-yil – Betman-Golveyg iste’foga chiqdi.
1917-yil – chet davlatlar bilan iqtisodiy aloqalar jarayonida O’zbekiston hududida yangi mollar, yangi qazilmalar, metal, tikuv mashinalari, yog’och-taxta, g’alla keltirish yo’lga qo’yildi. Bu yerdan esa ba’zi hunarmandchilik mahsulotlari, paxta tolasi, pilla, qorako’l teri, quritilgan mevalar chet el bozorlariga olib borib sotilgan. O’zbek savdogarlari Eron, Afg’oniston, Qashg’ar, Hindiston va boshqa davlatlar bilan aloqa qilganlar. Ammo chor Rossiyasining mustamlakachilik siyosati oqibatida O’zbekistonda yetishtirilgan xom ashyolarni asosan rus savdogar va sanoatchilari olib ketar edilar. Turkistonda g’alla, temir buyumlari esa Rossiyadan keltirilardi.
1917-yil – Farg’ona va Samarqand viloyatlaridagi dehqon xo’jaliklari soni 613506 tani tashkil qildi.
1917-yil – Farg’ona viloyatidagi 160 ta paxta tozalash zavodidan 110 tasi, Samarqand viloyatidagi 37 zavoddan 27 tasi yerli millatlar vakillari qo’lida edi.
1917-yil – Farg’ona vodiysida to’plangan turli xil matolar, xonatlas, yasalgan asl pichoqlar, tikilgan do’ppilar chiroyi va sifati bilan ajralib turardi. Buxoro yagona zardo’stlik markazi bo’lib dong taratdi.
1917-yil – Fitrat “O’quv” kitobini yozib chiqardi.
1917-yil – germaniyalik yozuvchi S.Byoll dunyoga keldi.
1917-yil – hozirgi O’zbekiston yerlari Rossiya imperiyasining Turkiston o’lkasi, Buxoro amirligi hamda Xiva xonligi tarkibida bo’lgan. Turkiston o’lkasi Sirdaryo, Farg’ona, Samarqand viloyatlaridagi uyezdlar hamda volostlarning katta qismida Buxoro amirligining markaziy va g’arbiy qismlarida, Xorazm vohasida aholining ko’pchiligi o’zbeklar tashkil qilgan. Bu yerlarda tarixan turli ma’muriy va siyosiy tizimlar tarkib topib kelgan. Buxoro amirligi va Xivada hokimiyat va ma’muriy boshqaruv an’anaviy bo’lib, Buxoroda amir, Xivada xon hukmdorlik qilardi. Buxoro ma’muriy jihatdan bekliklarga, bekliklar esa amloklarga bo’lingan. Mamlakat poytaxti atrofidagi hududlar tumanlarga bo’linib, ularni amir nomidan qushbegi boshqargan. Beklar, qozilar, raislar, tumanlardagi amlokdorlar va boshqa amaldorlarni bekning o’zi tayinlar edi. Mamlakatda byudjet yo’q bo’lib, bojhona va soliqlardan kelgan mablag’lar amir xazinasiga tushardi. Beklar, qozilar o’z daromadlarining bir qismini har yili amirga tortiq qilish uchun sarflar edilar. Mamlakatda yotqizilgan qariyb 600 kilometr temir yo’l bo’yida Rossiya tasarrufidagi bo’lgan 20 ga yaqin rus shahar va qarorgohlari bore di. Xiva xoni 20 ta beklikka bo’lingan. Bundan tashqari Beshariq va Qiyot-Qo’ng’irot noibliklari va xonning o’ziga qarashli yerlar (Xiva shahri) ham bor edi. Qushbegi va devonbegilar oliy mansabdor kishilar hisoblanganlar. Qo’shinga yasavulboshi qo’mondonlik qilgan. Iqtisodiy-savdo aloqalari karvon yo’llari va Amudaryo suv vositalari orqali amalga oshirilgan.
1917-yil – jadidchilik ma’rifatchilik harakatidan siyosiy harakat darajasiga ko’tarildi.
1917-yil – Jorj Klemanso Fransiya Bosh vaziri va ayni paytda harbiy vazir lavozimlaridagi faoliyati.
1917-yil – keyingi yangi qoraqalpoq adabiyotiga A.Musayev, S.Majitov, S.Nurimbetov asos solishdi.
1917-yil – o’lka aholisining ijtimoiy tarkibida dehqonlar va hunarmandlar ko’pchilikni tashkil qilgan, ulardan keyingi o’rinlarda savdo-tijorat ahli, ziyolilar, ishchilar, ruhoniylar, ma’muriy idoralar xodimlari, madasa talabalari turganlar. Dehqonlar uch xil toifaga – yirik xo’jalik egalari, o’rtahllar va kambag’al-batraklar toifalariga mansub edilar.
1917-yil – o’lkada tog’ sanoati, pillachilik, konchilik, spirtli ichimliklar va pivo, sovun, cho’yan eritish korxonalari, g’isht zavodlari – jami 300 ga yaqin korxonalar bo’lgan.
1917-yil – O’zbekistonda jadidchilik ijtimoiy va demokratik harakat darajasiga ko’tarildi. Xalq ma’naviyatli asos-moyihatini islom dinining poklantiruvchi tarbiyaviy aqidalari, milliy urf-odatlarimizning sermazmun va insonparvarlik sifatlari tashkil qildi.
1917-yil – O’zbekistonda maktablar sonining o’sishi, maorif ijtimoiy darajasining ko’tarilishi darsliklarga talabni oshirdi.
1917-yil – pedagog, olim, davlat arbobi Abdulla Avloniy “Turkiy guliston yoxud axloq” tarbiyaviy-didaktik kitobini qayta nashr qildi, “Maktab gulistoni” o’qish kitobini, 2 jildlik “Adabiyot yoxud milliy she’rlar” kitoblarini yaratdi va chop etdi.
1917-yil – qishloq aholisi paxtachilik, pillachilik, bog’dorchilik, chorvachilik bilan shug’ullangan. Buxoro qorako’l terilari jahonga mashhur bo’lgan.
1917-yil – Qoraqalpog’istonda ekin ekiladigan umumiy maydon 57950 desyatinani tashkil etdi.
1917-yil – Qoraqalpog’iston olinadigan yalpi paxta hosili 433000 pudga yetdi.
1917-yil – Rossiyada tashqi savdoga davlat yakka hokimligi joriy etildi. Unga doir masalalar Moskvadagi amaldorlarning qisqa doirasi tomonidan ko’rilishi, juda ko’pchilik bilan kelishishi lozim edi. Bu tashqi iqtisodiy aloqalarning rivojlanishiga to’sqinlik qildi. G’arb bilan aloqa qilishdan, G’arb taraqqiyoti va madaniyatining ta’siridan qo’rqish, keng avj olgan josuslik vasvasasi sovet iqtisodiyotini dunyo miqyosida rivojlantirish yo’liga to’g’anoq bo’ldi.
1917-yil – Said Rizo Alizoda 1-sinflar uchun “Birinchi yil” o’qitish dasturini ishlab chiqdi.
1917-yil – Sirdaryo, Samarqand, Farg’ona viloyatlarida 330 ta rus qarorgohlari bo’lib, ulardagi xo’jaliklar soni 16257 tani tashkil qilardi.
1917-yil – to’rt marta Butunturkiston musulmonlari qurultoyi o’tkazildi.
1917-yil – Turkiston o’lkasida 3 ta o’zbek viloyatlarida 8440 ming bosh qoramol bo’lgan.
1917-yil – Turkiston o’lkasining uch viloyatida 81241 nafar, Xiva xonligida 20 ming atrofida, Buxoro amirligida undan qariyb ikki baravar ko’p hunarmandlar faoliyat ko’rsatgan. Kasblariga qarab hunarmandlar guruhlar (tsexlar)ga mansub bo’lib, har bir guruhni oqsoqol idora qilgan.
1917-yil – Turkistonda 270 ta paxta tozalash zavodi bo’lib, ishchilar soni 10849 kishi.
1917-yil – Turkistonda 326 ta paxta tozalash, yog’-sovun zavodlari bor edi.
1917-yil – Turkistonda 91241 hunarmand bo’lib, ulardan 52796 tasi shaharlarda 28445 tasi qishloqlarda faoliyat ko’rsatardi. Farg’ona, Samarqand viloyatlari, Toshkent shahri va atrofida 21353 ta hunarmandchilik korxonalari bo’lib, ular hunarmandlarning xususiy mulki bo’lgan. Ular davlat mulki deb e’lon qilindi. Hunarmandchilik ustidan qattiq nazorat o’rnatildi, mahsulotlar hokimiyat tomonidan taqsimlanadigan bo’ldi.
1917-yil – Turkistonda bolsheviklar xalq ommasining madaniyati, an’analari, ma’naviyatiga zid bo’lgan siyosat vac hora-tadbirlarni o’tkazishga kirishdilar. O’tmish avlodlar yaratgan obidalar vayron qilindi. Jamiyat hayotining axloqiy tamoyillariga hujum qilindi.
1917-yil – Turkistonda hunarmandchilik keng yoyilgan joylar Toshkent, Samarqand, Andijon, Qo’qon, Namangan, Marg’ilon shaharlari, Chust va boshqa aholi yashaydigan markazlar edi.
1917-yil – Turkistonda o’zbek tilida 7 ta kitob nashr etildi.
1917-yil – Turkistonda qurg’oqchilik bo’lib, g’alla hosili yaxshi bo’lmadi. Turkiston o’lkasi bo’yicha 52,5 mln pud g’alla yetishtirildi. Holbuki, o’lka aholisining faqat jon saqlashi uchun kamida 110 mln pud bug’doy kerak edi.
1917-yil – Turkistonning 3 ta viloyatida paxta maydoni 466 ming desyatinaga borib yetdi, buning eng ko’pi – 226 ming desyatina yer Farg’ona viloyatiga to’g’ri keldi.
1917-yil – Turkistonning Sirdaryo, Farg’ona, Samarqand viloyatlarida aholi soni 5,5 million kishini tashkil etgan. Ularning 80%dan ko’prog’i qishloq joylarida, qolgan qismi shaharlarda yashagan. Buxoro amirligining aholisi 3 milliondan ortiq, Xiva xonligi aholisi 500-550 ming kishi bo’lgan. Bu ikki mamlakatda qishloq aholisi ko’pchilikni tashkil qilardi. O’zbekiston hududida yerli aholining asosiy qismini o’zbeklar tashkil qilgan.
1917-yil – yollanma ishchilar soni Turkistonda 60 ming kishi atrofida bo’lib, Buxoro amirligida 3 mingga yaqin, Xiva xonligida 2 mingga yaqini yashar edi.
1917-yil boshi – Muvaqaqat hukumatning Xorazmdagi harbiy komissari Zaytsev katta harbiy otryad bilan Xivaga keldi.
1917-yil boshi – Petrogradda bo’lib o’tgan voqealar ta’siri ostida Turkisonda yangi jamiyat kurtaklarini shakllantirish uchun harakat boshlanib ketdi. Turkiston ijtimoiy-siyosiy hayotida o’lka muxtoriyati masalasi asosiy masala bo’lib qoldi. Turkistonga muxtoriyat maqomini berish g’oyasi nafaqat demokratik ziyolilari orasida, hatto oddiy odamlar o’rtasida ham ancha ommalashgan edi.
1917-yil bahor – Buxoroda konservativ, mutaassib kuchlarning jazavaga kelishi.
1917-yil bahor – Buxoroning ichki siyosiy hayoti yangi pallaga kirdi. Islohotlar, o’tkazish g’oyasiga bo’lgan munosabatida mamlakat doiralari asosan ikki oqim – liberal-demokratik va konservativ oqimlarga bo’lingan edi. 1-oqim Yosh buxoroliklar va ularga yaqin demokratik doiralarda tashkil topdi. Ular Yosh buxoroliklar islohotlar dasturini ishlab chiqishga kirishib, ilg’or g’oyalar va ularni amalga oshirish yo’llari ustida keng fikr almashmoqda edilar. Endi ular islohotlarni amalga oshirishni talab qilib chiqdilar. Bu talablar shu qadar ta’sirchan ediki, amir va Rossiya siyosiy agent hukumati rezidenti A.Miller bilan bu jarayon o’zanida ish ko’rishga majbur bo’ldilar. Lekin ular islohotlar masalasidan o’z maqsadlari uchun foydalanmoqchi bo’ldilar.
1917-yil bahor – Fitratning Buxoroda islohotlar o’tkazish borasidagi faoliyati boshlandi.
1917-yil bahor – Turkistonning birligi va yaxlitligi tomon muhim qadam tashladi. Tarixda ilk marta Butunturkiston miqyosida musulmonlar qurultoyi chaqirilib, unda tub xalqlarning muxtoriyat tomon qat’iy intilishi, o’z an’analari, urf-odatlari va turmush tarzini izchil turib himoya qilishi aytildi. Bu manfaatlarning ifodachisi bo’lgan Milliy Markaz – Turkiston musulmonlari Markaziy Kengashi tashkil etildi.
1917-yil yoz – Podsho hukumati ichki ishlar vaziri A.D.Protopopovning Muvaqqat hukumat favqulodda tergov komissiyasiga ma’lumot beradi.
1917-yil yoz – Fitrat Samarqandga kelib, “Hurriyat” gazetasiga moharrir bo’lari va dolzarb masalalarda maqolalar yozadi.
1917-yil kuz – o’lkada yuz bergan oziq-ovqat tanqisligidan bolsheviklar foydalanib, Sovetlar hokimiyati qo’lga olish masalasini ilgari surdilar. Ular ishchi va soldatlar boshdan kechirgan qiinchilik, noroziliklar o’z manfaatlariga qaratib bordilar. Bolsheviklarga boshqa so’l guruhlar, harbiy asirlar, frontdagi kommunistlar qo’shildilar.
1917-yil kuz – o’lkasa so’l-bolshevistik doiralar, ular tuzgan hukumat, bir tomondan kolonial-shovinistik, ikkinchi tomondan esa inqilobiy sinfiylik siyosati va bu boradagi amaliy ishlarni boshlab yubordi.
1917-yil qish-1923 yil oxiri – Turkistonda ocharchilik. Turkiston Muxtoriyati hukumati Kavkazdan Orenburg orqali Turkistonga g’alla keltirishga harakat qilganligi ma’lum. Lekin Toshkentda zo’ravonlik bilan hokimiyatni egallagan bolsheviklar hukumatining rahbarari nafaqat siyosiy boshqaruvda, balki iqtisodiy sohada ham qo’pol xató va jinoyatlarga yo’l qo’yishdi.
1917-yil fevral – Amerika qo’shinlarining Kubaga tushirilishi.
1917-yil fevral – bolsheviklar RSDRP ichida kichik bir guruhni tashkil etardi. Rossiya bolsheviklari dohiyasi V.Lenin Shveysariyada muhojirlikda yashar, Rossiyadagi inqilobiy voqealar xususida ham gazetalar orqali xabar topgan edi. Germaniya hukumati uni o’z mamlakati va Finlandiya orqali Petrogradga jo’natishga rozilik berdi.
1917-yil fevral – chorizmning ag’darilishi qoraqalpoq xalqining hayotiga ham kuchli ta’sir ko’rsatdi. Qoraqalpoqlar bu paytda asosan Turkiston general-gubernatorligiga qarashli Amudaryo bo’limi-okrugi (markazi Petro-Aleksandrovsk – hozirigi To’rtko’l shahri) va Xiva xonligining ayrim bekliklarida istiqomat qilishgan.
1917-yil fevral – Rossiya inqilobidan keyin To’rtko’lda ham sovetlar ittifoqi tuzildi va faoliyat ko’rsatdi. Bundagi so’l-ekstremistik guruhlar sovetlarga rahbarlikni qo’lga olish bilan qanoatlanmasdan bu yerdan butun Xorazmga tahdid sola boshladilar.
1917-yil fevral – Xiva xoni Asfandiyorxon davolanishiga ketgan edi. Xorazmda tartibni saqlab turishni Muvaqqat hukumatning Turkiston Komiteti amalga oshirdi.
1917-yil 3-fevral – AQShning Germaniya bilan diplomatik aloqalarni uzishi.
1917-yil 27-fevral – Rossiyada fevral inqilobi g’alaba qozondi.
1917-yil fevral oxiririda – Rossiyada ro’y bergan inqilob Romanovlar sulolasining podsholik tuzumiga barham berdi.
1917-yil fevral-oktabr oxiri – Rossiyada 2 ta hokimiyat – qo’sh hokimiyatchilik paydo bo’ldi. IV Davlat dumasi deputatlari Muvaqqat hukumat tuzdilar, ishchi, soldat, dehqon deputatlari Sovetlari tuzildi. Muvaqqat hukumat demokratik erkinliklarni joriy etishni e’lon qildi.
1917-yil mart – To’rtko’lda soldat deputatlari soveti tashkil qilindi.
1917-yil 1-mart-2-iyul – Rossiyada amalda 2 hokimiyatchilik qaror topdi. Hokimiyat burjua partiyalari vakillaridan iborat Muvaqqat hukumat bilan ishchi va askar deputatlari organi bo’lgan Sovetlar o’rtasida taqsimlangan edi. Ikki hokimiyatchilik – ikki diktaturaning yakka hukmronlik uchun kurashi davri davom etdi. Muvaqqat hukumat parlamentlar monarxiyani e’lon qilish tarafdori edi. Ishchi va askar deputatlari proletariat va dehqonlarning inqilobiy-demokratik diktaturasiga tayanib, demokratik respublika o’rnatish uchun kurash olib borardilar.
1917-yil 2-mart – podshoh Nikolay II o’z ukasi Mixail foydasiga taxtdan voz kechdi. Ammo hokimiyatning podsholik shakliga qarshi noroziliklar tufaylik Mixail Romanov bu taklifni qabul qilmadi. Faqatgina Ta’sis majlisi roziligi bilan taxtga vorislik qilishi mumkinligini bildirdi.
1917-yil 14-mart – Toshkentda “Sho’roi Islomiya” tashkil topdi. Aksariyat jadidlardan iborat bu tashkilot a’zolari Turkiston mustaqilligi uchun kurash olib bordilar.
1917-yil mart-aprel – siyosiy uyg’onishda burilish davri bo’ldi. Turkiston jadidlari milliy ziyolilar va islom ulamolarining yetakchilar bo’lgan Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvar Qori Abdurashidxon o’g’li, Ubaydulla Xo’jayev, Abdurauf Fitrat, Fayzulla Xo’jayev, Sadriddin Ayniy, Usmon Xo’ja, Mustafo Cho’qay, Muhammadjon Tinishboyev, Sherali Lapin, Ahmad Zaki, Validiy To’g’ron, Obidjon Mahmudov, “Sho’roi Ulamo”, “Turon jamiyatlari” va “Turk Adami Markaziyat firqasi”, “Ittifoqi muslimin” siyosiy partiyalarning tuzilishida muhim rol o’ynadilar.
1917-yil aprel-kuz boshi – hokimiyatni Turkiston Komiteti boshqardi.
1917-yil 3-aprel – V.Lenin Petrogradga yetib keldi. Rossiyaga kelgan zahoti u mavjud tuzumni “sotsialistik inqilob” yo’li bilan ag’darish dasturini ilgari surdi. Lenin tomonidan qo’yilgan vazifa inqilob yo’li bilan yangi hokimiyat o’rnatish va bu hokimiyat vositasida cheklanmagan huquqlarga ega bo’lgan proletariat diktaturasini qaror toptirish edi. Amalda u bolsheviklar partiyasining mutlaq hukmronligini o’rnatishni, iqtisodiyotda esa barcha korxonalar, zavod va fabrikalarni davlat ixtiyoriga o’tkazish, yerlarni mulkdorlardan olib, dehqonlarga bo’lib berishni nazarda tutar edi.
1917-yil 4-aprel – Xivada devonbegi hovlisi oldida ko’p ming kishilik miting bo’lib o’tdi. Shu kuni rus soldatlari Muvaqqat hukumatga sodiqlikka qasamyod qildilar. Miting qatnashchilari soldatlarni tabrikladilar va Nurullaboy saroyi tomon yo’l oldilar. Polvonniyoz Yusupov va Husaynbek Matmurodov boshchiligidagi delegatsiya a’zolari xon oldiga kirib, islohotlar o’tkazish talablarini bayon qildilar. Xon xalq harakatining keng quloch yozganidan qo’rqib ketdi. U talablari qondirishga rozilik berdi. Mamlakatning ko’zga ko’ringan arboblari, ular qatori Yosh xivaliklar manifesti matnini ishlab chiqdilar.
1917-yil 5-aprel – Yosh xivaliklar manifestni tantanali sharoitda e’lon qilishdi. Xon Majlisni chaqirishga va boshqa islohotlarni o’tkazishga rozilik bildirdi. U reaksion xalqqa ko’p jabr-zulm o’tkazgan amaldorlar Ibrohimxo’ja, Ashur mahram, Ota mahram, Ro’zimuhammad mahram, Shohnazarboy yangi yasovulboshini qamadi. Ular o’rniga Yosh xivaliklardan yangi odamlar tayinlandi. Mahkamai adliya deb atalgan Majlisga saylovlar o’tkazdi, deputatlar soni 49 kishidan iborat bo’ldi, Manifestda ko’rsatilishicha bu organ islohotlar o’tkazilishini nazorat qilishi kerak edi.
1917-yil 6-aprel – AQShning Germaniyaga urush e’lon qilishi.
1917-yil 7-aprel – Buxoro arkining katta binosida amaldorlar, ruhoniylar, Rossiya vakillari, Buxoro va Turkiston jamoatchiligi vakillari yig’inida Olimxon ishtirokida amir farmoni manifesti (farmoni) e’lon qilindi. Poytaxtda obro’li arboblardan iborat mahkamani tuzish, amaldorlar, ularning daromadlari ustidan nazorat o’rnatish, soliqlar tizimini tartibga solish, davlat byudjetini joriy qilish, sanoat, tijorat, ma’rifat rivojlanishi uchun qayg’urish va’da qilindi.
1917-yil 8-aprel – Buxoroda amir manifestining e’lon qilinishi demokratik va konservativ lagerlarning ko’chaga chiqishiga sabab bo’ldi. Demokratik doiralar amir manifesti mamlakatda tinch yo’l bilan progressiv o’zgarishlarni amalga oshirish uchun dastlabki qadam, deb qaradilar. Shukurona namoyishi o’tkazilishiga qaror qilindi. “Yashasin islohot”, degan yalovlar ko’tarildi. Namoyishchilar boshida F.Xo’jayev, Abdulvohid Burhonov (Munzim), Otaxo’jayev, Mirbobo, Yusufzoda va boshqa faollar bordilar. Shu kuni konservatorlar va mutaassib guruhlar Registonda to’planib, islohotga, yangiliklarga qarshi jangarilik va murosasizlik kayfiyatini izhor etdilar. Ba’zi amaldorlarga nisbatan, islohot tarafdorlariga qarata dushmanona dag’dag’alar, hayqiriqlar qildilar. Ularning jazavasi soat sayin kuchayib bordi. Bunday murakkab vaziyatda ikki lagerning to’qnashuvi nohush oqibatlar keltirishi mumkin edi. Demokratik kayfiyatdagi namoyishchilar boshliqlari Registonga borish niyatidan qaytdilar, namoyishchilarni tarqalib ketishiga da’vat etdilar. Tadbir oxirigacha yetkazilmagan bo’lsada, u Buxoro amirligi demokratik o’zgarishlar, islohotlar uchun yetilmaganligi yaqqol ko’rsatdi. Konservativ kuchlar yana ustunlikka erishdilar. Dovdirab qolgan amir qozikalon Sharifjon maxdumni lavozimidan bo’shatdi; g’azablangan Nasrullobek buyrug’i bilan shoir Sadriddin Ayniy, Yosh buxoroliklar Mirbobo, Mirzo Nasrullo 75-150 darra urib jazolandilar. Islohotchilik harakatining bu bosqichi mana shunday noxushlik bilan yakunlandi.
1917-yil 16-aprel – Samarqandda chiqa boshlagan “Hurriyat” gazetasining 24-74-82-87-sonlariga Fitrat muharrirlik qildi. Kolesov voqealaridan so’ng Fitrat Toshkentda yashadi, “Chig’atoy gurungi” adabiy-ma’rifiy to’garagining tashkilotchilaridan va faol a’zolaridan biri bo’ldi. Fitrat o’z maqola va asarlarida milliy davlatchilik, vatanparvarlik g’oyalarini tarannum etdi. F.Xo’jayev Yos buxoroliklar g’oyalari ruhidagi dasturiy hujjat – maromnomani tuzdi va nashr etdi, “Uchqun” gazetasining chiqishini tashkil qildi.
1917-yil 16-23-aprel – Toshkentda Butunturkiston musulmonlarining I qurultoyi bo’lib o’tdi. Qurultoyda Rossiya tarkibida Turkiston Muxtoriyatini tashkil etish g’oyasi olg’a surildi. Bu g’oya Turkiston xalqlarining o’z milliy davlatchiligini tiklash yo’lidagi dastlabki qadami edi.
1917-yil 26-aprel-noyabr oxiri – Xivada Majlis ish boshladi. Unda Majlis raisi qilib Bobooxun Salimov, hukumat raisi qilib Husaynbek Matmurodov saylandilar. Mamlakatdagi ijtimoiy harakat dastlabki demokratik o’zgarishlar – islohotlar to’g’risidagi manifestning e’lon qilinishi va Yosh xivaliklar ishtirok etgan Majlisning tashkil qilinishiga olib keldi. Xon hokimiyatining cheklanishi belgilandi: bu o’zgarishlarning ahamiyati shunda ediki, demokratiya yo’lidagi dastlabki qadamlar qon to’kilmasdan sodir bo’ldi. Yosh xivaliklar, mamlakat ilg’or doiralarining maqsad-intilishlari shu jihatdan so’l-ekstemistik bolshevikcha maqsad farq qilar edi.
1917-yil 26-aprel – iyun o’rtasi – Yosh xivaliklar hukumati faoliyatining dastlabki bosqichi.
1917-yil may boshi – Bobooxun Salimov boshchiligidagi Majlis delegatsiyasi Turkiston komiteti bilan aloqa o’rnatish uchun Toshkentga jo’naydi. Shu paytda Asfandiyorxon Yosh xivaliklarga fitna uyushtiradi. Hukumat raisi Matmurodov va yana 16 kishi qamoqqa olinib, shariatga zi dish ko’rganlikda ayblandilar. Majlis tarkibi yangilandi, unga xon amaldorlari va reaksion ruhoniylar kiritilardi.
1917-yil iyun – Munavvar Qori boshchiligidagi “Sho’roi Islomiya”dan “Sho’roi Ulamo” ajralib chiqdi. Sherali Lapin uning Toshkent sho’basiga asos soldi va “Sho’roi Ulamo” tashkil topdi.
1917-yil iyun boshi – Muvaqqat hukumat o’z ishlarini harbiy muvaqqatlar bilan tuzatib olish umidi bilan qo’shinlarga hujumga o’tish haqida buyruq berdi. Hujum yirik harbiy mag’lubiyat bilan yakunlandi.
1917-yil 29-iyun – Gretsiya Germaniyaga urush e’lon qildi. Urush Gretsiya uchun muvaffaqiyatli bordi.
1917-yil iyun – “Turon” jamiyati, “Turk adami Markaziyat (Federalistlar)” firqasi tuzildi.
1917-yil 4-iyul – Petrogradning g’azablangan aholisi ommaviy namoyishga chiqdi. Unda 500 mingdan ortiq kishi qatnashdi. Namoyishchilar Muvaqqat hukumatning iste’foga chiqishini va hokimiyatning Sovetlar qo’liga berilishini talab qildilar. Namoyish hukumat qo’shinlari tomonidan bostirildi. Ikki hokimiyatchilik tugatildi, hokimiyat to’laligicha Muvaqqat hukumat qo’liga o’tdi. Hukumatda o’zgarishlar qilindi, mehnatchilar fraksiyasi rahbari A.Kerenskiy Bosh vazir qilib saylandi.
1917-yil 29-iyul – Gretsiyaning Antanta tomonida urushga kirishi.
1917-yil 30-iyul – Nikolo Pashich va xorvatlar yo’lboshchisi Ante Trumbich pakt (“Korfu pakti”) imzolashdi. Bu paktda serblar, xorvatlar, slavenlar, chernogoriyaliklar birlashishi lozim bo’lgan Janubiy slovyanlar qirolligi tashkil etilganligi e’lon qilindi. Karageorgievtchlar sulolasi vakili qirol bo’lishi, lekin qirollik demokratik konstitutsiyaga ega bo’lishi, xalqlar esa mahalliy muxtoriya olishi shart edi.
1917-yil 11-avgust – Chernogoriya vakillari Korfu paktiga qo’shilishdi.
1917-yil 14-avgust – Xitoy hukumatining Germaniyaga urush e’lon qilishi.
1917-yil sentabr – “Ittifoqi muslimin” siyosiy partiyasi tashkil topdi.
1917-yil sentabr – bolsheviklar partiyasining a’zolari soni 300 mingdan ortib ketdi. Bu paytda mamlakat siyosiy hayotining ikki asosiy markazi – Petrograd va Moskva Sovetlari bolsheviklar nazorati ostiga o’tgandi. Amalda mamlakat hokimiyati ularning qo’lida edi. Faqatgina inqilobni yakunlash, Muvaqqat hukumat hokimiyatini ag’darish lozim edi.
1917-yil 1-sentabr – Rossiyaning respublika deb e’lon qilinishi. Hokimiyatning Kerenskiy boshchiligidagi Direktoriyaga o’tishi.
1917-yil 10-11-sentabr – “Sho’roi Islomiya” tashkillashtirgan Toshkentdagi Butun Turkiston musulmonlarining 2-qurultoyi ochildi. Qurultoyda hokimiyatni ishchi, soldat va dehqon deputatlari sovetlariga berishga qarshi chiqdi. Ushbu qurultoyda qabul qilingan rezolyutsiyalarda milliy demokratiya o’zi tutadigan yo’lning muhim asoslarini 1-marta qat’iy qilib aytdi: hukumat demokrtatik siyosiy yurgizadigan bo’lsa, ana shundagina musulmonlar bu hukumatda ishtirok etadilar. 2-qurultoyda faqat Milliy Markaz – Turkiston musulmonlari Markaziy Kengashi mintaqadagi tub yerli aholi manfaatlarini himoya qilishi mumkin, degan fikr qat’iy qilib qo’yildi.
1917-yil 17-20-sentabr – Toshkentda Turkiston va Qozoqiston musulmonlarining qurultoyi bo’lib o’tdi. Qurultoyda “Sho’roi Islomiya”, “Sho’roi Ulamo”, “Turon” tashkilotlari birlashib “Ittifoqi Muslimin” partiyasi tuzildi. Qurultoy ishidagi asosiy masala Turkiston o’lkasining bo’lajak siyosiy tuzumini belgilash edi. Qurultoy muxtoriyatiga “Turkiston Federativ Respublikasi” degan nomni qo’yib, parlament respublikasi asosida tuzilajak bo’lg’usi davlat tuzumining bosh tamoyil va me’yorlrini belgilab berdi.
1917-yil oktabr – davlat to’ntarishidan keyin Yevropa sanoatchilari o’z daromadlarini yana Rossiya sanoatiga qayta olib kirishdan manfaatdor emas edilar. Rossiya faqatgina sarmoya to’plash bo’yicha favqulodda choralar ko’rish, qishloq xo’jaligidagi barcha imkoniyatlarni safarbar etish, o’z ishchilarini ekspluatatsiya qilish evaziga sanoat ravnaqiga ko’ra, iqtisodiyot tadbirlarning asosini xorijiy mulklarini natsionalizatsiya qilish, podshoh hukumatining qarzlarini to’lashdan voz kechish va majburiy mehnat tashkil etardi. Tabiiyki, burjua-demokratik hukumat bularning birortasini ham amalga oshirmagan bo’lar edi.
1917-yil oktabr – oktabr voqealari Xorazm mustaqilligi uchun ham xavf tug’dirdi. Shu sababli mamlakat kuchlarini birlashtirish uchun harakat boshlandi.
1917-yil oktabr – to’ntarish natijasida ekstremistik, buzg’unchi unsurlar Buxoro posyolkalarida hokimiyatni qo’lga oldilar. Harbiy qismlar, qizil gvardiyachilar soni ko’paydi. Bu jiddiy o’zgarishlar mamlakat aholisi hayotiga va Yosh buxoroliklar kayfiyatiga salbiy ta’sir ko’rsata boshladi. Rus posyolkalaridagi garnizonlarning askarlari oziq-ovqat va yem-xashakni Buxoro tumanlari aholisidan tortib olishga kirishdilar. Turli xil qog’oz pullarning qiymati qolmagani natijasida yerli aholi o’z mahsulotlarini pu pullarga sotishni istamadi, soldatlar esa ba’zi joylarda zo’rlik bilan tortib olishgacha bordilar.
1917-yil oktabr – to’ntarish natijasida Turkistonda xotin-qizlarning erkaklar bilan teng huquqliligi, balog’atga yetmagan qizlarni erga bermaslik masalalari bo’yicha bir qator qonunlar va qarorlar qabul qilindi.
1917-yil oktabr – 1918-yil boshi – Amudaryo bo’limi komissari vazifasini gidrotexnik V.Palishev egallab turdi. Bu davrda hokimiyat tizimida keskin o’zgarishlar sodir bo’ldi.
1917-yil oktabr-noyabr – Turkiston o’lkasida, Toshkent va Qo’qonda yuz bergan voqealar milliy-ozodlik harakatini butunlay boshqa yo’nalishdan ketishga majbur qildi.
1917-yil oktabr 2-qismi – Toshkentda norozilik yig’ilishlari va mitinglar avj olib ketdi. Petrogradda qurolli to’ntarish ro’y bergani, Muvaqqat hukumat ag’darilgani, hokimiyatni bolsheviklar qo’lga olgani to’g’risidagi xabar Toshkentga yetib keldi. Turkiston bolsheviklari rahbarlik qilgan Toshkent soveti ishchi va soldatlarni qo’zg’olov ko’tarishga da’vat qildi. Lekin general Korovichenkoga sodiq qolgan qismlar bunga qarshilik ko’rsatdilar.
1917-yil 9-oktabr – Buxoroga xabar qilinadiki, “Termizda rus askarlari bilan bozorda savdo qilingan buxoroliklar o’rtasida to’qnashuv yuz berdi, buxoroliklardan o’ldirilganlar bor”.
1917-yil 24-26-oktabr – Rossiyada oktabr qurolli to’ntarishi. Muvaqqat hukumatning ag’darilishi. Hokimiyatning bolsheviklar qo’liga o’tishi.
1917-yil 25-oktabr – bolsheviklar hokimiyatini o’z qo’llariga oldilar. Amalda Peterburgda to’ntarishga qarshi turadigan kuch qolmagan, hech kimning Muvaqqat hukumatni himoya qilish niyati yo’q edi. Sovetlarning 2-s’yezdi to’ntarish yakunlanganidan keyin hokimiyatga bolsheviklar partiyasi kelganligini tasdiqladi, yer haqida, tinchlik haqida dekretlar va “Rossiya xalqlari huquqlari deklaratsiyasi”ni qabul qildi.
1917-yil 25-oktabr – o’tar kechasi bolsheviklarning qurolli guruhlari Nikolay va Boltiq vokzallarini, markaziy elektr stansiyasini egalladi. Soat 13 da Muvaqqat hukumat joylashgan Mariin saroyi qo’lga kiritildi. Soat 18 da Qishki saroy o’rab olindi va tez orada zabt etildi. Muvaqqat hukumat to’la tartibda qamoqqa olindi. Harbiy-inqilobiy qo’mita davlat to’ntarishini amalga oshirib shu kuni hokimiyatni o’z qo’liga oldi.
1917-yil 25-oktabr (yangi sana 7 noyabr) – Rossiyada bolsheviklar menshiviklar va “so’l” eserlar bilan birga davlat to’ntarishini amalga oshirdilar va hokimiyatni qo’lga oldilar.
1917-yil 28-oktabr – Toshkentning yangi shaharida qurolli to’qnashuvlar avj oldi. Qo’zg’olonchilar general qismlaridan ustun keldilar.
1917-yil 1-noyabr – Toshkent harbiy qal’asi taslim bo’ldi, qurolli qo’zg’olon g’alaba qozondi. Toshkentda bolsheviklar zo’ravonlik bilan hokimiyatni egallashdi.
1917-yil 15-noyabr – ish boshlagan o’lka ishchi, soldat va dehqon deputatlari Sovetlarining III qurultoyi tortishuvlar oqibatida hukumat – Turkiston o’lkasi Xalq Komissarlari Sovetini tuzdi, unda 8 o’rin so’l eserlarga, 7 o’rin bolsheviklar bilan masimalistlarga berildi. Biroq faqat yevropaliklardan iborat hukumat tuzildi. Turkiston XKS raisi lavozimini kasbi chizmachi bo’lgan Bolshevik F.Kolesov egalladi, harbiy komissar qilib izlovchi Perfilev, boshqa komissarlik lavozimlariga o’rtamiyona yurist va shunga o’xshaganlar tayinlandilar. Hukumat a’zolar qatoriga tub aholi vakillaridan kiritilmadi.
1917-yil 23-noyabr – Turkiston o’lkasidagi yangi hukumat aholiga qilgan murojatida o’zining maqsadlarini yashirib o’tirmadi. Turkiston XKS o’z faoliyatining 1-kunlaridan boshlab sovet siyosatini amalga oshirishga, Turkiston o’lkasida sovet rejimini mustahkamlashga jon-jahdi bilan kirishdi.
1917-yil 26-28-noyabr (yangi sana 9-11 dekabr) – Qo’qonda Turkiston o’lka musulmonlarining favqulodda IV qurultoyi bo’lib o’tdi. Turkistonni boshqarish shakli to’g’risidagi masala qurultoyning diqqat markazida turdi.
1917-yil 27-noyabr (yangi sana 10-dekabr) – Turkiston Rossiya tarkibida xududiy jihatdan muxtor deb e’lon qilindi. Turkistonni Federativ Rossiya respublikasi tarkibida hududiy jihatdan muxtor deb e’lon qilindi. Fitrat bu tunni “Milliy Laylatulqadrimiz” deb atadi.
1917-yil 28-noyabr (yangi sana 11-dekabr) – tarkib topayotgan yangi davlat nomi – Turkiston muhtoriyati e’lon qilindi. Qurultoyda o’sha kungi yig’ilishda Butunrossiya Ta’sis majlisi chaqirilgunga qadar hokimiyat Turkiston Muvaqqat Kengashi va Turkiston Xalq Majlisi qo’lida bo’lishi kerak, deb qaror qabul qiildi. Qurultoyda Turkiston Muvaqqat Kengashi a’zolaridan 8 kishidan iborat tarkibda Turkiston Muxtoriyati hukumati tuzildi. Hukumatning Bosh vaziri hamda ichki ishlar vaziri etib Muhammadjon Tinishboyev saylandi. Islom Sulton o’g’li Shoahmedov – bosh vazir o’rinbosari, Mustafo Cho’qayev – tashqi ishlar vaziri, Ubaydulla Xo’jayev – harbiy va, Hidoyatbek Yurg’ula Agayev – yev va suv boyliklari vaziri, Obidjon Mahmudov – oziq-ovqat vaziri, Abdurahmon O’rozayev – ichki ishlar vazirining o’rinbosar, Solomon Abramovich Gersfeld – moliya vaziri lavozimlarini egallashdi. Hukumat tarkibida keyinchalik ayrim o’zgarishlar ro’y berdi. Mustafo Cho’qay Bosh vazir lavozimini bajarishga kirishdi. Vazirlardan uch kishi oliy ma’mumotli huquqshunos, ikki kishi o’rtacha malakali huquqshunos ekanligi Muxtoriyat hukumati a’zolari bilim darajasining naqadar yuqori ekanidan dalolat beradi.
1917-yil noyabr oxiri – Asfandiyorxon o’z mavqeini mustahkamladi, demokratik o’zgarishlar jarayoniga to’siqlar qo’yildi, Majlis keyinchalik xonga yon bosib, faoliyati bo’shashib ketishiga qaramasdan Xiva xoni Majlisni tarqatib yubordi. Asfandiyorxon Rossiya Muvaqqat hukumati, uning Turkistondagi vakillari bilan aloqa o’rnatishga intildi. Boshqaruvini yo’lga qo’yish uchun polkovnik Zaytsev Muvaqqat hukumatning Xorazmdagi harbiy komissari yetib tayinlandi. U mamlakatdagi va Amudaryo bo’limidagi rus harbiy qismlari qo’mondoni ham bo’ldi.
1917-yil 1-dekabr – Namangan uyezdida 100000 kishilik namoyish bo’lib o’tdi.
1917-yil 1- dekabr – Turkiston Muxtoriyatining Muvaqqat hukumati a’zolari (8 kishi) imzolagan maxsus Murojaatnoma e’lon qilindi. Ushbu Murojaatnomada Turkistondagi barcha aholi: irqi, millati, dini, jinsi, yoshi va siyosiy e’tiqodlaridan qat’i nazar, yakdillik va hamjihatlikka da’vat etilgan edi.
1917-yil 6-dekabr – Toshkentda Munavvar Qori rahbarligida 60000 kishilik miting bo’lib o’tdi.
1917-yil 9-dekabr – Turkiston XKS yerni sotish va sotib olishni man qiluvchi, yerni ijaraga berishni cheklovchi qaror qabul qildi.
1917-yil 13-dekabr – Toshkent Eski shahar aholisi o’tkazgan namoyish o’qqa tutildi.
1917-yil 26-dekabr – Turkiston Milliy bayrog’i qabul qilindi.
1917-yil 26-30-dekabr (yangi sana 1918-yil 8-12-yanvar) – Qo’qonda bo’lib o’tgan yerli ishchi, askar va dehqon deputatlari I favqulodda qurultoyining diqqat markazida Turkiston Muxtoriyatiga munosabati masalasi diqqat markazida turdi. Qurultoy ochilishini Turkiston o’lka Harbiy Sho’rosi rahbari Orif Klivleyev qutladi. Muvaqqat Millat Majlisi nomidan islom Shoahmedov va boshqalar ham qurultoyni tabrikladilar. Faqat bolsheviklar partiyasining vakili, o’lka mehnat komissari P.Poltoratskiy qurultoyda dag’dag’ali ohangda so’zlab, xalqimiz tarixidagi ilk demokratik hukumatni “boylar muxtoriyati” deb tuhmat qildi. “Biz kambag’allar muxtoriyatiga qarshi emasmiz”, deb Poltoratskiy munofiqlik qildi. Qurultoy vakillarining ko’pchiligi Poltoratskiyning bunday ig’vo va aldovlariga uchmadilar.
1917-yil 30-dekabr – Turkiston Muhtoriyatini qo’llab quvvatlash shuningdek, Turkiston o’lkasi xalq komissarlari sovetiga ishonchsizlik bildirish to’g’risida rezolyutriya qabul qilindi.
1917-yil oxiri – Turkistonda 3,5 million desyatina ekin maydoni yarmiga qisqardi.
1918-1919-yillar – Indoneziyadagi barcha orollarda, Yavada urushqoqligi bilan ajralib turadigan, mustamlakachilikka qarshi mazmundagi stachkalar avj oldi. Bu inqilobiy kurash to’lqinida siyosiy partiyalar vujudga keldi. Ularning ba’zilari islohotchilik tusidagi kurash yo’lini yoqlashsa, boshqalari faol qurolli kurashga qat’iy tarafdor edi.
1918-1919-yillar – ocharchilikni yengish, ishchilarni to’ydirish, chayqovchilikni tugatish, ishchilar sinfini tanazzul va tushkunlikdan qutqarish – inqilobiy hukumat oldida turgan asosiy vazifalar edi. Lenin mamlakat iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotining yangi konsepsiyasini ishlab chiqdi. Bu kommunizmga to’g’ri olib borish kerak bo’lgan “harbiy kommunizm” siyosati edi. Mamlakat don uchun “harbiy yurish” e’lon qilindi. “Temir proletar intizomi” joriy etildi va “kulaklar” ayovsiz jazolandi.
1918-1919-yillar – Xorazmning iqtisodiy ahvoli og’irlashib, xalq ommasining moddiy qiyinchilari ortib bordi. Matbuotda ocharchilikning kuchaygani haqida xabar qilinardi. Asfandiyorxon hukmronligidan xalq ommasigina emas, amaldorlar va turkman qabilalari boshliqlari ham norozi edilar.
1918-1919-yillar – zo’ravonlik va nomigagina tovar ayirboshlash yo’li bilan Turkistondan 4.500.000 pud g’alla tortib olindi.
1918-1920-yillar – alban xalqi orasida davlat hududini Italiya, Gretsiya va Yugoslaviya o’rtasida bo’lib olish o’tkazildi. Ularga Albaniya hududining muayyan qismlari o’tdi.
1918-1920-yillar – Rossiyada fuqarolar urushi davri. Don (Kaledin, Krasnov), Kuban (Denikin), Janubiy Ural (Dutov), Sibir (Semyonov), Qrim (general Vrangel), mamlakat shimoli g’arbi (general Yudenich) ishchi aksilinqilobning asosiy markazlari edi. Fuqarolar urushi jarayonida Rossiyaning kelgusi taraqqiyot yo’li uchun kurash borardi. Dehqonlarning barcha talablari pirovardida shu shiorlarga borib taqalardi: “Kommunistlarsiz Sovetlar uchun” va “Tijorat erkinligi uchun”. Yirik burjuaziya, dvoryanlar va oq armiya rahbariyati cheklangan monarxiyani tiklashga intilardi. “Inqilobiy demokratiya” yo’nalishidagi partiyalar (mensheviklar, eserlar) Rossiyaning demokratiya va erkin ishbilarmonlik yo’lidan rivojlanishi tarafdori edilar. Bolsheviklar esa proletariat diktaturasi asosiga qurilgan “sotsialistik” davlat barpo etishni o’ylardilar. Fuqarolar usurhis bolsheviklar g’alabasi bilan yakunlandi. Chunki ular sovet hokimiyatini himoya qilish uchun ommani birlashtiradigan yangi mafkurani (jahon urushidan chiqish, yer haqidagi Dekretni amalga oshirish, 8 soatli ish kuni joriy etish va hokazo) shakllantirishga muvaffaq bo’ldilar. Fuqarolar urushi alangasida mamlakatning shusiz ham kuchsiz bo’lgan sanoati tamomila vayron bo’ldi. Millionlab dehqonlar tirikchilik tashvishida mamlakat bo’ylab yo’lga tushdilar.
1918-1920-yillar – Sovetlar hukmronligi boshlanishi bilan vaqf mulklarining davlat ixtiyoriga olinishi amalga oshirildi.
1918-1920-yillar – Turkistonda o’zbek tilida 11 nomda gazeta chiqarildi.
1918-1920-yillar – Yosh buxoroliklar dasturlari, siyosiy qarashlar, taktikasida Buxoroda islohotlar o’tkazish uchun kuch, zo’rlik ishlatish zarur bo’lib qolgani tan olindi, 2-tomondan, aholining diniy e’tiqodi e’tirof etildi. Shuningdek, bolshevistik proletar diktaturasi, mulkdorlari ekspropriatsiya qilish qoidalariga yon berilmadi.
1918-1922-yillar – Lloyd-Jorj hukumati davri.
1918-1922-yillar – Yaponiyaning Rossiya Uzoq sharqini ishg’ol qilishi.
1918-1923-yillar – Mustafo Kamol Turkiyadagi milliy-ozodlik kurashining rahbari.
1918-1924-yillar – Xurshid muallimlik qilish bilan birga “Layli va Majnun”, “Farhod va Shirin” hamda boshqa dramalarini yozdi, ularda aytilgan “Girya”, “Chorgoh”, “Segoh”, “Ushshoq”, “Bayot”, “Suvora”, “Dugoh” qo’shiqlari o’zbek klassik qo’shiqlariga aylandi.
1918-1935-yillar – Chexoslovakiya tashqi ishlar vaziri, Tomash Masarik iste’fosidan so’ng Chexoslovakiya prezidenti bo’ldi. U G’arb bilan ham, Sovet Ittifoqi bilan ham do’stona munosabatlar tarafdori edi. Chexoslovakiyani fashistoar Germaniyasi zabt etganidan so’ng Angliyaga muhojirlikka ketdi.
1918-1943-yillar – Shoh Boris Bolgariyada hukmronlik qilgan.
1918-1952-yillar – Misrda Muhammad Ali sulolasiga mansub qirollar hukmronlik qildilar, ya’ni monarxiya ag’darilgunga qadar 2 ta qirol almashdi; Fuod I va Fuod II.
1918-1970-yillar – Jamol Abdul Nosir hayot faoliyati.
1918-1989-yillar – Nikolay Chaushesku hayot faoliyati.
1918-yil – “Ishtirokiyun”, “Mehnatkashlar o’qi”, “Mehnat tovushi” (Samarqandda), “Farg’ona”, “Yangi Farg’ona”, “El bayrog’i”, “Xalq”, “Xalq qalqoni”, “Yangi Sharq”, “Erkinlik” nomli gazetalar, “Maorif va o’qituvchi”, “Moliya axboroti”, “Kasabachilik harakati” jurnallari chiqarildi.
1918-yil – “O’z oldiga sovet hokimiyatini ag’darish va Farg’ona muxtoriyatini tiklash vazifasini qo’ygan Madaminbek ustomon siyosatchi va uddaburon tashkilotchi fazilatlariga ega edi”, deb tan olinadi arxiv hujjatlrining birida.
1918-yil – Albaniyada sanoat deyarli yo’q. Qayta ishlash va yengil sanoatning kam sonli korxonalari faoliyat ko’rsatardi. Foydali qazilmalarni qazish va qidiruv ishlarini xorijiy monopoliyalar olib borishardi. Mahalliy burjuaziya o’z kapitalini asosan savdo va sudxo’rlik sohalariga yo’naltirilgan edi.
1918-yil – Angliya kasaba uyushmalari a’zolari soni 6,5 millionga yetdi (urushgacha 2,5 million edi).
1918-yil – angliyalik yozuvchi Jeyms Oldrij dunyoga keldi.
1918-yil – Fitrat Toshkentga keladi, o’qituvchilik qiladi, ijtimoiy-ijodiy faoliyat bilan shug’ullandi.
1918-yil – Fitrat Yosh buxoroliklar tashkilotining takomillashgan dasturini ishlab chiqqan va bud astur tashkilot tomonidan qabul qilingan edi. Unda dehqonchilik va qishloq xo’jaligi, soliqlar, shuningdek, harbiy tizim, ichki ishlar, sud, yo’llar, yer osti boyliklari, tashqi siyosat, maorif, vaqf masalalari batafsil ko’rilib ularni sivilizatsiya ruhi va mazmunida yechish taklif qilingan. Bu dastur ham islohotlarni tinch-osoyishta muhitda amalga oshirishni ko’zda tutgan. Unda aholi barcha qatlamlarining manfaatlari himoya ostiga olingan.
1918-yil – Fridrix Ebert reyxskansler bo’lgan.
1918-yil – Gelmut Shmidt dunyoga keldi.
1918-yil – HMK burjuaziya va ziyolilarning kichik tashkilotdan ommaviy partiyaga aylana boshladi.
1918-yil – inglizlar Buxoro bozorlarida 1 million pud paxta, 1 million dona qorako’l teri, 200 ming pud jun, 150 ming pud xom ipakni xarid qildilar.
1918-yil – Nelson Mandela dunyoga keldi.
1918-yil – O’rta Osiyoda 1-oliy o’quv yurti Turkiston davlat universiteti ochildi.
1918-yil – qizil askarlar va dashnoqlar Chustda 1500 kishini qatl qildilar.
1918-yil – rus posyolkalarida siyosiy boshboshdoqlik va iqtisodiy tangliklar avj oldi. Amir manifestning e’lon qilinishiga kelgan Samarqand soveti delegatsiyasi a’zosi Mahmudxo’ja Behbudiy va yana 1-2 musulmon a’zolar marosim o’tganidan so’ng Samarqandga jo’nab ketdilar. Delegatsiyadan boshqa a’zolari esa jo’nab ketishdan bosh tortdilar, bir necha kun davomida Samarqand soveti bilan Yangi Buxoro soveti vakillari o’rtasida to’qnashuvlar bo’ldi.
1918-yil – saylovlarda “Shinn feyn” ingliz parlamentining irlandiyaliklarga ajratilgan barcha o’rinlarni olib qo’ydi.
1918-yil – saylovoldi kompaniyasi paytida D.Lloyd-Jorj “mamlakatni jang maydonlaridan qaytayotgan qahramonlarga munosib” qilish to’g’risida ko’p gapirdi. Amalda esa bunday bo’lmadi.
1918-yil – Shokirjon Rahimiy Toshkentda maktab mudiri bo’ladi.
1918-yil – Toshkentning Yangi shaharlarida Turkiston davlat universiteti, sharqshunoslik instituti, konservatoriya, texnikumlar ochildi.
1918-yil – Turkiston muxtoriyati qo’shini soni 1000 dan ortiq kishi.
1918-yil – Turkistonda ekin maydoni 2/3 qismiga qisqardi.
1918-yil – Turkistonda o’zbek tilida 33 ta kitob nashr etildi.
1918-yil – Turkistondagi hunarmandlar soni 150000 kishi.
1918-yil – uch eng yirik va nufuzli konchilar, transportchilar va temiryo’lchilar kasaba uyushmalari o’zaro hamkorlik haqida Uchlar ittifoqini tuzdilar. Bu ittifoq umumiy talabalar ishlab chiqish va zarur bo’lganda bir paytda ish tashlash maqsadida tashkil etilgan edi.
1918-yil – Xitoyda 2 inqilobiy harakat markazi – Xitoy xalqining tan olingan milliy yo’lboshchisi Sun Yatsen boshchiligidagi Gomindan hamda Xitoy kommunistik partiyasi tashkil topdi.
1918-yil – yapon qo’shinlari sovet Rossiyasi hududiga bostirib kirib, Vladivostokni, Primore, Sharqiy Sibir va Shimoliy Saxalinni egallab oldi. Butun Sibirni bosib olish rejalashtirilgan edi. Kolchak va ataman Semenov qo’shilmalarining tor-mor qilinganligi, shuningdek boshlanib ketgan partizanlik harakati yaponlarni Rossiyadan ketishga majbur qildi.
1918-yil – Yugoslaviya qirolligi tuzildi.
1918-yil yanvar – AQSh prezidenti V.Vilson mustaqil polyak davlati tuzishni taklif qildi.
1918-yil yanvar – Junaidxon Xiva xonligi qurolli kuchlar qo’mondoni etib tayinlandi.
1918-yil yanvar – Turkiston mustaqilligi uchun qurolli harakatning boshlanishi.
1918-yil 5-yanvar – Myunxenda Germaniya fashistlar partiyasining tashkil topishi.
1918-yil 5-6-yanvar – Rossiyada Ta’sis majlisining chaqirilishi va tarqatib yuborilishi.
1918-yil 11-yanvar – Qo’yliqda Toshkent uyezdi vakillarining qurultoyi bo’ldi. Unda 586 vakil qatnashdi. Qurultoy sovet hokimiyatiga, yer-suv komitetlarining tuzilishga qarshi chiqdi, agrar tadbirlarni rad etdi.
1918-yil 19-26-yanvar (yangi sana 1-8-fevral) – Toshkentda Turkiston o’lkasi ishchi, soldat va dehqon deputatlari sovetlarining favqulodda IV qurultoyi.
1918-yil 30-yanvar (yangi sana 12-fevral) – Turkiston XKS Muhtoriyatini tugatish uchun harbiy harakatlarni boshladi Turkiston bolsheviklari buning uchun qizil askarlardan tashqari armanlarning “Dashnoqsutyun” partiyasi a’zolaridan tuzilgan qurolli to’dalardan ham keng foydalanildi. Shu kuni kechqurun Skobelev (hozirgi Farg’ona) shahridan Qo’qonga dastlabki qizil askar otryadlari to’p va pulyemotlar bilan yetib keldi. Bu otryadning komandiri K.Osipov edi. Muxtoriyachilar bolsheviklarga o’z talablarini bayon qilishgan edi. Ammo Qo’qon revkomi qonuniy hukumatning qala’ni bo’shatib qo’yish haqidagi adolatli talabiga rozi bo’lmagach, u o’z-o’zidan to’xtab qoldi.
1918-yil 31-yanvar (yangi sana 13-fevral) – Turkistonga ertalab Andijondan va sal keyinroq Perovskdan ham qizil askarlar yetib keldilar. Tushdan keyin jang harakati boshlandi.
1918-yil fevral – Turkiston xalqlarinign milliy hukumati yo’q qilinganida ularning milliy g’ururi ham yanchilgan edi. Bu harakat Qo’qon fojialaridan keyin boshlangan bo’lishiga qaramay, uning ildizlari chor Rossiyasi tomonidan Turkiston bosib olingan XIX asrning 60-70-yillariga borib taqaladi. Turkistonda sovet hokimiyatiga qarshi harakat vujudga kelishining bosh sababi sovet hokimiyatining o’lkada yuritgan mustamlakachilik siyosati va bolsheviklar tomonidan amalga oshirilgan dastlabki sotsialistik tadbirlar, korxonalarning davlat ixtiyoriga o’tkazilishi, xususiy mulkning bekor qilinishi, oziq-ovqat razvyorstkasi va g’alla monopoliyasi, masjid, xususiy maktab va qozixonalarning bekitilishi bo’ldi. Vaqf yerlarining tugatilishi, majburiy mehnatning joriy qilinishi hamda qizil armiya jangchilarining talonchilik va bosqinchiliklari harakatga alohida keskinlik va ko’lam bag’ishladi, uning tobora kengayishi va rivojlanishiga olib keldi. U goh kuchayib, goh pasayib turishiga, unda ishtirok etganlarning tarkibi almashib turganligi va ikkilamchi manfaatlar o’zgarib turishiga, ob’yektiv va sub’yektiv omillar kuchlar muvozanatiga turlicha ta’sir qilganiga qaramay, harakatning asosiy maqsadi Turkiston mustaqilligi bo’lib qolaverdi.
1918-yil 14-fevral – RSFSRda Grigorian (“yangi”) yil hisobining joriy etilishi.
1918-yil 15-fevral (eski hisob 2-fevral) – Turkistonda yong’inlar bo’ldi.
1918-yil 17-fevral – bolsheviklar o’z talabalari asosida qayta muzokara boshlashni taklif qildilar. Tabiiyki, ularning Muxtoriyat hukumati rahbarlarini sovetlarga topshirish kabi shovinistik talablarini Muxtoriyat hukumati rad qildi.
1918-yil 18-fevral – M.Cho’qayev hukumati ulamochilar tazyiqi ostida iste’foga chiqdi. Shu Kundan boshlab Ergash (Kichik Ergash) amalda Muhtoriyat hukumati rahbari bo’ldi. Bolsheviklar Muxtoriyat hukumati sovet hokimiyatini tan olish va unga bo’ysunishni, milliy qo’shinni tarqatib yuborish kerak, degan yangi talablar qo’ydilar. Bu safar ham ularga rad javobi berildi. Shu orada muxtoriyatchilar qatorlarida parokandalik yuz berdi. Qo’qon shahar mirshablari boshlig’i Kichik Ergash amalda Muxtoriyat hukumatining rahbariga aylandi. Turkiston o’lkasi harbiy komissari Ye.Perfilev boshchiligidagi piyoda otliq va artilleriya qismlaridan iborat 11 eshelon Qo’qonga keldi. Qizil askarlar shaharda bosqinlar uyushtirib, uni talon-taroj qilishga kirishdilar.
1918-yil 20-fevral (yangi sana 7-fevral) – “Ho’qand (Qo’qon) tarixining eng daxshatli kuni edi. Armanilar ayricha faoliyat ko’rsatganlar…”. Gazetadagi ushbu maqola “Ho’qand hozir o’liklar shahri” degan dahshatli ibora bilan tugaydi. Faqat Qo’qonning o’zida 3 kun davomida 100000 kishi o’ldirildi. Sobiq xonlik poytaxti bo’lgan Qo’qon shahri butkul vayronaga aylantirildi.
1918-yil 22-fevral (yangi sana 9-fevral) – Qo’qonda Rus-Osiyo banki binosida bolsheviklar tayyorlagan “tinchlik shartnomasi” imzolandi.
1918-yil 22-fevral – Turkiston muxtoriyati hukumati qizil askarlar va dashnoqlar tomonidan tor-mor qilindi.
1918-yil 26-fevral – Turkiston XKS raisi F.Kolesov paxta tolasi va xom paxtani musodara qilish to’g’risidagi dekretni imzoladi. Mazkur dekretga ko’ra, qisqa vaqt ichida zavodlarga topshirilgan 3,4 million pud paxta tolasi, 6 million pud xom paxta, 600.000 pud paxta yog’i, 4 million pud chigit, 1,1 million pud kunjara sovet davlati ixtiyoriga tekin o’tdi. Dehqonlar zavodga topshirilgan paxtasi uchun ham, iyudan olib ketilgan paxta xom ashyosi uchun loaqal past narxda bo’lsa-da, mutlaqo pul olishmasdi. Bu hol, bir tomondan ocharchilik kuchaytirib yuborildi.
1918-yil 27-fevral – janglarning birida Kichik Ergash shahid bo’lgach, uning o’rnini Katta ergash egalladi.
1918-yil fevral oxiri – Turkistonda sovet hokimiyati va bolshevikcha rejimga qarshi harakat boshlandi. Dastlabki guruhlarning tuzilishi Qo’qon atrofidagi Bachqir qishlog’ida boshlangan. Farg’ona vohasida bu davrda 3 yirik qurolli guruhlar sovetlarga qarshi kurash olib borgan. Ulardan eng yirigi Marg’ilonda, militsiyaning sobiq boshlig’i Muhammad Aminbek Ahmadbek o’g’li – Madaminbek edi.
1918-yil fevral oxiri – Turkiston mintaqasida bosqinchi qizil armiya va sovet rejimiga qarshi qurolli harakat boshlandi.
1918-yil mart – Turkiston XKS raisi F.Kolesov boshchiligidagi qizil askarlar Buxoro amirligiga hujum qildi. Kolesov mag’lubiyatga uchragach, Qiziltepa bitimi tuzildi.
1918-yil mart – Kolesovning tajovuzkorligi oqibatida ma’rifatchilik jarayoniga, ilg’or madaniy kuchlarga jiddiy talofot yetkazdi. Jadid deb e’lon qilingan 3 mingga yaqin ilg’or ziyolilar qatl etildi. Xorazmda iqtisodiy ahvolning og’irlashuvi madaniyat va maorifning ahvoliga salbiy ta’sir qildi. Shu bilan birga, xalq ommasining ma’rifatga, axloqiy kamolotga intilishi davom etdi. An’anaviy maktablar, madrasalar, madaniy-ma’rifiy vaqflar faoliyati, o’qimishli ziyolilar, ijodkorlarning jamiyatdagi faxrli mavqei saqlanib qoldi.
1918-yil mart – Rossiyaga qarshi intervensiya boshlandi. Murmansk, Arxangelsk, Vladivostok, Sevastopol, Krasnovodsk shaharlariga, Turkiston hududiga desant tushirildi.
1918-yil mart – Ruminiya Bessarabiyani egalladi, keyinroq Transilvaniya va Bukovinani bosib oldi (Versal shartnomasi bo’yicha). Ruminiya o’z maqsadiga erishdi. Uning hududi 2 barobar kengayib, 7,7 million kishidan 17,5 milliongacha ko’paydi.
1918-yil 1-mart – Turkiston XKS raisi F.Kolesov boshchiligidagi harbiy echelon Kogonga yetib keldi. Yosh buxoroliklarning F.Xo’jayev, Abdurauf Fitrat, Otaxo’jayev, Abdulvohid Burhonov, Qori Yo’ldosh Po’latov, Fazliddin Mahsumdan iborat rahbar qo’mitasi Kolesov bilan uchrashdi. Kolesov sharoit bilan tanishib chiqmay, Yosh buxoroliklarning kayfiyatini ham hisobga olmasdan Buxoroga harbiy kuch bilan ham qilishga qaror qildi. Yosh buxoroliklar xunrezlikning oldini olishga intilib, amir nomiga ultimatum (talabnoma) yubordilar. Unda islohot dasturi tamoyillari bayon qilingan edi. Lekin voqealar davomi o’zgacha kechdi. Amirdan javobni kutmasdan Kolesov buyrug’i bilan qo’shin, zambaraklar, jami qurol-aslahalar eshelondan tushirilib, hujumga tayyorlandi. Bu qon to’kilishi xavfini tug’dirdi. Amir hukumati darhol ultimatum talablariga roziligini bildirdi. Amirning islohot o’tkazish to’g’risidagi 2-farmonini tayyorlashga kirishildi.
1918-yil 2-mart – Kolesov buyrug’i bilan Buxoroga hujum boshlandi. Amir hukumati muzokara olib borish bilan birga o’z kuchlarini ham harakatga keltirdi. G’azavotga safarbar qilinganlar Chorjo’ydan Karmanagacha bo’lgan temir yo’lni buzdilar, tajovuzkor qo’shinga har tomonlama hujum qildilar. Kolesov qo’shini qurshovda qoldi, o’q-dorisi tugadi, ahvoli og’irlashdi. Shu kuni amirning 2-farmoni Yangi Buxoro (Kogon)ga yetkazildi. Yosh buxoroliklar qo’mitasi hujumni to’xtatishni talab qildi. Muzokaralar bir necha kun davom etdi.
1918-yil 3-mart – Brest-Litovskda Germaniya bilan tinchlik shartnomasi tuzgan Rossiya urushdan chiqdi. U barcha mamlakatlarga urushni demokratik tinchlik bilan, ya’ni hududlarni qo’shib olish va tovonlarsiz (anneksiya va kontributsiya) tugatish taklifi bilan murojaat qildi. Germaniya bilan imzolangan shartnoma Rossiya xalqlariga uzoq kutilgan tinchlikni olib keldi. Sovet Rossiyasi dunyni bo’lib olish haqidagi barcha maxfiy shartnomalarni e’lon qildi va ulardan voz kechganni bildirdi.
1918-yil 3-mart – Rossiya tomonidan Germaniya bilan Brest sulhining tuzilishi. Rossiya Brest-Litovsk shahrida Germaniya bilan tinchlik shartnomasini imzolandi. Shu tariqa inqilobning asosiy shiori “bajarildi”. Brest-Litovskdagi tinchlik shartnomasi aslida Germaniyaga taslim bo’lish bilan barobar edi. Shartnomaga ko’ra, Rossiyadan Litva, Kurlyandiya, Liflyandiya, Estlyandiya, Belorussiyaning bir qismi ajralib olindi, Kars, Ardaxan va Baturni Turkiyaga berildi. Ukraina va Finlyandiya mustaqil davlatlar deb e’tirof etildi. Rossiya o’zining 780 ming kv. km. hududini yo’qotdi. Rossiya, shuningdek, butun armiyasini darhol tarqatib yuborishi, flotini portlarga qaytarishi va qurolsizlanishi zarur edi.
1918-yil 12-mart – Rossiya poytaxtining Peterburgdan Moskvaga ko’chirilishi.
1918-yil 14-mart – Antanta mamlakatlarining Rossiya shimoliga bostirib kirishi.
1918-yil 25-mart – Amir Olimxon va Kolesov o’rtasida Qiziltepa bitimi imzolandi. Kolesovning tajovuzkorligi sharmandalarcha barbod bo’ldi.
1918-yil aprel – nemis qo’shinlari Antanta mavqeilariga kuchli hujum boshladi. Dastlab ular muvaffaqiyatli hamla qilib, Antanta qo’shinlari mudofaasini yorib o’tdilar va Mama daryosi sohillariga chiqdilar. Uzoqqa otadigan to’plar bilan Parijni o’qqa tutdilar. Ammo muvaffaqiyatini mustahkamlash uchun Germaniya yetarli zaxira topa olmadi. Mamlakat holdan toygan, armiyaning harbiy ruhi cho’kkan, xalq urushdan charchagan edi.
1918-yil aprel – Amudaryo bo’limi Turkiston respublikasi tarkibiga kiritilganligi e’lon qilindi.
1918-yil aprel – Turkiston Xalq xo’jaligi Kengashi, uning joylardagi tashkilotlari xo’jalik faoliyatiga rahbarlik qildilar.
1918-yil 9-aprel – Xiva yaqinidagi Taxtada bitim imzolandi. Unda sovet hukumati Xorazm aholisining mustaqilligini tan oladi, deyilgan edi.
1918-yil 10-aprel – Leninning buyrug’i bilan Bolshevik P.A.Kobozev Turkistonning favqulodda komissari qilib jo’natildi. U Turkiston o’lkasining amaldagi xo’jayiniga aylanib, butun hokimiyat jilovini o’z qo’lida saqlashga harakat qildi.
1918-yil 20-aprel-1-may – Turkiston Sovetlarining V qurultoyi bo’lib o’tdi. Unda qatnashgan 300 ga yaqin delegatdan atigi 50 tasi mahalliy millat vakillari edi. S’yezd respublikasining qonun chiqaruvchi oliy organi – 36 kishidan iborat (18 tadan Bolshevik va so’l eserlar kirgan) Turkiston Markaziy Ijroiya Komiteti (MIK)ni sayladi. Turkiston MIK raisi qilib favqulodda komissar P.Kobozev, hamrais qilib A.Solkin saylandi. Mahalliy millat vakillaridan 4 kishi: S.Jo’raboyev, S.Yusupov, Sh.Ostonboyev, S.Azimboyev 1-marta MIK a’zoligiga saylandi. Turkiston XKS tarkibiga 16 kishi (9 bolshevik va 7 so’l eser) kiritildi. S.Ashurxo’jayev (milliy ishlar komissari) tub millatlarning dastlabki vakillari sifatida hukumat tarkibiga kirishdi. Tatarlardan I.Gabitov ichki ishlar va H.Ibrohimov adliya komissarlari qilib saylandi. Sovetlarning V s’yezdi Turkistonni Rossiya tarkibidagi o’lka sifatida e’lon qilib, davlat boshqaruvi va xalq xo’jaligi sohasidagi siyosatini markazdagi bolsheviklar hukumati belgilashni “qonuniy akt” bilan muhrlandi.
1918-yil 30-aprel – Turkistonning RSFSR tarkibidagi avtonom respublika deb e’lon qilinishi.
1918-yil may – “Temir proletar intizomi” joriy etildi, donni davlatga berishdan yashirgan “kulaklar” ayovsiz jazolandi. Rossiyada don topish uchun qurolli guruhlar tashkil etildi. Proletar davlati donni tortib ola boshladi.
1918-yil may – AQSh hukumati “Da’vatkorlik to’g’risida hujjat”ni e’lon qildi. Unga ko’ra mamlakatdagi mavjud tuzum to’g’risida bildirilgan barcha salbiy fikrlar jinoiy deb e’lon qilindi. Bunday ayb bilan qamoqqa olingan har qanday odamga 10 ming dollar jarima solish yoki 20 yil muddatga qamoq jazosi ko’zda tutildi. Ushbu hujjatga ko’ra 2 ming kishi hukm qilindi. O’zgacha fikrlovchilarga nisbatan jismoniy tazyiq qo’llash Amerika huquqni muhofaza qilish idoralari faoliyatida odatiy holga aylandi.
1918-yil 9-may – RSFSR da oziq-ovqat diktaturasi joriy qilindi. Bu masala Markazning ozida ham qattiqqo’llik bilan amalga oshirildi.
1918-yil 4-iyun – bolshevistik rejim “G’alla monopoliyasi to’g’risida”, “Sinfiy non payog’i to’g’risida”, “Turkiston respublikasida oziq-ovqat siyosatini amalga oshirish yuzasidan oziq-ovqat komissariga favqulodda vakolatlar berish to’g’risida” kabi dekretlarni qabul qilish bilan Turkistonda oziq-ovqat diktaturasini joriy qildi. G’alla monopoliyasi hech qanday tayyorgarliksiz joriy qilindi va shafqatsiz ravishda amalga oshirildi. Bu holat Turkistonda ocharchilikning nihoyatda kuchayishiga olib keldi.
1918-yil 15-iyun – Turkistonda uch kishidan iborat o’lka oziq-ovqat direktoriyasi tashkil qilindi. Biroq direktoriya o’z faoliyati davomida katta xatolarga yo’l qo’ydi. Natijada ocharchilikdan qutula olmayotgan aholi qirila boshladi. “Ruslarning yangi shahari va unda kun ko’rayotgan sovet hokimiyati bilan mahalliy aholi o’rtasida o’tib bo’lmas devor paydo bo’ldi”, — deb e’tirof qilishga majbur bo’lgan edi Turkbyuro raisining muovini G.Safarov.
1918-yil 17-25-iyun – Toshkentda bo’lib o’tgan Turkiston bolsheviklarining o’lka konferensiyasi Turkison kommunistlar (bolsheviklar) partiyasining 1-s’yezdi deb nomlandi. Unda o’lkadagi kommunistik guruhlar ilk marta tashkiliy jihatdan rasmiylashtirib, Turkiston Kompartiyasiga (RKP (b) tarkibida) birlashdilar. Kommunistlarning miqdori 2000 ming kishidan oshmas edi. S’yezdda I.Tobolin raisligida 7 kishidan iborat Markaziy Komitet saylandi, uning tarkibiga mahalliy kommunistlrdan Nizomiddin Xo’jayeev ham kiritildi. O’lka bolsheviklarining I S’yezdi ham Rossiyaning partiyaviy, g’oyaviy va nazariy hukmronligini tan olib, shimoldagi bu davlat qo’l ostida bo’lishni yoqlab chiqdilar.
1918-yil 16-iyul – Yekaterinburgda Nikolay II va uning oila a’zolari otib tashlandi.
1918-yil avgust – Antanta davlatlarining hujumlari boshlandi. Gennaniyaning G’arbdagi fronti yorib o’tildi va Antanta qo’shinlari uchun Germaniya hududiga yo’l ochildi. Bolqonda, Salonik shahri yaqinlarida ittifoqchilarning ko’p millatli ekspeditsiya korpusi bolgar qo’shinlari mudofaa chizig’ini yorib o’tdi va oktabrda Dunay sohillariga chiqdi.
1918-yil avgust – Sirdaryo va Samarqand viloyatlarida 74 ta volost yer-suv komiteti ish ko’rgan. Yil oxirida bular kambag’allar komiteti va kambag’allar uyushmasi deb ataldi.
1918-yil 14-avgust – Bokudagi Angliya desantining tushirilishi.
1918-yil 15-16-avgust – Vladivostokka Amerika desantining tushirilishi.
1918-yil 29-avgust – Rossiya hukumatining Dekreti bilan polyak xalqining mustaqil davlat tuzish huquqi e’lon qilindi.
1918-yil sentabr – Avstriya qo’shinlari Vitorio Veneto yaqinida mag’lubiyatga uchradilar. Germaniya boshchiligidagi To’rlar ittifoqi harbiy jihatdan mag’lub bo’lib, tarqalib ketdi.
1918-yil sentabr – birlashgan ingliz-fransuz-serb qo’shinlari Makedoniyada bolgar-nemis qo’shinlarini tor-mor qildi.
1918-yil sentabr – Farg’ona viloyatining Vodil qishlog’ida to’plangan dehqonlar majlislar kambag’allar uyushmasini tuzish, yer maydonlarini natsionalizatsiya qilishga qarshi chiqdilar. Bu hol Asaka volostida, boshqa joylarda ham bo’ldi. Tuzilgan yer-suv komitetlari esa inqilobiy choralarni amalga oshirmas edi.
1918-yil 15-sentabr – 150 ming kishilik grek armiyasi Salonikida bolgar armiyasini tor-mor qildi. Bolgariya taslim bo’ldi. Makedoniyada german qo’shinlari asirga olindi va shu bilan Bolqonda harbiy harakatlar to’xtatildi.
1918-yil 29-sentabr – bolgar hukumati sulh haqidagi hujjatni imzolab, taslim bo’ldi. Bolgariya urushdan chiqdi. Shoh Ferdinand o’z o’g’li Boris foydasiga taxtdan voz kechdi.
1918-yil 29-sentabr – Bolgariya taslim bo’ldi.
1918-yil 30-sentabr – Germaniya hukumati AQShga yarashuv bitimi imzolash iltimosi bilan murojaat qildi.
1918-yil oktabr – F.Koleov, I.Tobolin, A.Solkin va boshqa “eski kommunistlar” o’z vazifalaridan chetlashtirildi. Sovetlarning favqulodda VI S’yezdida RSFSR Konstitutsiyasi asosida Turkiston respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilindi. Konstitutsiyaga ko’ra, mudofaa, tashqi aloqalar, pochta-telegraf, dengiz ishlari, temir yo’llar, bojxona, savdo-sotiq, sanoat va moliya masalalari kabi davlatchilikning muhim shakllari Rossiya federal hukumati boshqaruvida qoldirildi. Turkistondagi siyosiy hukmronlik, o’lkada “sovetcha andozadagi avtonomiya”ning o’rnatilishi bilan o’lga qo’yilgan bo’lsa, bu jarayonning 2-bosqichi, davlat boshqaruvi asosiy funksiyalarning federal hukumatiga topshirilishini konstitutsiya yo’li bilan “qonuniy rasmiylashtirilishi bo’ldi”.
1918-yil oktabr – shahzoda Maks Badenskiy hukumati tuzildi.
1918-yil 1-oktabr – saroy fitnasi oqibatida Asfandiyorxon o’ldirildi. Uning katta akasi Said Abdulla xon deb e’lon qilindi. Yangi xon davlat ishlari bilan shug’ullanmas edi. Hokimiyat Junaidxon qo’lida markazlashdi.
1918-yil 4-oktabr – Chexiya va Slovakiya Avstro-Vengriya tarkibidan ajralib chiqdi hamda mustaqil Chexoslovakiya respublikasi tuzilganligini e’lon qildi.
1918-yil 28-oktabr – Serb, xorvat va slovenlar qirolligi tuzilganligi e’lon qilindi.
1918-yil 30-oktabr – Turkiya imzolagan yarashuv bitimiga ko’ra, uning qo’shinlari arab mamlakatlaridan olib chiqilishi, turk armiyasi qurolsizlanishi, flot ingliz va fransuz boshqaruvi ostiga o’tishi lozim edi.
1918-yil 30-oktabr – Turkiya taslim bo’ldi.
1918-yil 31-oktabr – Avstriya va Vengriyada monarxiyalar ag’darib tashlandi hamda Avstriya va Vengriya respublikalari talab qilgan yarashuv shartlarini qabul qildilar.
1918-yil 31-oktabr – Turkiyaning taslim bo’lishi.
1918-yil noyabr – Polyak sotsialistik partiyasining (PSP) o’ng qanoti yo’lboshchisi, o’ta millatchi va shovinistik doiralar vakili Yuzef Pilsudskiy prezidenti (“davlatning muvaqqat boshlig’i”) hamda polyak armiyasining bosh qo’mondoni sifatida e’lon qilindi.
1918-yil noyabr – Qohirada Misr mustaqilligi uchun kurashni boshqarish jamoat qo’mitasi tashkil qilinib, unga taniqli adabiyot, madaniyat, siyosat va jamoat arboblari kirdilar. U “Vafd Misri” (“Misr vakillari”) deb nomlandi.
1918-yil noyabr – saylangan 1-hukumat faqat chex partiyalari vakillaridan tuzildi va Chexoslovakiya respublikasining 1-prezidentligiga ham chex burjuaziyasi vakili, taniqli chex tarixchisi va faylasufi, professor Tomash Masarik saylandi.
1918-yil noyabr – Turkistonda e’lon qilingan dinni davlatdan, maktabni dindan ajratish to’g’risidagi dekret, shu kabi qator ko’rsatmalar asosida masjidlar va madrasalar yoppasiga yopila boshlandi, islom diniga, uning rahnamolariga kuchli tazyiq, haqorat, xo’rlashlar avj oldirildi.
1918-yil 3-noyabr – Avstro-Vengriya taslim bo’ldi.
1918-yil 3-noyabr – Germaniyaning taslim bo’lishi.
1918-yil 3-noyabr – Kil shahri portida matroslar va askarlarning namoyishlari boshlandi va u tez orada inqilobga aylandi.
1918-yil 9-noyabr – Berlinda qo’zg’olon boshlandi. Imperator mamlakatni o’z holiga tashlab chet elga qochib ketdi. Germaniyada respublika e’lon qilindi.
1918-yil 9-noyabr – Germaniyada monarxiyaning ag’darilishi.
1918-yil 11-noyabr – Germaniya va Antanta davlatlari o’rtasida Kompyen yarash ahdining tuzilishi. I jahon urushining tugashi.
1918-yil 11-noyabr – Parij yaqinidagi Kompen o’rmonida, Yevropadagi Antanta qo’shinlari bosh qo’mondoni fransuz marshali Foshning vagon-qarorgohida Germaniya hay’ati o’z hukumati nomidan yarashuv haqidagi, amalda esa Germaniyaning mag’lubiyati borasidagi bitimni imzoladi. I jahon urushining tugashi.
1918-yil 13-noyabr – Angliya niyati Fransiya bilan tasdiqlangan hududlar ustidan o’z hukmronligini o’rnatish edi.
1918-yil 16-noyabr – Avstro-Vengriya taslim bo’lganidan 10 kun keyin Vengriyada respublika e’lon qilindi. Biroq Rossiyadan qaytgan sobiq harbiy askarlar Bela Kun boshchiligida hokimiyatni o’z qo’llariga olishga qaror qilishdi.
1918-yil 16-noyabr – Vengriyaning respublika deb e’lon qilinishi.
1918-yil 24-noyabr – Serbiya va Chernogoriya bitta davlatga birlashdi.
1918-yil 25-noyabr – Junaidxon qo’shinlari Amudaryodan o’tib, To’rtko’lni olmoqchi bo’ldi va uni qamal qildi. Ammo Chorjo’ydan “Toshkent” paroxodida harbiy kuch yordamga yetib keldi va hujum natijasiz chiqdi.
1918-yil dekabr – D.Lloyd-Jorj Liberal partiya yetakchisi bo’lganligi uchun harbiy zafar to’lqinida tezkor saylovlar o’tkazdi. Saylov huquqi berilgan harbiylarning ovozi evaziga g’alaba qozondi. Bu liberal partiyaning so’nggi muvaffaqiyati edi. Keyin ular Liberal hukumatni boshqarish imkoniyatini qo’lga kirita olmadilar.
1918-yil dekabr – Xorvatiya, Chernogoriya, Voevodina va boshqa joylarda qonli to’qnashuvlar yuz berdi.
1918-yil 1-dekabr – barcha yirik janubiy slavyan xalqlari vakillari Belgradda “Serblar, xorvatlar va slovenlar qirolligi” tashkil etilganligi haqida e’lon qilishdi. Karageorgievichlar vakili Aleksandr qirol etib saylandi.
1918-yil 2-yarmi – Amudaryo bo’limida vaziyat keskin o’zgardi. Bu eng avvalo bolsheviklar faoliyati va qizil gvardiyachilar otryadlarining xatti-harakatlari bilan bog’liqdir. Bolsheviklar Amudaryo bo’limiga Chorjo’y va Toshkentdan qizil gvardiyachilar otryadlarini jo’natishdi. To’rtko’l shahri bolsheviklar hokimiyatining tayanchi, uning harbiy bazasiga aylantirildi. Ular Amudaryo bo’limi hududida turib, Xiva xonligiga qarshi harbiy harakatlariga puxta tayyorlandilar.
1918-yil 2-yarmi – Turkistondagi sovet hokimiyati, qil ustida turib qoldi. Farg’ona vodiysida boshlangan istiqlolchilik harakati butun Turkistonni qamrab olgan edi. Lekin bolsheviklar tashviqoti ro’y berayotgan hodisalarning asl mohiyatini o’lka aholisiga buzib ko’rsatdi. Oqibatda mahalliy aholining bir qismi sovet hokimiyatini mustahkamlash uchun bo’layotgan kurashga tortildi.
1918-yil bahor – avval Farg’ona vodiysida, keyin Turkistonda istiqlolchilik harakati boshlandi.
1918-yil bahor – bolsheviklar tub aholi vakillaridan bir qismini hokimiyat organlarida ishlashlariga yo’l qo’yib, ularga qisman yon berdilar. Milliy rahbar xodimlar dastavval yangi tuzumning g’oyalaridan o’z xalqlari baxt-saodat yo’lida foydalanishga urindilar. Ular bu g’oyalarni Turkistonning o’ziga xos xususiyatlariga moslashtirishga harakat qilgan edilar.
1918-yil bahor – Rossiyada qishloqdan donni majburiy tortib olish boshlandi. Favqulodda oziq-ovqat guruhlari qishloqlarga yuborilib, ortiqcha don davlat ixtiyoriga olina boshlandi. Bularning hammasi fuqarolar urushiga sabab bo’ldi.
1918-yil bahor-yoz – Turkiston avtonom Sovet respublikasi e’lon qilinishi bilan hukumat tuzildi, qator komissarliklar, ichki ishlar, yer ishlari, maorif, millatlar ishlari komissarlikni barpo qilindi. Sovet hokimiyati dushmanlari bilan kurash olib boruvchi ChK – Favqulodda komissiya o’z faoliyatini amalga oshira boshladi. Siyosiy vaziyat keskinlashishi munosabati bilan tribunallar, siyosiy bo’limlar, uchliklar ham tuzilib, faoliyat ko’rsatdilar. Xo’jalikni boshqaruvchi idoralar tashkil etildi. Farg’ona, Sirdaryo, Samarqand viloyat boshqaruv idoralari, komissarliklar, boshqa markaziy ma’muriy idoralarning bo’limlari barpo qilindi, uyezdlar va volostlar ma’muriyatlari tashkil etildi. Aholi ijtimoiy hayoti tartib-intizomi yo’lga qo’yish tadbirlari joriy etib borildi.
1918-yil bahor-yoz – Turkiston sovet respublikasi e’lon qilinishi bilan hukumat tuzildi, qator komissarliklar, ichki ishlar, yer ishlari maorif, millatlar ishlari komissarliklari barpo qilindi. Sovet hokimiyati dushmanlari bilan kurash olib boruvchi ChK o’z faoliyatini amalga oshira boshladi. Xo’jalikni boshqaruvchi idoralar tashkil etildi.
1918-yil yoz – Leninning farmoyishi bilan faslidan e’tiboran “qizil terror” siyosati o’tkazila boshlandi.
1918-yil yoz – Turkiston o’lkasida pul-moliya tangligi pulning o’ta qadrsizlanishiga olib keldi. O’lka hukumati o’z pul qiymati – Turkison bonlarini chiqara boshladi, ba’zi joylarda o’z kredit biletlari chiqarildi.
1918-yil yoz – ingliz qo’shinlari Ashxobod va Boku shaharlarini egalladilar va Kaspiy dengizida o’z flotiliyalarini yaratib, dengizdagi barcha qatnovi nazorat ostiga oldilar. Shuningdek, ular Boku-Batumi temir yo’li ustidan nazorat o’rnatdilar, Gruziya, Ozarbayjon va Armanistonda mustaqil hukumatlar tuzilishiga ko’maklashdilar.
1918-yil qish va bahori – rus askarlari bilan Buxoroda to’qnashuvlar jiddiy tus oldi.
1918-yil boshi – maktablar soni 330 taga yetdi.
1918-yil boshi – Muxtoriyat hukumati milliy qo’shni sifatida bir mingdan ortiq askar bo’lgan. Harbiy vazir Ubaydulla Xo’jayev ishirokida o’tkazilgan ko’rik-parad vaqtida askarlar soni 2000 kishiga yetdi.
1918-yil boshi – Turkistondagi ocharchilik bolshevikcha rejimning qattol siyosati natijasida ocharchilik avj olib ketdi. Oziq-ovqat muammosi bu paytga kelib Turkiston respublikasidagi eng o’tkir muammolardan biriga aylangan edi. Bolsheviklar mahalliy aholi qo’lidagi g’alla va boshqa oziq-ovqat mahsulotlarini tortib olish uchun qat’iy choralarni belgilashdi.
1918-yil boshi – XKS hamda Yer ishlari komissarligi o’zi mehnat qilmagan egalar ixtiyoridagi bog’ va uzumzorlarni natsionalizatsiya qilish hamda bunday shahslarning yer-suvi, uy-joy sharoitlari, qoramollarini ro’yxatga olish to’g’risida buyruq va ko’rsatma chiqardi. Bu ishlarni amalga oshirish uchun yer-suv komitetlari tuzilib, ular tarkibiga kambag’al dehqonlar, batraklar kiritilishi ko’zda tutildi.
1918-yil boshi – Turkistonda ko’pchilik imenie (yevropacha agrar majmua)lar, bog’lar va yirik xo’jaliklar natsionalizatsiya qilindi. Faqat natsionalizatsiya qilingan bog’lar va uzumzorlar maydoni 13.361 desyatinadan iborat edi.
1918-yil o’rtasi – Farg’ona vodiysida taxminan yuzga yaqin guruhlar qizil armiya qismlariga qarshi kurash olib bordilar. Bu guruhlarda 15000 yigit bor edi.
1918-yil o’rtasi – Xorazm vohasida bolsheviklar, qizil armiya kuchlariga qarshi qurolli kurash boshlanib ketgan edi. Tajovuzkor kuchlar Petro-Aleksandrovsk (hozirgi To’rtko’l)ni Xiva xonligiga qarshi hujum bazasiga aylantira boshladilar. Chorjo’ydan Amudaryo orqali harbiy kuchlar keltirildi.
1918-yil oxiri – 1919-yil boshi – qizil askarlar va dehqonlar Bozorqo’rg’on, Qo’qon-qishloq, So’zoq qishloqlariga bosqinchilik hujumlari uyushtiib, dehqonlarni qirg’in qildilar, mol-mulklarini taladilar, qishloqlarga o’t qo’ydilar.
1919-1920-yillar – Angliyada Rossiyaga qilingan intervensiyaga qarshi ommaviy miting va namoyishlar bo’lib o’tdi. AQShda ham intervensiyaga qarshi harakat boshlandi. Bunda ayniqsa amerikalik ishchilar muhim o’ynadilar. Mamlakatning ko’pgina yirik shaharlarida AQShning intervensiyani to’xtatish talabi bitilgan murojaatnoma ostiga imzo to’plash kampaniyasi tashkil etildi. Murojaatnomani minglab ishchilarni birlashtirgan 90 kasaba uyushmasi qo’llab-quvvatladi. Intervensiyaga qarshi harakatda Amerikaning taniqli jamoat arboblari faol ishtirok etilar. Jurnalist Jon Rid Rossiyadagi voqealarga xolisona baho berilgan “Dunyoni titratgan o’n kun” asarini yozdi va nashr ettirdi.
1919-1920-yillar – Buxoro va Angliya o’rtasidagi aloqalar davri.
1919-1920-yillar – F.Nittining Italiyada hukumat rahbari sifatidagi faoliyati.
1919-1920-yillar – Farg’onada qaroqchilik, bosmachilik emas, balki o’ziga xos xalq qo’zg’oloni vujudga keldi. Biz 4 yil davomida bu harakatga hatto to’g’ri baho berishni ham bilmadik, u xalq qo’zg’oloni bo’lgani holda bosmachilik deb atadik.
1919-1920-yillar – Italiya tarixiga “qizil ikki yillik” sifatida kirdi. Kasaba uyushmalari rahbarligida bu yillarda misli ko’rilmagan miqyosda ish tashlashlar, narx-navoning oshishiga qarshi ommaviy chiqishlar bo’lib o’tdi.
1919-1920-yillar – tovar monopoliyasi va tovar ayirboshlash yo’li bilan 5.250.000 pud g’alla Turkistondan tortib olindi.
1919-1921-yillar – Amerika dengiz piyodalari Panamaga tushirildi.
1919-1921-yillar – Fitrat boshchiligida ko’zga ko’ringan adib-ziyolilar tuzgan madaniy-adabiy tashkilot “Chig’atoy gurungi” tashkilotida qator ijobiy ishlarini amalga oshiradi.
1919-1921-yillar – ichki kurash burjuaziyasi Italiyada “tartib” o’rnata oladigan kuchli hokimiyat qidirishga majbur qildi. Fashistlr bu maqsadga eng mos keladigan kuch edilar.
1919-1924-1925-yillar – Amerika dengiz piyodalari Gondurasga tushirildi.
1919-1925-yillar – Abdulla Qodiriy “O’tkan kunlar” romanini yozib tugatdi.
1919-1925-yillar – F.Ebert Germaniya prezidenti bo’lgan.
1919-1933-yillar – Fransiyada 27 marta hukumat o’zgardi.
1919-1934-yillar – Reyxsrat (nemischa Reich – davlat va Rat – kengashi) Germaniya parlamentining o’lka va viloyatlar vakillaridan iborat bo’lgan, qonunchilik va boshqaruv masalalari bo’yicha mas’ul palatasi bo’lgan.
1919-1935-yillar – AQShning hukmron doiralari Lotin Amerikasi va Osiyodagi turli mamlakatlarga milliy-ozodlik harakatlarini bostirish uchun bir necha marta qo’shin yubordilar.
1919-1935-yillar – Reyxsver (nemischa Reich-davlat va VVehr-mudofaa) Germaniya qurolli kuchlarini shunday atashgan.
1919-1946-yillar – Millatlar Ligasi xalqaro tashkilot tuzildi.
1919-1980-yillar – Muhammad Rizo Pahlaviyning hayot faoliyati.
1919-1981-yillar – angliyalik yozuvchi Dorris Lessing hayot faoliyati.
1919-yil – Benito Mussolini fashist partiyasini tuzdi.
1919-yil – Bernard Shouning “Qalblar parchalanadigan uy” pyesasini yozib tugatildi.
1919-yil – F.Sheydeman Germaniya reyxskansleri bo’lgan.
1919-yil – Fransiyada Rossiyaga qilingan intervensiyaga qarshi ommaviy miting va namoyishlar bo’lib o’tdi. Parijda bo’lib o’tgan 1 may namoishida 500 mingdan ortiq kishi ishtirok etdi.
1919-yil – Fridrix Ebert Germaniya prezidenti qilib saylandi.
1919-yil – AQShda qabul qilingan hujjat “sindikalizm”ni, ya’ni sanoatdagi xususiy mulkdorlikni qoralovchi har qanday da’vatlarni man etardi. O’zgacha fikrlashda shubha qilingan taraqqiyparvar arboblarga qarshi sud jarayonlari uzluksiz o’tkazila boshlandi.
1919-yil – ingliz tilida ijod qiluvchi JARlik Piter Abraxams dunyoga keldi.
1919-yil – Ispaniyada Cherkov nazorati va rahbarligi ostida Katolik agrar federatsiyasi tashkil etildi. Bu federatsiya agrariylarga – yirik zamindorlar, dehqon-mulkdorlar, ijarachilar qirollarga kuchli ta’sir ko’rsatar edi. Federatsiya qishloq xo’jaligida konservatizmning layanchiga aylandi va agrar islohotlarga qarshi chiqdi. Dehqon katolik cherkovning eng sodiq tarafdorlari va mamlakatdagi konservativ kuchlarning tayanchi edi.
1919-yil – Italiyada katoliklarning ommaviy harakati asosida Xalq partiyasi (“Popolari”) tashkil etildi. Yirik sarmoya vakillari, yer egalari, cherkov xizmatchilar va mamlakat aholisining bir qismi mazkur partiyaha qo’shildi. Bu unga xalqchil partiya ko’rinishini berdi. Partiya dasturidagi ikki band uning saflariga mejnatkashlarning anchagina qismini eng avvalo, dehqonlarni jalb etdi. Dasturda zamindorlarning bir qism yerini mablag’ hisobiga olib, uni dehqonlarga bo’lib berish, shuningdek, mehnat uchun adolatli haq to’lash va’da qilingan edi. Ammo Xalq partiyasi siyosiy hayotda sezilarli o’rin egallay olmadi.
1919-yil – Koreya bo’ylab yaponlarga qarshi ommaviy namoyishlar bo’lib o’tdi. Birgina Seuldagi namoyishda 300 ming kishi qatnashdi. Namoyishchilarning asosiy tarkibi talabalar bo’lib, ishchilar, dehqonlar, xizmatchilar, savdogarlar, hunarmandlar va tadbirkorlar ularni qo’llab-quvvatladilar.
1919-yil – M.Plank Nobel mukofotiga sazovor bo’lgan.
1919-yil – M.R.Bela Kun boshqargan Venriya sovet respublikasi hukumatida arzimas lavozimda ishlagan, so’ngra Sovet Ittifoqiga qochadi. U bu yerdan maxfiy ravishda yashirin ishga qaytadi.
1919-yil – Misrda ommaviy namoyishlar boshlandi. Namoyishlar Qohiradan Yuqori va Quyi Misrga tomon ko’chdi. Tinch namoyishchilarni to’p va pulemyotlardan o’qqa tutdilar.
1919-yil – Filipp Sheyderman Veymar respublikasining birinchi hukumatini boshqardi.
1919-yil – Munavvar Qori boshchiligida Toshkentda “Milliy Ittihod” tashkiloti mahfiy ravishda tuziladi.
1919-yil – Natsional-sotsialistik ishchi partiyasi Myunxen shahrida vujudga keldi va o’sha paytda Germaniya ishchi partiyasi deb ataldi. Adolf Gitler esa unga a’zo bo’lib kirdi.
1919-yil – O’lkada 43 ta paxta tozalash, yog’-sovun zavodlari bo’lib, ularning soni ikki yil avval 326, bir yil avval esa 69 ta edi.
1919-yil – Reyxsver Versal tinchlik shartnomasi asosida tashkil etilgan.
1919-yil – Sh. Rahimiy va Q.Ramazon bilan birga “Ona tili” darsligini, so’ngra esa “Imlo masalalari” kibotini yozib chiqardi.
1919-yil – Shokirjon Rahimiy 1-alifbo “Sovg’a” darsligini chiqardi.
1919-yil – terroristic totalitar tuzum ramziga aylangan “fashizm” atamasi Italiyada tug’ilgan va u italyanchada “bog’lam, dasta” degan ma’noni anglatadi. Bu atama frontdan qaytgan sobiq askarlar o’z manfaatlari himoyasi uchun “Fashi di kombattimento” (“Quroldoshlar uyushmasi”) deb nomlangan tashkilot tuzilgan paytda tug’ilgan. Bu harakatni Benito Mussolini boshqardi.
1919-yil – Turkistonda o’zbek tilida 91 ta kitob nashr etildi.
1919-yil – Yosh buxoroliklarning “Qutulish” gazetasi chiqa boshladi.
1919-yil yanvar – Parijdagi Versal saroyida Antanta ittifoqiga kirgan g’olib mamlakatlar vakillari urushga xulosa yasash va tinchlik shartnomasini imzolash uchun to’plandilar. Unda 27 mamlakatdan mingdan ortiq delegate ishtirok etdi. Ammo amalda barcha asosiy masalalar 5 davlat tomonidan hal qilindi: AQSh (Prezident Vudro Vilson), Angliya (Bosh vazir Jorj Klemanso), Italiya (Bosh vazir Vittorio Orlando), Yaponiya (baron Makino).
1919-yil yanvar – Polsha hududida saylangan seym Yu. Pilsudskiy diktaturasini qonunan mahkamlagan “kichik” konstitutsiyasini qabul qildi. Burjuaziya va millatchilar o’z hokimiyatini mustahkamlashdi. Siyosiy raqiblarni jazolash boshlandi: Domborovsk konchilari otib tashlandi, sovetlar tugatildi, qishloq xo’jalik ishchilarining ish tashlashlari bostirildi.
1919-yil yanvar-aprel – Turkiston bilan Markaz vaqtinchalik bog’lanib turgan qisqa muddat ichida Kreml hukumati bu yerga o’z emissarlar yuborishni muntazam yo’lga qo’ydi.
1919-yil 15-yanvar – Berlinda inqilobiy harakatlar qonli yakunlandi. Sotsial-demokratik hukumat Berlin ishchilarining chiqishlarini kuch bilan bostirdi. Kommunistik partiyaning rahbarlari Roza Lyuksemburg va Karl Libknext ham o’ldirildi.
1919-yil 18-yanvar – 1920-yil 21-yanvar – Parij tinchlik konferensiyasi bo’lib o’tdi.
1919-yil 19-yanvar – Germaniyada bo’lib o’tgan Ta’sis majlisiga saylovlarda ko’pgina burjua partiyalari muvaffaqiyat qozondilar.
1919-yil 19-yanvar – Harbiy komissar K.Osipov boshchiligidagi harbiy qism isyon ko’tardilar, 14 ta komissar otib tashlandi. K.Osipovning xalqqa qilgan murojaatida ko’plab va’dalar berilganligiga qaramay, tub aholi betaraf qoldi. Biroq isyon tezda Toshkent temir yo’l ustaxonalari ishchilari va boshqa kuchlar tomonidan bostirildi. Osipov Farg’ona vodiysiga qochib ketdi. To’ntarishga bo’lgan urinishi yangi qatag’on va terror usullarining paydo bo’lishiga olib keldi.
1919-yil 21-yanvar – Irlandiyadan saylangan deputatlar parlament ishida qatnashishdan voz kechdilar va o’zlarini mustaqil Irlandiya parlamenti deb e’lon qildilar. “Shinn feyn”ning harbiylashgan qanoti Irlandiya respublikachilar armiyasiga (IRA) aylandi. Asli kelib chiqishi AQShdan bo’lgan Edmoo de Valeri Irlandiyaning birinchi prezidenti qilib saylandi. Ko’p o’tmay Britaniya armiyasi bilan IRA o’rtasida harbiy harakatlar boshlandi, unda irlandiyaliklar partizan urushining barcha usullarini qo’lladilar. Irlandiyaliklarni “Blek end tans” (“qora va qahvarang”) nomi bilan mashhur bo’lgan yordamchi otryadlar qo’llab-quvvatladilar. Ikkala tomon ham murosaga kelishni istamadi.
1919-yil 12-fevral – RKP (b) MK va RSFSR XKS ning Turkiston ishlari bilan shug’ullanuvchi alohida muvaqqat komissiyasi (raisi – Sh.Z.Eliava) tuzildi.
1919-yil mart – O’lka bolsheviklar so’l eserlarni hukumatdan siqib chiqardilar. Turkiston MIK va XKS tarkibi nuqul kommunistlardan iborat qilib tuzildi.
1919-yil mart – Turor Risqulov raisligida Turkiston o’lkasi Musulmonlar byurosi (a’zolari – Nizomiddin Xo’jayev, Abdulqodir Muhitdinov, Y.Ibrohimov, Yusuf Aliyev, Afandizoda va boshqalar) tuzildi. Musulmonlar byurosi zimmasiga tub aholi o’rtasida ish olib borishi tashkil etish vazifasi yuklatildi. Misbyuroga “Ishtiokiyun” (hozirgi O’zbekiston ovozi) gazetasiga muharrirlik qilish vazifasi ham topshirildi. Musulmonlar byurosi atigi 10 oy davom etgan faoliyati davrida o’lka miqyosida musulmon kommunistik tashkilotlari faoliyatini yo’lga qo’yishga katta tashkiliy ishlarni amalga oshirishga erishdi. U Turkistondagi tub xalqlarning manfaatlarini himoya qilishaga qattiq kirishilgan edi.
1919-yil 4-mart – Turkkomissiya a’zolaridan P.Kobozev boshchiligidagi bir guruh xodimlar Toshkentga yetib kelishdi.
1919-yil 11-mart – Madaminbek Farg’ona fronti qo’shinlari qo’mondoni M.Safonov nomiga maktubida ular qanday maqsad yo’lida kurashayotganliklarini, bu harakatning mohiyati va “bosmachi” deb kimni aytish lozimligini yaqqol ko’rsatib berdi.
1919-yil 21-mart – Vengriya sovet respublikasi tuzilganligini e’lon qildi. Sovet respublikasi Vengriyada 133 kun hukm surdi. Bu qisqa muddatda katta ijtimoiy va iqtisodiy o’zgarishlar namunasi bo’yicha nusxalashtirilgan edi. Mamlakatda 50 ming kishilik Qizil armiya tuzildi. Uning yordamida Slovakiyada sovet hokimiyati o’rnatilib, Slovak sovet respublikasi tashkil etildi va bu respublika sovet Vengriyasiga qo’shilishi haqida e’lon qildi. Vengriya hukumati xaroba, kuchsizlangan mamlakatda kommunistik taqsimot asoslarini maksimal markazlashgan hokimiyat va xo’jalik boshqaruvi bilan birlikda yaratishga intilib, Rossiyadagi totalitar sotsializm yo’lini ko’r-ko’rona takrorlardi. Demokratik va ijtimoiy islohotlarga qaramay, venger xalqining hayoti keskin yomonlashdi. Keng iste’mol mahsulotlari yetishmasdi, non, go’sht, yog’, shakarga kartochka tizimi joriy qilindi. Korxonalarning keng miqyosli natsionalizatsiyasi mayda va o’rta korxonalarni qamrab oldi, bu o’rta qatlamlar ahvolini yomonlashtirdi va ularni sovet respublikasiga qarshi kurashga undadi. Dehqonlarning umidlari puchga chiqdi, natsionalizatsiya qilingan yerlar ularga berilmay, shirkatlar mulkiga aylantirildi. Sovet jamiyati siyosiy bo’shliqda bo’lib qoldi. So’l partiyalar vakillari – sotsial-demokratik partiya yo’lboshchilari ham unga qarshi chiqishib, proletariat diktaturasi tugatilishini va mamlakat demokratlashtirilishini talab qilishdi. Antantaning talabiga ko’ra, Ruminiya qo’shinlari venger qo’shinlarini Slovakiya hududidan olib ketish haqida ultimatum qo’ygan holda Vengriya hududiga bostirib kirdi. Bu yerda sovet hokimiyati tugatildi.
1919-yil 23-mart – Milanda Mussolini tomonidan 1-fashistlar “jangovar guruhi”ning tashkil qilinishi.
1919-yil 1-aprel – Britaniya qo’shinlarining Kavkazortini tark etishi.
1919-yil 8-aprel – fransuz qo’shinlarining Odessadan chiqib ketishi.
1919-yil 9-aprel – Xiva yaqinidagi Taxtada Junaidxon Sovet hukumati bilan bitim imzoladi. Unda sovet hukumati Xorazm aholisining mustaqilligini tan oladi, deyilgan edi.
1919-yil 13-aprel – Amritsar shahrida (Panjob poytaxti) ingliz qo’shinlari, taniqli siyosiy arboblarning, HMK faol rahbarlarining shahardan chiqarib yuborilishiga qarshi norozilik mitingini o’qqa tutdilar. Qo’shinlar qurolsiz kishilarga qarata o’q ota boshlashdi. Mingdan ziyod kishi o’ldirildi, ikki mingdan ko’prog’i yaralandi. Hind xalqi ommaviy chiqishlar, namoyishlar, ish tashlashlar bilan javob qaytardi, hamma joyda politsiya bilan to’qnashuvlar yuz bera boshladi. Biroq HMK boshlangan ommaviy harakatni qo’llab-quvvatlamadi. Partiyada kurashning kuch ishlatish shakllarini inkor etib, faqat tinch, zo’rliksiz shakllariga yo’l qo’yadigan gandicha mafkura g’alaba qozondi. Kurashning bu shaklini Gandi satiyagroxa – “qat’iylik haqiqatda” deb nomladi.
1919-yil 15-aprel – GULAG tizimidagi mehnat lagerlarining barpo etila boshlanishi.
1919-yil 30-aprel – fransuz qo’shinlarining Sevastopoldan evakuatsiya qilinishi.
1919-yil may boshi – Turkistonga Turkkomissiya keldi.
1919-yil may – Izmirga grek qo’shinlari tushirilganidan so’ng Kichik Osiyo Turkiya bilan Gretsiya o’rtasidagi shiddatli urush maydoniga aylandi.
1919-yil 1-may – Bavariya sovet respublikasi tor-mor qilindi. So’ngra yangi hukumat vakillari Parijda Versal tinchlik shartnomasini imzoladilar.
1919-yil 3-may – 3-iyun – Afg’oniston xalqining ingliz qo’shinlariga qarshi ozodlik kurashi.
1919-yil 20-may – Turkkomissiya vakili G.Skalov bilan muholifatdagi kuchlar yo’lboshchisi o’rtasidagi sulh bitimining asosiy qoidalar Zakaspiy fronti qo’shinlari Amudaryo gruppasi qo’mondonligi bilan qoraqalpoqlar va kazaklar o’rtasida tuzilgan sulh shartnomasi bilan tasdiqlandi.
1919-yil 22-may – Polsha qo’shinlari Rigani ishg’ol qildilar.
1919-yil 28-may – germaniyalik buyuk fizik Albert Eynshteyn o’zining nisbiylik nazariyasi to’g’risidagi ma’ruzasini o’qib eshittirdi. Bu kun tom ma’nodagi fan-texnika inqilobi asriga asos solinishiga olib keldi. Albert Eynshteyn nazariyasi olam to’g’risidagi tasavvurlarni butkul o’zgartirib, aniq fanlar sohasida qilingan barcha kashfiyotlarning poydevori bo’ldi.
1919-yil 28-may – turk xalqining Angliya-Gretsiya bosqiniga qarshi ozodlik kurashi boshlandi.
1919-yil iyun – Turkistonda qoziliklar yopildi. Bular milliy an’analaga hujumning bir qismi edi va xalq ommasining noroziligiga sabab bo’ldi.
1919-yil iyun oxiri – Chimboy uchastkasining Zair posyolkasiga maxsus komissiya jo’natildi. Ularga berilgan farmoyishga “3-Zair kazaklar harbiy bo’linmasidagi burjua unsurlarini qurolsizlantirish” kerakligini ko’rsatilgan edi. Biroq, 3-Zair kazaklar harbiy bo’linmasi maxsus komissiyaga bo’ysunmasdan, Chimboyga ketib qoldi.
1919-yil 4-iyun – bolsheviklar rejimi “G’alla monopoliyasi to’g’risida”, “Sinfiy non payogi to’g’risida”, “Turkiston respublikasida oziq-ovqat siyosatini amalga oshirish yuzasidan oziq-ovqat komissariga favqulodda vakolatlar berish to’g’risida” kabi dekretlarni qabul qilishi bilan Turkistonda oziq-ovqat diktaturasini joriy qildi. G’alla monopoliyasi hech qanday tayyorgarliksiz joriy qilindi va shafqatsiz ravishda amalga oshirildi. Bu holat Turkistonda ocharchilikning nihoyatda kuchayishiga olib keldi.
1919-yil 28-iyun – Germaniya tomonidan I jahon urushida g’olib chiqqan Antanta davlatlari va mag’lub Germaniya o’rtasidagi sulh bitimining imzolanishi.
1919-yil 28-iyun – Versal saroyining Oynayi zalida Germaniya bilan tinchlik shartnomasini imzolandi. Germaniya va uning ittifoqchilari urush aybdorlari deb e’lon qilindi. Germaniyadan dunyodagi eng boy temir konlariga ega bo’lgan Elzas-Lotaringiya ajratib olindi va Fransiyaga berildi. Fransiya, shuningdek, Saar ko’mir konlarini 15 yil davomida ishlatish huquqini qo’lga kiritdi. Germaniyaning Reyn daryosidan g’arbdagi hududi Fransiya chegalarigacha, sharqda 50 kilometrgacha harbiylardan xoli zonaga aylantirilishi, Reyn daryosining g’arbiy qirg’og’ida 15 yil mobaynida ittifoqchilarning qo’shinlari turishi zarur, deb belgilandi. Shartnomaga ko’ra, Germaniyada majburiy harbiy xizmat bekor qilinishi, mamlakat suv osti floti, harbiy va dengiz aviatsiyasi taqiqlanishi zarur edi. Ko’ngilli asoslarda shakllanadigan armiyaning askarlari soni 100 mingdan oshmasligi lozim edi. Bosh shtabni tarqatish, harbiy maktablarni yopish, barcha zobitlarni ishdan bo’shatish majburiy qilib qo’yildi. Mavjud qurol-yarog’lar, tank va to’plar, tez otar qurollar Antanta mamlakatlariga topshirildi. Germaniya amalda to’liq qurolsizlantirildi. Tayinlangan Nazorat komissiyasi shartnoma talablari bajarilishini kuzatib turishi zarur edi. Mazkur shartnomaga asosan Belgiya Eypen va Malmedi okruglarini oldi. Shlezvigning shimoliy qismi Daniya ixtiyoriga o’tdi. Polsha Poznan, Yuqori Sileziyaning bir qismi, Pomeraniya, G’arbiy va Sharqiy Prussiya rayonlariga ega bo’ldi. Gdansk Millatlar Ligasi boshqaruvidagi “erkin shahar” deb e’lon qilindi. Polshaning dengizga chiqishini ta’minlaydigan maxsus “yo’lak” ham ajratildi. Germaniyaning Afrikadagi mustamlakalari asosan Angliya, Fransiya va Belgiya o’rtasida taqsimlandi. Angliya va Fransiya Togo va Kamerunni, Angliya-Tanganikani, Belgiya — Ruanda-Urundi va Namibiyani (Janubi G’arbiy Afrikani) oldi. Yaponiya Tinch okeanidagi Marshall, Marian va Karolin orollarining, shuningdek, Xitoyning Szyao-Chjou viloyati va Shandundagi konsessiyaning sohibi bo’ldi. Germaniyaga ittifoqchilarning tinch aholisi va ularning mulkiga yetkazilgan zarar uchun tovon to’lash majburiyatini yukladilar. Tovonning umumiy miqdori konferensiyada belgilanmagan bo’lsa-da, Germaniya 1921-yilgacha har yili ittifoqchilarga 5 milliard dollardan to’lab turishi zarur edi. Shundan keyin 30 yil davomida to’lanishi lozim bo’lgan umumiy mablag’ belgilanishi ko’zda tutilgandi. Bunday qarordan ko’proq fransuzlar mamnun edilar. Chunki ularning fikricha, agar Germaniya tovonni to’lab borsa, holdan toyadi va kuchsizlanadi, agar to’lamasa, fransuzlarning bosqinchiligini oqlash uchun asos bo’ladi. Bu ochiqcha talonchilikni oqlash uchun ittifoqchilar Versal shartnomasiga 231-bandni qo’shdilar. Unda shunday deyilgandi: “Ittifoqchilar va ularga qo’shilgan davlatlar shuni ta’kidlaydilarki, Germaniya va uning ittifoqchilari tajovuzi tufayli ro’y bergan urushda ittifoqchilar va ularga qo’shilgan davlatlar fuqarolgariga yetkazilgan talafot va zarar uchun butun mas’uliyatni Germaniya o’z zimmasiga oladi”. Nemislar o’z hududlarining 10 foizini yo’qotdilar, bu hududda millionlab odam yashar, ularning bir necha yuz mingi uy-joysiz qolgan, o’nlab shaharlar vayron qilingan, millionlab odamlar nogiron bo’lib qolgan edi. Bunday vaziyatda ulkan miqdorda tovon to’lash aqlga sig’masdi. Ammo Germaniyaning boshqa chorasi yo’q edi. U ikki mushkul imkoniyatdan birini tanlashi: qo’yilgan shartlar asosida tinchlikka erishishi yoki urushga kirib, shaksiz mag’lubiyat va inqilobiy tartibsizlik alamini totishi lozim edi. Qolaversa, Germaniya hukumati mag’lub Rossiyaga bundan ham og’ir va tahqirlovchi tinchlik bitimi imzolatilgan Brest-litovskni yaxshi xotirlardi. Har qalay, Versal shartnomasida bir paytlar Rossiya berilmagan ba’zi bir imkoniyatlar mavjud edi. Brest-Litovsk shartnomasiga asosan Rossiya tovonni darhol oltin, oziq-ovqat, xom ashyo bilan to’lashga majbur qilingan bo’lsa, Versal shartnomasida ma’lum vaqt berilgandi. Germaniya hay’ati shartnomani imzoladi.
1919-yil 29-iyul – bolsheviklarning Amudaryo soveti maxsus qaror qabul qilib, Chimboyga RSFSRning Xiva xonligidagi favqulodda vakili A.Xristoforov boshchiligidagi maxsus komissiya yuborildi. Komissiya raisiga favqulodda huquqlar berilgan edi. Biroq komissiyaning urallik kazaklar atamani M.Filchyev bilan olib borgan muzokaralari muvaffaqiyat keltirmadi. Shunda komissiya Chimboy ijroiya qo’mitasini tarqatib yuborib, uning o’rniga Chimboy uchastkasi inqilobiy qo’mitasi (peBKOM)ni tuzdi. Bu holat Chimboyda sovet hokimiyatiga qarshi isyon ko’tarilishiga olib keldi.
1919-yil 31-iyul – burjua-demokratik yo’nalishga ega Veymar konstitutsiyasi qabul qilingan.
1919-yil 1-avgust – sotsial-demokratlar tazyiqi tufayli kommunistlar hukumatdan chiqishdi. Bu Vengriya sovet respublikasining xotimasi edi.
1919-yil 8-avgust – Angliya va Afg’oniston o’rtasida sulh bitimi imzolandi.
1919-yil 10-avgust – favqulodda komissiya To’rtko’ldan harbiy yordam so’radi. Chimboyga bu yerdan qizil askar otryadlari jo’natilgan bo’lsa ham, ular qamalga tushib qoldi.
1919-yil 11-avgust – Veymar konstitutsiyasi kuchga kirgan.
1919-yil 14-avgust – To’rtko’lda maxsus komissiya a’zolari qamoqqa olindi. Tez orada qo’zg’olonchilar Nukus qal’asini ishg’ol qildilar.
1919-yil 17-avgust – Chimboy uchastkasi va Mo’ynoq tumani butunlay bolsheviklardan ozod bo’ldi. Shu tariqa, Amudaryo bo’limining shimoliy qismida bolsheviklarsiz xalq hokimiyati o’rnatildi. Xalq hokimiyatining boshlig’i qilib uranlik kazak Mixail Filchyev saylandi. Uning tarkibiga qoraqalpoq biylaridan Xon Maxsum (U.Bohautdinov), Ibrohim Odilov, Bola biy, Seytnazar Pirnazarov, Inoyat Niyozov va boshqalar kirishdi. Ular faoliyati qoraqalpoqlar tomonidan qo’llab-quvvatlandi.
1919-yil 19-avgust- katta kommunistik otryad Chorjo’ydan To’rtko’lga yetib keldi. Qator bolsheviklar tashkiloti va targ’ibotchilar ham yuborildi.
1919-yil sentabr boshi – Madaminbek Lashkari Jalolobod va O’sh shaharlarini egallashdi.
1919-yil 6-sentabr 3-oktabr – Markazdan kelgan bolsheviklar bilan Turkistondagi sovet amaldorlari o’rtasida hokimiyat uchun kurash qaytadan avj olib ketdi. Bu holat, Sovetlarning VIII s’yezdida yaqqol namoyon bo’ldi. A.Kazakov boshchiligidagi Turkiston MIK raisi bilan Markaz vakili P.Kobozev o’rtasida hokimiyat uchun bo’lgan kurashda Kobozev zo’rg’a g’olib chiqdi. Tub xalqlarga nisbatan shovinistik munosabatini oshkora namoyish qilgan A.Kazakov va o’rinbosari Uspenskiy ularning hamtovoqlari o’z lavozimlaridan olib tashlandi. A.Kobozev Turkiston MIK ning yangi raisi I.Apinga mustamlakachilik siyosatini o’ta noziklik bilan yuritish tub xalqlarning manfaatlariga oshkora qarshi chiqmaslik xususida ko’rsatmalar berdi.
1919-yil 10-sentabr – Parij yaqinidagi Sen-Jermen saroyida Avstriya bilan shartnomaga qo’l qo’yildi. Unda sobiq Avstro-Vengriya yo’q bo’lganligi, Avstriya hududi sezilarli o’zgarishlarga uchraganligi qayd etildi. Janubiy Tirolning bir qismi Italiya ixtiyoriga o’tdi. Chexiya va Moraviya yangi tuzilgan Chexoslovakiya davlatiga qo’shildi. Bukovina Ruminiyaga berildi. Avstriyaga faqat 30 ming kishidan iborat armiyaga ega bo’lish ruxsat etildi, uning floti ittifoqchilar ixtiyoriga berildi, Avstriyaning Germaniya bilan qo’shilishi batamom taqiqlandi.
1919-yil 13-sentabr – Madaminbek boshchiligidagi qo’shinlar safiga Jalolobodda turgan rus krestyanlar armiyasining qo’shilishi vodiyda sovet hokimiyatini ag’darish uchun real kuch edi. Ular Eski Marg’ilon shahrini qizil bosqinchilardan ozod qildilar. Shu bilan birga vodiydagi eng yirik strategik shahar – Andijonni qamal qilishga kirishdilar. Madaminbek boshchiligidagi qo’shinning hujumi Farg’ona vodiysini larzaga keltirdi.
1919-yil 19-sentabr – Antanta harbiy qismlarining Arxangelskdan evakuatsiya qilinishi.
1919-yil 8-oktabr – Turkiston o’t-olov ichida yonayotgan bir paytda V.I.Lenin buyrug’i bilan butun Rossiya MIK va RSFSR XKS ning Turkiston ishlari bo’yicha komissiyasi Turkkomissiya (raisi – Sh.Z.Eliava) tuzildi.
1919-yil 22-oktabr – Pomirning Ergashtom ovulida bo’lgan anjumanda Madaminbek boshchiligida Farg’ona muvaqqat muhtoriyat hukumati tuzildi. Hukumat tarkibiga 16 yerli aholi va 8 rus vakili kiritildi. Madaminbek hukumat boshlig’i bo’lish bilan birga, Oliy Bosh qo’mondon ham etib tayinlandi.
1919-yil noyabr – Fransuz burjuaziyasi jamiyatni barqarorlashtirish uchun kurash olib bordi. Fransiyada urushdan keyingi birinchi parlament saylovlari bo’lib o’tdi. Burjua partiyalari Milliy ittifoq deb nomlangan saylovoldi uyushmasini tuzdilar. Milliy ittifoq bolshevizmga va ijtimoiy tartibsizliklarga qarshi kurash, Versal shartnomasiga qat’iy rioya qilish, ya’ni Germaniyani tovon to’lashga majbur etishni o’z vazifasi deb e’lon qildi.
1919-yil 4-noyabr – Eliava, V.Kuybishev, F.Goloshchekin, Ya.Rudzutakdan iborat tarkibidagi Turkkomissiya Toshkentga yetib keldi. M.Frunze va G.Bokiy keyinchalik bu yerga kelishdi. Turkkomissiya amalda mintaqadagi barcha partiya, sovet, xo’jalik va harbiy tashkilotlarga rahbarlik qilib, Markazdagi bolshevikcha siyosatni qat’iy ravishda amalga oshirishga kirishdi.
1919-yil 4-noyabr – Turkkomissiya tashkil qilindi.
1919-yil 11-noyabr – M.Shaydakov boshchiligidagi qizil askarlar Nukus qal’asini bosib oldilar.
1919-yil 21-noyabr – Turkfront harbiy inqilobiy soveti To’rtko’lga o’z vakili Skalovni yubordi.
1919-yil 27-noyabr – Bolgariya bilan shartnoma Parij yaqinidagi Neyl syur shaharchasida imzolandi. Unda Bolgariya qurolli kuchlari soni 20 ming kishi bilan chegaralangan, hududining katta qismi Yugoslaviya, Gretsiya va Ruminiya foydasiga olib qo’yilgan edi. Bolgariya tovon to’lash majburiyati ham yuklatilgandi.
1919-yil 27-noyabr – Boris Prij yonidagi Neyi shaharchasida g’olib davlatlar bilan shartnoma imzoladi. Bu shartnoma bo’yicha Bolgariya avval Egey dengiziga chiqish imkonini bergan hududlaridan mahrum bo’ldi. Janubiy Dobrudja Ruminiyaga, hududning bir qismi Yugoslaviyaga o’tdi. Bolgariyaga faqat 20 ming kishilik armiya saqlashga ruxsat berildi, havo flotiga ega bo’lish man etildi. Bolgariyaga 2,5 milliard frank reparatsiyalar to’lash majburiyati yuklatildi. Shu sababli mamlakaning butun moliyaviy-xo’jalik faoliyati xalqaro reparatsion komissiya nazoratiga bo’ysundirilgan edi.
1919-yil 28-30-noyabr – To’rtko’lga qo’shimcha harbiy qismlar yetib keldi.
1919-yil dekabr – Xorazmga qarshi tajovuzkorlik harakatlari boshlandi.
1919-yil 22-dekabr – shimoliy otryad Amudaryodan kechib o’tib, shahar va qishloqlarni ishg’ol qildi.
1919-yil 24-dekabr – janubiy otryad Amudaryodan kechib o’tib, shahar va qishloqlarni ishg’ol qildi.
1919-yil oxiri – ishchilarning birlashishga intilishlari tufayli Indoneziya yagona kasaba uyushma markazi tuzildi.
1919-yil bahor – Behbudiyni amir jallodlari Qarshisida qatl qildilar.
1919-yil bahor – ingliz savdogarlari 400 toy qorako’l terini harid qilib olib ketdilar.
1919-yil bahor – rus krestyanlari sovet hokimiyati siyosati, tinch aholining qirg’in qilinishidan norozi bo’lib, krestyanlarning Monstrov qo’mondonligi ostidagi armiyasi Madaminbek lashkari bilan qo’shildi. Qizil armiyaga qarshi janglar olib bordi.
1919-yil bahor – Yugoslaviyada temiryo’lchilar, shaxtyorlar va boshqa sanoat tarmoqlari ishchilarining qudratli ish tashlash harakati avj oldi. Qishloqlarda yerning xususiy mulk sifatida berilishi asosiy talabi bo’lgan dehqonlar harakati qizg’in rivojlandi. Bu ziddiyatlar qirollikdagi vaziyatni beqarorlashtirib, siyosiy inqirozlarga olib keldi va hukumat almashuvlarini keltirib chiqardi. Davlat mavjudligining birinchi 10 yili davomida 27 ta hukumat almashdi.
1919-yil yoz – Turkiston o’lkasida 16 yoshdan 55 yoshgacha bo’lgan aholi yalpi majburiy mehnatga tortildi.
1919-yil yoz oxiri-kuz – Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilik harakati eng yuqori cho’qqisiga chiqdi. Madaminbek boshchiligidagi qo’shinlar safiga Jalolobodda turgan rus krestyanlar armiyasining qo’shilishi vodiyda sovet hokimiyatini ag’darish uchun real kuch edi.
1919-yil kech kuz – Madaminbek qo’l ostida 30000 ga yaqin yigit qizil armiyaga qarshi istiqlol janglarini olib bordilar.
1919-yil kuz – Dutov kazaklari Orenburgdan chekindi va Turkistonga yo’l ochildi.
1919-yil kuz – Italiyada vaziyat nihoyatda keskin tus oldi. Urushdan keyin Italiyada ro’y bergan o’tkir siyosiy kurashda liberal islohotlar o’tkazishga qodir va siyosiy inqirozni burjua-demokratik tuzumini o’rnatish bilan hal etadigan yetakchi siyosiy partiya yo’q edi.
1919-yil kuz – Rossiya markazidan kelgan Turkkomissiya favqulodda va cheklanmagan, siyosiy-partiyaviy hamda davlat hokimiyati vakolatlarini amalga oshirdi. U Turkiston Kompartiyasi MK, Turkiston MIK va XKS ustidan qattiq nazorat o’rnatildi, lozim topganda ularni tarqatib yubordi, tarkibini o’zgartirdi. Ichki va tashqi siyosat, iqtisodiyot, armiya, kadrlar masalasini o’z qo’liga olib markazlashtirildi. Rossiyadan yuborilgan moddiy resurslar, harbiy qismlar, Bolshevik kadrlar Turkkomissiya ixtiyoriga kelar edi.
1919-yil kuz – Xorazmga amaliy tajouvz boshlandi. Bolsheviklar Xorazm xalqi inqilob uchun yetilib, hatto mamlakatda qo’zg’olonchilar boshlandi degan bahonada go’yo ularga yordamga tayyor ekanliklarini e’lon qildilar.
1919-yil 1-yarmi – Zakaspiy frontida 198 sisterna o’simlik yog’i va 305 sisterna neft yonilg’i sifatida ishlatildi. Turkiston temir yo’llaridagi parovozlarda 53 sisterna o’simlik yog’i va 223 sisterna neft yoqildi. Ayrim zavod va korxonalarda 118 sisterna o’simlik yog’i va 156 sisterna neft ham yoqib yuborildi. Bu davrda aholi ehtiyojlari uchun atigi 63 sisterna o’simlik yog’i ajratildi.
1920-1921-yillar – D.Jolittining Italiyada hukumat rahbari sifatidagi faoliyati.
1920-1921-yillar – K.Ferenbax Germaniya reyxskansleri bo’lgan.
1920-1921-yillar – oziq-ovqat razvyorstkasi hisobidan 9.700.000 pud g’alla Turkistondan tortib olindi.
1920-1921-yillar – Turkiston respublikasidagi oziq-ovqat to’plovchi otryadlari faqat mahalliy oli qo’lidan 9.708.703 pud g’alla, 6.358.144 pud yem-xashak, 1.606.210 pud go’st va boshqa mahsulotlarni tortib olishdi. Tortib olingan oziq-ovqat mahsulotlari Rossiyaga jo’natilar edi.
1920-1922-yillar – arxeologlar Hind shaharlarining xarobasi Panjob va Moxenjo-Doro yodgorliklarini topishlari.
1920-1922-yillar – Izmirning greklar tomonidan bosib olinishi bilan boshlangan grek-turk urushi bo’lib o’tdi.
1920-1924-1925-yillar – Amerika dengiz piyodalari Xitoyga tushirildi.
1920-1924-yillar – A.Mileran hukumati.
1920-1924-yillar – Xorazm va Buxoro respublikalari sharoitida milliy madaniyat va maorifni rivojlantirish, ularni zamonaviy sivilizatsiya shakllari hamda mazmuni bilan boyitib borish bilan yangi hokimiyat sho’balari shug’ullandi. Keng ko’lamda milliy ziyolilarni amaliy faoliyatga jalb qilish imkoniyatlarini ko’zga tashlandi. Maorif, madaniyat sohalarida hukumat reja-dasturlarini ishlab chiqish, ularni hayotga tadbiq etish bo’yicha dastlabki qadamlar tashlandi. Ammo bu respublikalarda ham madaniyat, e’tiqod, milliy qadriyatlarga bolsheviklarga bolshevikcha so’l-ekstremistik tazyiq o’tkazishga jiddiy urinishlar bo’ldi.
1920-1930-yillar – ateistik harakatning kuchayishi bilan ta’riflanadi. Partiya organlari, ayniqsa, yoshlar orasida dinga qarshi keng miqyosda tashviqot-targ’ibot ishlari bolib bordilar. Ateizmga doir maxsus gazeta va jurnallar (1928-yilda “Xudosizlar” nomli jurnal), har xil ommaviy adabiyotlar nashr qilindi, kinofilmlar olindi, dinga qarshi har xil mavzudagi har xil srektallar qo’yildi.
1920-1930-yillar – Belorussiya, Gruziya, Armaniston, Ozarbayjon va O’rta Osiyo respublikalarida texnikum va oliy o’quv yurtlari ochildi.
1920-1930-yillar – Fransiya kommunistik partiyasi so’l kuchlarning demokratiya, tinchlik va ijtimoiy adolat uchun kurashga boshchilik qildi.
1920-1930-yillar – mumtoz adiblari J.Steynbek, M.Remark, E.Xeminguey davri. Biroq ularda ilgarigi keskin tanqidiy kayfiyat jamiyatning axloqiy negizlarini fosh etish to’liq yo’q edi. Buyuk Steynbek va Vetnamdagi urushni qo’llab-quvvatladi ham. Bu adabiyot va san’atda ularning shakl va mazmuni buzilishida aks etdi. Endi g’arbcha jamiyat qadriyatlarini tanqid qilib chiqishga jur’at etmadi – ularni hech kim e’lon ham, reclama ham qilmas edi.
1920-1930-yillar – O’zbekistonda juda murakkab ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar respublikaning milliy madaniyatiga har xil tarzda ta’sir o’tkazdi, barcha sohadagi o’zgarishlarni qarama-qarshi tusga kiritdi va respublika taraqqiyotining asosiy tendensiyalari hamda yo’nalishlarini uzoq yillarga belgilab berdi.
1920-1930-yillar – O’zbekistonda xotin-qizlarning savodini chiqarishga katta e’tibor berildi, ayollarning savodsizligini tugatish bo’yicha maxsus kurslar tashkil qilindi.
1920-1930-yillar – O’zbekistonning xalqaro aloqalari, xususan, Sharq va G’arbning talaygina mamlakatlari bilan iqtisodiy, ilmiy va madaniy aloqalari haddan tashqari murakkab sharoitlarda ham mustahkamlanib bordi. Bu aloqalar madaniyatlarning bir-birini tushunib, bir-birini boyitib borishiga, xalqlar o’rtasidagi do’stona aloqalarning mustahkamlanishiga yordam berdi.
1920-1930-yillar – Qoraqalpog’iston adabiyoti va san’atining yangi janr va shakllar bilan zo’r berib boyib borish jarayoni. Adabiyotda she’riyatning keng tarqalgan va chuqur ildiz otib ketgan an’anaviy turlari bilan bir qatorda, dramaturgiya, proza, tanqid mustahkam o’rin ola boshladi. Yangi qoraqalpoq adabiyotini boshlab berganlar orasida A.Musayev va S.Majitov bor edi.
1920-1930-yillar – Qoraqalpog’iston madaniyatining rivojlanishi ziddiyatli kechdi.
1920-1930-yillar – Qoraqalpog’iston uchun uning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotini tubdan o’zgartirib yuborgan muhim hodisalarga boy davr bo’ldi.
1920-1930-yillar – Turkistonga 1400 harbiy keldi.
1920-1930-yillar – Yaponiya qishloq xo’jaligi og’ir inqirozni boshidan kechirdi. Qishloqda pomeshchik-samuraylarning hukmronligi dehqonlar mehnati samaradorligining pasayishiga olib keldi. Konsernlarning qudratli byurokratik apparati bilan texnik jihatdan qoloq mayda va o’rta sanoat o’rtasida nomutanosiblik yuzaga keldi.
1920-1930-yillar – SSSR madaniyat va ta’lim sohasida erishgan natijalar madaniy inqilob deb nomlandi.
1920-1932-yillar – AQShda prezidentlikka saylovlarda Demokratlar partiyasi mag’lubiyatga uchradi va Oq uyni respublikachilar egalladilar. Bu davr Amerika iqtisodiyotining gullab-yashnashi (prosperiti) davri bo’ldi. Unga U.Garding asos soldi.
1920-1932-yillar – Turkistonga 1400 ta yevropalik bolshevik keldi. Bularning ko’plari eng yuqori lavozimlarini egalladilar.
1920-1933-yillar – Filipp Sheydeman reyxstag deputati bo’lgan.
1920-yilga qadar – Lotin Amerikasiga sarmoya joylashtirish borasida Angliya 1-o’rinda turardi.
1920-yil – Farg’ona va Samarqand viloyatlaridagi dehqon xo’jaliklari soni 372000 tani tashkil etdi. Sirdaryo viloyatini ham qo’shib olganda bu uch viloyat hududida aholi soni 3 million emas, 2 million 76 ming kishini tashkil qildi.
1920-yil – “Milliy ittihod” tashkilotining Farg’ona, Samarqand, Xorazmda, Buxoroda sho’balakri tashkil qilinadi.
1920-yil – uchinchi reyx iborasi birinchi marta nemis baynalmilalchi yozuvchisi Meller van Der Bruk tomonidan qo’llangan bo’lib, u o’z kitobini shunday deb nomlagan. Natsistlar darhol bun omni o’zlari tuzmoqchi bo’lgan davlatga qo’yib, uning Karl Buyuk tomonidan o’rta asrlarda barpo etilgan birinchi Germaniya davlati va ikkinchi reyx bilan bog’liqligiga urg’u berdilar.
1920-yil – Abdulla Avloniy Toshkentdagi o’lka bilim yurtida, so’ngra o’zbek xotin-qizlar bilim yurtida mudirlik qildi.
1920-yil – Aleksandr Mileran Fransiya prezidenti etib saylandi.
1920-yil – amerikalik fantast yozuvchi Ayzbek Azimov dunyoga keldi.
1920-yil – Amudaryo bo’limida to’ntarishga qadar bu yerda 232700 kishidan 113440 kishi qolgan edi.
1920-yil – AQShda butun dunyoda ishlab chiqarilgan yalpi mahsulotning 47%i AQShda yaratildi.
1920-yil – BKP a’zolari soni 17 ming kishi.
1920-yil – Boshqa respublikalararo organlari: O’rta Osiyo suv xo’jaligi boshqarmai, O’rta Osiyo davlat plan qo’mitasi, O’rta Osiyo Xalq xo’jaligi Oliy Kengashi, VTsSPS O’rta Osiyo byurosi, turli Ittifoq xalq komissarlarining filiallari ham tashkil etildi.
1920-yil – Chexoslovakiya bilan Vengriyaga qarshi yo’naltirilgan shartnoma tuzildi. Xuddi shunday shartnomalar Vengriya va Bolgariyaga qarshi Ruminiya bilan ham tuzildi. Shu asosda Kichik Antanta tarkib topib, Fransiya bilan shartnoma imzolanishidan so’ng uzil-kesil rasmiylashtirildi.
1920-yil – Chexolovakiya respublikasi konstitutsiyasi qabul qilindi. Bu konstitutsiya I jahon urushidan so’ng yuzaga kelgan barha mamlakatlarga qiyosan eng demokratik edi.
1920-yil – dahshatli ocharchilik va og’ir iqtisodiy inqirozni boshidan kechirayotgan Turkison o’lkasidan Rossiya markaziga eng avvalo oziq-ovqat mahsulotlarini olib chiqib ketish tobora kuchaydi. Arxiv hujjatlarining dalolat berishicha, tashib ketilayotgan g’alla mahsulotlari va boshqa oziq-ovqat turlarinig miqdori 4,5 marta ko’paygan.
1920-yil – Farg’ona va Sirdaryo mahalliy to’qimachilik do’konlarida 2280 kosib ishlagan.
1920-yil – Farg’ona va Sirdaryo, Samarqand viloyatlarida maktablar soni 1405 taga yetdi.
1920-yil – Fayzulla Xo’jayev boshchiligida Buxoroda “Milliy ittifoq” firqasi tashkil topdi.
1920-yil – Fitrat “Chin sevish” pyesasini yozdi. Keyinchalik “Hind ixtilochilari”, “Abdulfayzxon”, “Shaytonning tangriga isyoni” dramalarini yaratdi.
1920-yil – Fransuz ishchilari mamlakatda nufuzli siyosiy kuch edilar. Ular uyushgan holda harakat qilar, o’z huquqlari uchun kurashda katta tajriba to’plagan edilar. Ishchilar sinfining asosiy tashkilotlari tez sur’atlar bilan ko’payib bordi. Asosiy kasaba uyushmasi bo’lgan Yalpi Mehnat Konfederatsiyasi (YaMK) a’zolari soni 2,5 millionga yetdi.
1920-yil – Italiyada kurash o’z cho’qqisiga chiqdi. Ish tashlashlarda 2,5 million kishi qatnashdi. Shimoliy Italiyada ishchilar zavod va fabrikalarni egallab olib, uch hafta mobaynida o’z nazoratlari ostida ushlab turdilar. Ular ishlab chiqarishni yo’lga qo’ydilar, barcha yirik korxonalarni muhofaza ostiga olgan Qizil gvardiya tuzdilar. Armiya o’z betarafligini e’lon qilgach, hukumat uni xalqqa qarshi yuborishga botinmadi. Dehqonlar va shahar aholisi ishchilarga xayrixohlik bilan qarab, yaqindan yordam berdi. Hukumat va korxona egalari jiddiy yon berishlarga majbur bo’ldilar. 8 soatli ish kuni qonunlashtirib qo’yildi, narxlarning o’sishini kompensatsiya qilish maqsadida ish haqiga qo’shimchalar e’lon qilindi. Chorikorlar tashkilotlari zamindorlarni ishga yollashning qulay shartlariga ko’ndirdilar. Parlament mamlakat janubidagi dehqonlar tomonidan egallangan yerlarning bir qismini qonunlashtirib berdi.
1920-yil – Italiyada pulning qiymati 1914 yilga nisbatan besh barobar pasaydi.
1920-yil – Ixvonlarda “kofirlar”, ya’ni xristianlar, yahudiylar, shuningdek vahhobiylarning diniy va axloqiy tamoyillarini rad etgan musulmonlarga nisbatan murosasizlik ruhi singdirilgan edi. Ular Ibn Saudning Arabistonni birlashtirish va islohotlarni o’tkazish kurashida zarbdor kuch bo’lib qoldi. Ularning qo’llab-quvvatlashi tufayli Ibn Saud Arabiston yarimorolida mutlaq monarxiya shaklidagi yagona davlat – Saudiya Arabistoni barpo etildi.
1920-yil – Namibiya JAR boshqaruvi ixtiyoriga berilgan edi.
1920-yil – natsizm, ya’ni Gitler hali Germaniya national-sotsialistik ishchilar partiyasi fyureri bo’lmay turib e’lon qilingan edi. Gitler ushbu dasturning barcha moddalarini nazariy shaklda ifodalab berdi va uni natsizm mafkurasi ko’rinishidagi g’oyalari tizimiga aylantirdi. Ular Gitlerning “Mayn Kompf” (“Mening kurashim”) kitobida o’z ifodasini topdi.
1920-yil – O’laning uchta o’zbek viloyatlari 3440 ming qoramol tashkil etardi.
1920-yil – O’rta Osiyoda TSRdan tashqari Buxoro va Xorazm Xalq Sovet respublikalari tuzilganligi ham muhim omil bo’ldi. Bu respublikalar tuzilganidan keyin ma’lum rahbarlar guruhi ularni ham hududiy qayta bichish doirasiga tortish rejalarini ilgari surdilar.
1920-yil – qizil askarlar tomonidan Urganch aholisi, ulamolari norozilik yig’inining qonli bostirilishi, Qo’shmamadxon boshchiligidagi turkman yigirlarining o’ldirilishi, turkman aholisi ustiga jazo otryadlarining bostirib borishi.
1920-yil – Qoraqalpog’istonda ekin ekiladigan umumiy maydon 47000 desyatinani tashkil etdi.
1920-yil – Qoraqalpog’istonda olinadigan yalpi paxta hosili 88000 pudga yetdi, G’alla ekinlari deyarli 3 baravar kamayib, chorva mollar soni 500000 boshdan 201000 boshga tushib qoldi.
1920-yil – Respublika tuzilgach, “Buxoro axbori”, “Ozod Buxoro” gazetalari ta’sis etildi. Buxoroda matbuotni tashkil qilishda Said Ahroriy, Cho’lpon katta xizmat ko’rsadilar. Xorazm respublikasida “Inqilob quyoshi” gazetasi nashr qilindi.
1920-yil – Rossiyaning ko’p guberniyalarida qurg’oqchilik bo’lishi natijasida Turkistonga 60 mingdan ko’p ochlar keldi. Mamlakatning Yevropa qismidan keluvchilar oqimi to’xtovsiz davom etdi.
1920-yil – Fransiyadagi saylovlarda Jorj Klemanso mag’lubiyatlarga uchradi.
1920-yil – sovet hokimiyati dehqonlar qarshiligini singdirish maqsadida ular orasida nizo va dushmanlikni keltirib chiqarmoqchi bo’ldi. O’lka sovetlarining IX qurultoyida boy va quloq xo’jaliklarini yo’q qilish, qishloqlarda sinfiy tabaqalanishni avj oldirish to’g’risida qaror qabul qilindi.
1920-yil – sovet hukumatida teatrlar, universitetlar, kinostudiyalar va ma’rifat muassasalari ochildi.
1920-yil – Turkistonda qator dekretlar joriy qilinib, oziq-ovqat razvyorkasi joriy qilindi, ya’ni oziq-ovqatga davlat monopoliyasi asosida xo’jaliklardan ortiqcha g’alla va boshqa mahsulotlar majburan tortib olinadigan bo’ldi. Amalda esa soldatlar va qurollangan ishchilar (oziq-ovqat otryadlari) xo’jaliklardagi jamiki g’alla va boshqa mahsulotlarni zo’rlik bilan olib keta boshladilar, hatto urug’likka qoldirilganlari ham talab ketildi. Shahar bilan qishloq o’rtasida natural mol almashish v’ada qilinganiga qaramasdan, dehqon xo’jaliklari hech qanday sanoat mollari olmadi. “Harbiy kommunizm” nomini olgan bu siyosat asosida shahar va tumanlarda voyaga yetgan va 55 yoshgacha bo’lgan mehnat bilan band bo’lmagan har bir fuqaro majburiy ravishda mehnatga jalb qilindi. Hatto namoz paytida askarlar masjidlarga bostirib kirib odamlarni zo’rlik bilan ishga haydab borgan.
1920-yil – Turkiston davlat universitetga Rossiyadan pedagog-professorlar, kitoblar, o’quv qurollari yetkazib kelindi. Bu maskanlar inqilobiy sinfiylik tamoyili bilan ishladi. Universitetlarning tayyorlov-ishchilar fakulteti (rabfak)da kambag’al tabaqaga mansub kishilar o’qigan. Yerli xalqlar vakillari ularga kam qatnashgan.
1920-yil – Turkiston o’lkasida paxta tozalash sanoati, so’ngra irrigatsiya tarmoqlari ishchilari harbiy holatga ko’chirildilar, ba’zi qismlar mehnat qismlariga aylantirildi.
1920-yil – Turkiston o’lkasidagi paxta tozalash, yog’-sovun zavodlarining soni qisqarib borib 37 taga tushib qoldi.
1920-yil – Turkiston xalqlarining sovetlarga qarshi janglari bu yildan keyin ham davom etdi. Farg’ona vodiysi va Samarqand viloyatidagi kurashlar bilan bir qatorda, endilikda Buxoro va Xorazmda ham bosqinchi qizil armiyaga qarshi boshlandi.
1920-yil – Turkistonda 150 ming hunarmand ishlagan, ulardan ko’nchilar 8680, etik va mahsido’zlar 24030, ip yigiruvchilar 20150, to’qimachilik 62150, temirchilar 7470 kishini tashkil qildi. Ko’plab sanoat korxonalari to’xtab qolishi oqibatida ishsizlar soni ko’paygan, ularning ham bir qismi kosiblik bilan shug’ullangan. Ko’plab sanoat korxonalari to’xtab qolishi oqibatida ishsizlar soni ko’paygan, ularning ham bir qismi kosiblik bilan shug’ullangan.
1920-yil – Turkisonda kosiblik soni 30 ming kishini tashkil qilardi.
1920-yil – Turkistonda o’zbek tilida 118 ta kitob nashr etildi.
1920-yil – Turkistonning Sirdaryo, Samarqand, Farg’ona viloyatlarida qariyb 400 ta rus posyolkalari bo’lib, undagi aholi 100 ming kishi atrofida edi. Ularni rus krestyanlari, temir yo’l ishchilari, baliqlar tashkil qilardi. Shuningdek, o’zbek shaharlarining yangi shahar qismlarida ham rus ishchilari, turli xizmatchilar yashagan.
1920-yil – Turkkomissiya o’lkamiz yangi tarixida o’ta mash’um rol o’ynadi. U bolsheviklar hukmronligini kuchaytirish va o’lkaning sovet Rossiyasiga qaramligini kengaytirish bilan jiddiy shug’ullandi. Turkkomissiyaning Toshkentga kelishi bilan Turkistonda bolshevistik diktaturani o’rnatish jarayoni muayyan marraga yetdi. Bolshevistik diktaturaga asoslangan sovet rejimi tub aholining manfaatlari va intilishlariga zid bo’lgan, faqat sinfiy kurashga asoslangan va xalqqa qarshi qaratilgan totalitar rejim edi.
1920-yil – Turkkomissiya va Ya.Rudzutak tezislariga qarama-qarshi o’laroq, Turor Risqulov va bir guruh milliy yetakchilar turkiyzabon xalqlar yagona bo’lib, ularning tarixiy ildizlari, dinlari, an’analari va madaniyatli mushtarakdir, Turkistonni alohida qismlariga ajratib bo’lmaydi, degan g’oyani ilgari surdilar. Biroq bu fikrni bolshevikcha Markaz inkor etib, uni pankturizm, panislomizm, burjua millatchiligi deb baholadi.
1920-yil – Turkkomissiyani tugatish, qizil armiyani Turkisondan olish kelish va boshqalar bilan Turkiston MIK raisi T.Risqulov Leninga murojaa qilgan edi.
1920-yil – Uinston Cherchill Buyuk Britaniya konservatorlar partiyasining rahbarlaridan biri.
1920-yil- Versal, Sen-Jermen va Trianom shartnomalari Chexoslovakiya chegaralarini belgilab berdi va Yevropa xaritasida Chexoslovakiya nomli yangi davlat paydo bo’ldi. Ularning tarkibiga sobiq Avstro-Vengriya va Germaniya hududlarining qismlari – Chexiya, Moraviya, Sileziyaning bir qismi, Slovakiya, Karpatorti Ukrainasi kirdi. Yangi tuzilgan davlatining maydoni 140,4 kv.km.ni tashkil etdi, bu yerda 15 million kishi yashardi. Aholining taxminan yarmini chexlar, beshdan biri slovaklar, qolganini vengrlar, nemislar, ukrainlar, polyaklar va boshqalar tashkil etardi. Nemislar mamlakatning eng rivojlangan qismi – Sudetda yashashlar, ularning soni 3,5 million kishigacha edi. Avvalgi Avstro-Vengriyaning eng rivojlangan qismi Chexoslovakiyaga o’tdi. Bu yerda sobiq imperiya kimyo sanoatining 53, to’qimachilikning 75, ko’mir sanoatining 76, oynasozlikning (mashhur Bogemiya oynasi) 93, chinnisozlikning 100 foizi joylashgan edi. Shuningdek, mamlakatda yirik mashinasozlik va harbiy zavodlar (Shkoda) ham mavjud edi.
1920-yil – Xorazm va Buxoroda bolsheviklar xalq ommasining madaniyati, an’analari, ma’naviyatiga zid bo’lgan siyosat va chora-tadbirlarni o’tkazishga kirishdilar. O’tmish avlodlar yaragan obidalar vayron qilindi. Jamiyat hayotining axloqiy tamoyillariga hujum qilindi.
1920-yil – Xorazmda vaqflarni umuman yo’q qilish haqida e’lon qilindi.
1920-yil – Xorazmda vaqflarni yo’q qilish haqida gap ketganda bolsheviklar katta noroziliklar bildiradi. Nozirlar kengashi raisi P.Yusupov “vaqflar daxlsiz bo’lib, ulardan tushgan mablag’ asosan masjidlar, madrasalar va mullalarga xarajat qilinadi”, deb qat’iy uqtiradi. Natijada P.Yusupov hukumatiga qarshi fitna uyushtiradi.
1920-yil – yangi konstitutiya asosida respublikada reyxstagga saylovlar bo’lib o’tdi. Saylovlar sotsial-demokratlar uchun kutilmagan natija bilan yakunlandi. Ular uchun berilgan ovozlar miqdori ikki baravar kamaydi. Ayni paytda konstitutsiyaviy monarxiya e’lon qilish tarafdori bo’lgan partiyalar uchun berilgan ovozlar miqdori keskin oshdi.
1920-yil – yerli xalqlar, milliy rahbarlar Turkiston milliy davlatchiligiga erishish uchun jiddiy kurash olib bordilar.
1920-yil – Polsha qo’shinlari tomonidan – Venyusni va Vinyus viloyatlari bosib olindi.
1920-yil – Qoraqalpog’istonda milliy tilda gazeta va jurnallar, kitoblar nashr qilinishi yo’lga qo’yildi.
1920-yil – “Mitsubisi” konserni 120 ta kompaniyani nazorat qilardi va o’z tarkibida temir yo’l, elektrotexnika, metallurgiya, kemasozlik, kemachilik kompaniyalariga ega edi.
1920-yil – 7 ta dorulmuallim, bir necha bilim yurtlari faoliyat ko’rsatdi.
1920-yil – Albert Eynshteyn va uni xodimi M.Plank Berlinda ilmiy ish olib borishdi.
1920-yil – Amerika sarmoyasi g’arbiy yarim sharda tanho hukmronlik qildi. Lotin Amerikasidagi 20 mamlakatning 14 tasi AQShning moddiy nazorati ostida bo’lib, bu mamlakatlarda Amerika hukmron doiralarining irodasiga bo’ysungan tuzumlar qaror topdi.
1920-yil – AQSh G’arbiy Yevropadagi moliya tizimlarida ham yetakchi marralarni qo’lga kiritib, bundan qit’a ustidan o’z siyosiy hukmronligini o’rnatish yo’lida foydalandi. Daules rejasi ko’magida moliya sarmoyasi G’arbiy Yevropaga kiritildi va Germaniya harbiy-ishlab chiqarish qudrati hamda Germaniya militarizmining tiklanishiga ko’maklashdi. Amerika kompaniyalarida ayniqsa Polsha katta qiziqish uyg’otdi, Amerika sarmoyasi bu yerda Polsha qazilma va metallurgiya sanoatining 50%i ustidan nazorat o’rnatishga erishdi.
1920-yil – AQSh iqtisodiy faol aholisining 66 % i qishloq xo’jaligida ishlab, faqat 14 % igina ishlab chiqarishda band etilgan edi. Xorijiy sarmoyaning tazyiqi bu yerda yaratiluvchi boyliklarning asosiy qismi chet elga chiqib ketishiga imkon yaratardi.
1920-yil – AQSh boshlangan yangi ishlab chiqarish-texnika inqilobi o’zi bilan birga yangi ijtimoiy puch xayollarning oqimini olib keldi.
1920-yil – AQShda siyosiy hayotida yangi sharoitga moslashishga erishgan Respublikachilar partiyasi muhim rol o’ynay boshladi.
1920-yil – Chako-Boreal boy neft koni ochildi.
1920-yil – fashizm Italiyada paydo bo’lgan siyosiy oqim hisoblanardi.
1920-yil – iste’dodli va ajoyib Aysedora Dunkan, Milan operasi artistlar va boshqa ko’pgina san’at ahllari O’zbekistonda bo’ldilar.
1920-yil – jahonda ilmiy-texnikaviy inqilob hayotning barcha sohalarida tub o’zgarishlarga sabab bo’ldi. Inson tarixida 1-marta ochiq fazoga chiqdi va Oyga qadam bosdi. Atom energiyasi, gen muhandisligi, elektrotexnika, fazoviy televideniye, eng yangi harakat vositalari, xalqlarning o’zaro munosabatlarini sifat jihatidan yangi bosqichga ko’tardi.
1920-yil – keksa va yosh avlodning badiiy iste’dodli o’zbek milliy adabiyoti g’oyaviy-badiiy jihatdan talaygina asarlarini yaratdilar. Abdulla Qodiriy, Fitrat, G’ulom Zafariy, Hamza, Cho’lpon va boshqalar o’zbek xalqining tarixiy o’tmishi, ozodlik uchun kurashini, ayollar erkinligini, ijtimoiy o’zgarishlarni mahurat bilan yoritgan bir qancha nazariy, she’riy va dramatik asarlar yaratdilar.
1920-yil – kuchli ilmiy laboratoriyalar barpo etila boshlandi va ular fan-texnika inqilobining yetakchi markazlariga aylandi. Ilmiy markazlar AQShda (Kaliforniya universiteti Los-Alamos laboratoriyasiga aylantirilib, bu yerda birinchi atom bombasi yaratildi), Fransiyada (bu yerda er-xotin Kyurilar ish olib bordilar), Germaniyada (M.Prank boshchiligida) va Daniyada (unga Nils Bor rahbarlik qildi) barpo etildi. Ularda fizika, matematika, biologiya, kimyo sohasidagi dunyodagi eng buyuk aql sohiblari jamlandi. II jahon urushiga tayyorgalik ehtiyojlari ilmiy markazlarining ahamiyatini oshirdi. Ularga harbiy buyurtmalar, mablag’lar oqib kela boshladi. Bu markazlarda eng zamonaviy qurol-aslaha, o’q-dori, harbiy texnika, samolyot va tanklar uchun yonilg’i yaratildi. Bu laboratoriyalar va olimlar ishining samaradorligi bo’lajak urushning natijasiga ko’p jihatdan ta’sir qilishi hech kimga sir bo’lmay qoldi.
1920-yil – mashhur yozuvchi, ma’rifatparvar va siyosiy arbob Hamza Hakimzoda Niyoziy Afg’oniston va Hindistonga borib, bu yerlarda kitobxonlar hamda ijodiy ziyolilar bilan uchrashuvlar o’tkazdi. Madaniy aloqalarning rivojlanib borishiga mashhur hind yozuvchisi Robindranat Tagor, ajoyib chex publitsisti Yulius Fuchik, venger muallifi Mate Zalka va boshqalar o’z hissalarini qo’shdilar.
1920-yil – O’zbek kinematografiyasi dastlabki yutuqlarni qo’lga kiritdi. “O’lim minorasi” kinofilmi jahonning 14 mamlakatida, jumladan, Germaniya, Yugaslaviya, Argentina, Boliviya, Ekvadorda namoyish etildi. O’zbekiston kino ekranlarida har xil ajnabiy lentalar, jumladan, “Hind maqbarasi”, “Nomsiz kishi”, “Jinnilikka bir bahya”, “Aybdor” filmlari namoyish etildi. Ko’ngilochar filmlardan tashqari, ijtimoiy jihatdan jiddiy kino asarlari ham qo’yilar edi.
1920-yil – O’zbekiston iqtisodiyotining tiklanishi bilan belgilandi, lekin bunda mayda ishlab chiqarish har qalay ustun bo’lib turdi. Xususiy sektorning mavjudligi iqtisodiyotda ustun bo’lib turdi va yangi iqtisodiy siyosat sharoitlarida mayda xo’jaliklarning yuksalib borishiga olib keldi, bu narsa tiklanish jarayonlariga yaxshi ta’sir o’tkazdi. Mayda sanoat va kustar ishlab chiqarishning jonlanishi ichki bozorni kengaytirdi va yirik davlat industriyasi uchun mablag’lar bera oladigan manbalarni yaratdi.
1920-yil – O’zbekistonda boshqa ijtimoiy-siyosiy va jamoat tashkilotlari: kasaba uyushmalari, komsomol, Osoviaxim, turli ilmiy-texnik va ijodiy jamiyatlar ham faoliyat ko’rsatdi.
1920-yil – O’zbekistonda dastlabki ilmiy tadqiqot muassasalari ochildi. Ular respublika uchun amaliy jihatdan muhim bo’lgan muammolarni ayniqsa irrigatsiya, paxtachilik va tibbiyot sohasidagi muammolarni ilmiy jihatdan ishlab chiqarishni avj oldirdilar.
1920-yil – O’zbekistonda xotin-qizlar bo’limlari tashkil etildi. Ular quyidagi ishlarni amalga oshirdilar: har bir xonadonga kirib tushuntirish ishlari olib bordilar, maxsus xotin-qizlar klublari, artellar, do’konlar tashkil etdilar, bu yerlarda xotin-qizlar hech qanday qarshiliksiz tikish, savdo-sotiq, o’qish-yozishni o’rganish bilan shug’ullandilar.
1920-yil – O’zbekistonda yangi iqtisodiy siyosat tamoyillaridan voz kechish kooperativ qurilishga o’z ta’sirini ko’rsatdi. Kooperatsiyaning sotsialistik degan shakllari jadal suratlarda rasm bo’la boshladi: yerni jamoa bo’lib ishlovchi shirkatlar, ya’ni TOZlar tuzish, qishloq xo’jaligi artellarini tashkil qilish. O’zbekistonda 550 ta artel 166 ta TOZ tuzilgan.
1920-yil – Rossiyada chorvachilik urushdan oldingi darajaga yeta olmadi, dehqon xo’jaliklarining 30%i otsiz edi.
1920-yil – Rossiyaning ko’p guberniyalaridagi qurg’oqchilik oqibatida Turkistonga 60 mingdan ziyod ochlar keldi.
1920-yil – sintetik materiallardan mahsulotlar ishlab chiqarish katta iqtisodiy ahamiyat kasb eta boshladi. Sun’iy ipak sanoat va turmushda yangi davrga yo’l ochdi. Uni ishlab chiqarish va iste’mol qilish hajmlari juda tez o’sdi. Vaqt o’tishi bilan bu tovarni ishlab chiqarish jarayoni yanada takomillashdi. Sun’iy ipak arzon to’qimachilik sifatida kundalik turmushda paxtaning o’rnini bosa boshladi. Sintetik ipak ishlab chiqarish Germaniya va Italiya kabi mamlakatlarning hukumatlari e’tiborini o’ziga jalb qildi, ular xom ashyo bilan o’zlarini o’zlari ta’minlashga urindilar.
1920-yil – totalitarizm Germaniya va Italiya fashizmning rasmiy mafkurasiga aylandi.
1920-yil – Turkiyada 1-qand zavodlari qurildi, to’qimachilik sanoati kengaytirildi, temir yo’llar tarmog’i yuzaga keldi, 1-milliy banklar tashkil etildi. Biroq dehqonlar kamolchilik inqilobidan hech narsa olishmadi – yer avvalgidek zamindorlar va davlat amaldorlari qo’lida qoldi.
1920-yil – Vyetnam qishloq xo’jaligiga kapitalning kuchli oqimi boshlandi. Butun bir elatlar quvilgan yerlarda kuchuk, kofe va choy plantatsiyalari tashkil etildi. Fransuz kapitalining sezilarli qismi bank ishiga, savdo va transportga ham yo’naltirildi. Shu tariqa Vyetnam iqtisodiyotining butun-butun tarmoqlari Fransiyadagi eng yirik Hindixitoy banki qo’liga o’tdi.
1920-yil – Yaponiya yirik jahon davlatiga aylandi.
1920-yil – Yosh buxoroliklarning “Uchqun” gazetasi va “Tong” jurnallari chiqa boshladi. Jurnalda F.Xo’jayev, Fitrat, P.Soliyev, A.Mustafoyevning maqolalari e’lon qilingan.
1920-yil boshi – Abdurauf Fitrat boshliq Toshkentda tuzilgan “Chig’atoy gurungi” uyushmasi yangi o’zbek milliy adabiyoti, til va madaniyatini yaratish adabiy-madaniy merosini to’plash va va o’rganish, talantlarga har tomonlama ko’mak berishga harakat qildi. Ular milliy istiqlol ruhidagi asarlar nashr etish, tashviq va targ’ib etishni yo’lga qo’ya boshladilar.
1920-yil boshi – Angliya, Germaniya, Avstriya, Norvegiya, Italiya va boshqa mamlakatlar bilan Rossiya ilk savdo aloqalarini o’rnatildi. Yevropa mamlakatlari va AQSh bilan iqtisodiy aloqalarning bir maromda rivojlanishiga tashqi savdoning davlat tomonidan monopoliyalashtirilgani to’g’anoq bo’ldi. Bu tufayli AQSh SSR bilan savdo aloqalari o’rnatishni qat’iyan rad etdi.
1920-yil boshi – AQShda fermerlarni qo’llab-quvvatlash, demokratik jamiyat asosini yaratish, mamlakatda ishlab chiqariluvchi boyliklarning yanada adolatli taqsimlanishiga erishishga qaratilgan islohotlarni amalga oshirishni talab qilgan keng harakat boshlandi.
1920-yil boshi – O’zbekistondan bir necha o’n kishidan iborat dastlabki guruhlar Germaniyaga o’qishga yuborildi.
1920-yillar boshi – jahonning fundamental tadqiqotlar markaziga aylangan Kembrij universiteti (Buyuk Britaniya)dagi Kavendish laboratoriyasi yetakchi markazlardan biri hisoblanardi. Bu yerda elektron, positron, neytron kashf qilindi. DNK modeli taklif etildi, yadroning parchalanishi amalga oshirildi. Laboratoriyada davrning buyuk olimlari – P.Lanjeven, J.Bernal, F.Aston ish olib bordilar. Uzoq vaqt davomida unga E.Rezerford rahbarlik qildi.
1920-yillar boshi – O’zbekistondan maktablar soni qisqardi, darsliklar yozish, nashr qildirish to’xtadi.
1920-yillar boshi – O’zbekiston xalq ommasining qahr-u g’azabi oshishi natijasida vaqflar, qoziliklarning tugatilishi to’xtatilgan bo’lsa ham, sho’rolar hokimyatining yerli aholi madaniyati, imon-e’tiqodiga dushmanlik siyosati o’zgarmadi.
1920-yil boshi – O’zbekistonda xalq ommasi, uning barcha qatlamlari madaniyat va maorif sohalaridagi kolonizatorlik munosabatlariga qarshi kurash olib bordilar. Dehqonlar, hunarmandlar, butun aholi sovet hokimiyati tomonidan Bolshevik doiralar ko’rsatmasi bilan amalga oshirilgan masjidlar, madrasalar, vaqflarning buzilishiga qattiq qarshilik ko’rsatdilar, shu bilan birga maktablar, boshqa ma’rifiy maskanlar tashkil etishni jiddiy talab qildilar. Xalq ommasi bu sohalarga o’z moddiy hissasini qo’shib bordi, 2-tomondan esa hokimiyatning milliy qadriyatlar va ma’naviyat borasidagi inqilobiy maqsadlaridan chekinishga erishildi. Bu rasman “siyosiy yon berishlar” deb nomlandi.
1920-yil boshi – Polsha sekin ziddiyatlarga yuzma-yuz bo’lib qoldi. Iqtisodiyot urush tufayli izdan chiqqan, qo’shinlar mag’lub etilgandi. Urushga chorlagan siyosiy arboblar sharmanda bo’lishdi.
1920-yil boshi – Samarqandda Abdulqodir Shakuriy mudirlik qilgan maktab ochiladi.
1920-yil boshi – Sovet maktablari bilan o’zbek maktablari birgalikda eski usul maktablari, diniy tashkilotlar tomonidan ta’minlanib boriladigan vaqf maktablari va madrasalari ham ishlab turdi.
1920-yil boshi – Vetnamda milliy-ozodlik harakatining yangi yuksalishi boshlandi. Mustamlaka tuzumining tanqidi va demokratik erkinliklar talabi bilan chiqayotgan turli siyosiy partiyalar hamda guruhlar (“Yangi Ventam partiyasi”, “Yoshlar partiyasi”) vujudga kela boshladi. Demokratik harakatga qarama-qarshi o’laroq, yirik burjuaziya va zamindorlar partiyasi – “Konstitutsiyaviy partiya” tashkil etildi. Bu partiya Vetnamga dominion maqomi berilishi, fransuz va Vetnamliklar teng huquqliligi, demokratik erkinliklar berilishi uchun kurashardi.
1920-yil boshi – Xorazmda 14 ta paxta tozalash, yog’-sovun zavodlaridan atigi 3 tasi ishlardi. Aholining moddiy ahvoli og’irlashdi, ba’zi joylarda ocharchilik yuz berdi.
1920-yil boshi – Albaniyada neft konlarining ochilganligi mamlakatning boshqa mamlakatlar – Angliya va Fransiya tomonidan asoratga solinishiga olib keldi.
1920-yil boshi – g’alla monopoliyasi siyosati bir qadar yumshatildi. Oziq-ovqat razvyortkasi ko’rinishidagi monopoliyani faqat ko’chirib keltirilgan krestyanlar yashaydigan rayonlarda o’tkazishga qaror qilindi. Mahalliy aholi yashaydigan joylarda natura solig’i joriy qilindi. Biroq oziq-ovqat tayyorlashdagi tabaqalashtirilgan bunday yondashuv uzoq saqlanib qolmadi.
1920-yillar boshi – ijtimoiy jihatadn aholining ko’pchiligini dehqonlar, so’ngra hunarmandlr, savdo-tijorat ahli, ziyolilar, yollanma ishchi mardikorlar, ruhoniylar, rus posolkalarining krestyanlari, aravakashlar, mahkama xodimlari tashkil qilgan. Sovet hokimiyati davrida banklar, aksionerlik jamiyatlari xodimlari, madrasa o’quvchilar, qisman masjidlarning imom-xatiblari guruhiga zarba berildi, ular yo’q bo’ldi yoki doirasi qisqarib ketdi. Amalga oshirilgan iqtisodiy o’zgarishlar jamiyatning asosiy ijtimoiy guruhlariga salbiy ta’sir ko’rsatganiga qaramasdan, ular o’z xo’jalik faoliyatlarini davom ettirishga intildilar.
1920-yil boshi – TSRni bo’lib tashlash va milliy til belgisiga qarab muxtor (avtonom) respublikalar tuzish masalasi qo’yildi.
1920-yillar 1-yarmi – O’zbekistondagi iqtisodiy islohotlar – oziq-ovqat razvyorkasi, mehnat majburiyatining bekor qilinishi, iqtisodiy va davlat sektorini idora etishni markazdan bir qadar holi qilish, xo’jalik hisobini, o’z harajatlarini o’zi qoplash va o’z-o’zini mablag’lar bilan ta’minlash usullarini joriy etish sanoatlashtirish siyosatining zarur shartlari bo’lib qoldi.
1920-yil 1-yarmi – Turkistonda, Buxoro, Xorazm respublikalarida bir butun madaniy ma’rifiy ko’tarilish maydoni vujudga keldi. Shu asnoda xalq ommasi, milliy ziyolilar ishtirokidagi ma’naviy-madaniy jarayon, fikrlar, tajriba almashuvlari odatga aylanib bordi.
1920-yil 1-yarmi – O’zbekistonda sanoatni tiklash va rivojlantirish ishlari, Ittifoq markazi manfaatini o’ylab, reja asosida olib borildi. Turkiston mintaqasini ixtisoslashtirish va rivojlantirish uchun xom-ashyo resurslaridan mumkin qadar ko’proq foydalanishni mo’ljallab amalga oshirildi.
1920-yil bahor – Buxoro amiri Turkkomissiya a’zolari Elieva va Frunzeni qabul qilib, muzokaralar olib bordi. Savdogarlarning vakillari Rossiyadan qolib ketgan mollar taqdirini hal qilish uchun Buxorodan jo’nab ketdilar. Lekin RSFSR – Buxoro munosabatlari yomonlashib bordi. Moskvaning ma’qullashi oqibatida Buxoro amirligiga qarshi dushmanlik kompaniyasi kengaytirildi va ashaddiy tus oldi. Qo’pol ravishda Buxoroning ichki siyosiy tuzumini qurol bilan o’zgartirish choralari ko’rildi. Frunze, Kubishyev o’z niyat-maqsadlarini ochiq-oydin gapirdilar. Amir hokimiyatga muxolifat kuchlar bolsheviklarga yordam so’rab murojaat ham qildilar.
1920-yil bahor – Xorazm respublikasida misli ko’rilmagan talonchilik va zo’rliklarga qarshi ommaviy qurolli kurashlar boshlandi.
1920-yillar 2-yarmi 1930 yillar – O’zbek adabiyotining g’oyaviy tematik yo’nalishlarida, mehnat, sinfiy kurash mavzulari 1-o’ringa chiqa boshladi. Shunga qaramay, S.Ayniyning “Qullar”, Oybekning “Qutlug’ qon” romanlari, “Baxtiyor va Sog’indiq”, “Temirchi Jo’ra”, “Temirchi Jo’ra”, “Dilbar-davr qizi” dostonlar, G’ofur G’ulomning “Qo’qon”, Abdulla Qodiriyning “Obid Ketmon” povesti kabi davrning turli muhim muammolarini tasvirlovchi badiiy jihatdan baquvvat asarlar yaratildi.
1920-yil 2-yarmi 1930-yil boshi – O’zbekistonda “o’n sakkislar guruhi”, “inog’omovchilik”, “qosimovchilik, “badriddinovchilik” singari ishlar to’qilishi va Munavvar Qori boshchiligidagi milliy ziyolilarning qamoqqa olinishi natijasida o’zbek xalqining ko’plab asl farzandlari qatag’on qilindi.
1920-yillar 2-yarmi – O’zbekistonda mamlakat hayotida ma’muriy buyruqbozlik tizimi tarkib topa boshladiki, u respublika ijtimoiy-madaniy sohalarining yangidan barpo bo’lishini sekinlashtirib qo’ydi. E’lon qilingan sotsialistik insonparvarlik, adolat haqidagi g’oyalar bilan haqiqiy voqelik o’rtasida ro’y-rost ziddiyatlar paydo bo’lib qoldi. Ular milliy ma’naviy hayotnigni asl mohiyatini noto’g’ri tushunish, uni ruslashtirish va ko’p aslik ma’naviy qadriyatlardan voz kechish bilan ifodalandi, bu narsa, ayniqsa, qatag’onlik hatti harakatlarining ta’siri ostida yanada kuchayib bordi.
1920-yillar 2-yarmi – O’zbekistonda o’rta maxsus va oliy ma’lumotli kadrlar tayyorlaydigan turli o’quv yurtlari ochildi. Davlat sinfiy tamoyiliga amal qilib, bu o’quv yurtlariga ishchi va dehqonlarning kirishi uchun sharoitlarni ta’minlab berdi. Boshqa toifadagi odamlar bu o’quv yurtlariga kira olmas edi. Oliy o’quv yurtlarida o’qish uchun zarur bo’lgan umumiy ma’lumotni qisqa muddat ichida olish maqsadida ishchi fakultetlari tarmog’i yaratildi.
1920-yil yoz – razvyorstka o’lkadagi rus krestyanlariga nisbatan ham amalga oshirildi, ularning noroziliklari, qarshiliklari ba’zida jiddiy tus oldi. Shunda ular sovet hokimiyati dushmanlari, krestyanlar posyolkalari esa “quloqlar posyolkalari” deb qoralandi. Markazda ularga qat’iy choralar ko’rish belgilandi.
1920-yil yoz – Xivada katta yig’in bo’ldi, unda qizil armiyani, bolshevikni mamlakatdan haydash, islom diniga qarshi unsurlarni jazolash qat’iyan talab qilindi. Bunga javoban yig’inda qatnashgan ruhoniy va oqsoqollardan 320 ga yaqin kishi qamoqqa olindi, ulardan bir qismi tergov va sudsiz otib tashlandi, qolganlari surgun qilindi.
1920-yil yoz-kuz – Turkistondagi harakat o’zining yangi bosqichiga kirdi. Kurash yana ham shafqatsiz va murosasiz tus oldi.
1920-yil kuz – Boysun, Sherobod, Sariosiyoda qurolli guruhlar tuzilib, janglarni boshlab yubordilar.
1920-yil kuz – Buxoro respublikasi xalq xo’jaligi jiddiy qiyinchiliklarga uchradi. Aholi, ayniqsa, dehqonlar, respublika hukumati norozilik bildirdilar. Nozir M.Mansurov RSFSR iqtisodiy aloqalarda tenglikka amal qilishi kerak, deb qat’iy uqtirdi. F.Xo’jayev Rossiya tashqi savdo birlashmasini BXSRdan “hamma narsani olishga, ammo hech narsa bermaslikk qodir…”, deb aybladi.
1920-yil kuz – Italiya mehnatkashlari hokimiyat tepasiga kelish imkoniyatiga ega edilar. Ammo ommaviy xalq harakatini uyushtiradigan va aniq maqsadga yo’naltiradigan kuch topilmadi. Ishchilar sinfining yetakchi partiyasi Italiya sotsialistik partiyasi (ISP) ichki kelishmovchiliklar tufayli kuchsizlangan edi. Italiya kasaba uyushmalari ham xussi shu ahvolda edi. Ammo ikkala ishchilar tashkiloti ham ijtimoiy va siyosiy o’zgarishlardan ko’ra, mavjud tuzumni saqlab qolish haqida ko’proq qayg’urardi.
1920-yil kuz – Italiyada fashist tashkilotlari tez ko’paya bordi. Ular zavodlarga ham bordilar va u yerda o’z kasaba uyushmalarini tashkil etdilar. Qishloqlarda yirik zamindorlar va badavlat dehqonlar kuchi bilan amalda fashistlarnin qurolli to’dalariga aylangan “o’z-o’zini mudofaa otryadlari” tuzildi.
1920-yil o’rtasi – Natsistlar tuzumining bosh jazo idorasi xavfsizlik otryadlari (SS) Gitlerning shaxsiy qo’riqlovchisi otryadlari sifatida tashkil qilindi.
1920-yillar o’rtasi – “Qo’shchi” tashkilot safida qishloq ahlidan 160 ming kishi bor edi.
1920-yil o’rtasi – AQShda o’zgacha fikrlovchi va so’l tashkilotlarga barham berildi. Radikal g’oyalar bilan farq qiluvchi so’l yo’nalishdagi kasaba uyushmalari – Jahon sanoati ishchilari deyarli tugatildi.
1920-yillar o’rtasi – O’zbek qishlog’ini rivojlantirishda ba’zi yutuqlar qo’lga kiritildi, yangi iqtisodiy siyosatga o’tilishi bilan o’zbek dehqoni erkinroq nafas ola boshladi. Oziq-ovqat razvyorstkasinig oziq-ovqat solig’i bilan almashtirilishi dehqonga ortiqcha mahsulotni sotishga, g’o’za va boshqa ekinlar maydonini kengaytirishga imkon berdi. Buning natijasida dehqonlarning tovarlar bilan ta’minlanishi o’sdi, ularning turmush darajasi bir qadar ko’tarildi.
1920-yillar o’rtasi – O’zbekistonda 5 ta muzey bor edi.
1920-yillar o’rtasi – O’zbekistonda 14 ta teatr (ko’pchiligi milliy teatr), 19 kinoteatr faoliyat ko’rsatgan.
1920-yillar o’rtasi – O’zbekistonda totalitar jamiyatning xususiyatlari tobora oshkora ko’rina boshladi. Bu holat xususan milliy respublikalardagi rahbar xodimlarga nisbatan bo’lgan munosabatda yaqqol namoyon bo’ldi. O’zbekistonda qaror topgan ma’muriy-buyruqbozlik tizimi va uning rahbar o’zagi hisoblangan Butunittifoq kommunistlar (bolsheviklar) partiyasi – VKP (b) bu paytga kelib yangi iqtisodiy siyosatdan butunlay yuz o’girdi va “sotsializm asoslari”ni qurishga jiddiy kirishdi.
1920-yil o’rtasi – Turkiston iqtisodiy liberallashuv, kelishuvchilikning tiklanishi bilan bir qatorda hokimiyat siyosatida sinfiylik va siyosatlashtirish tamoyillari ham ko’zga tashlandi.
1920-yillar oxiri – “Milliy Istiqlol” tashkiloti totalitar rejim kuchaygach o’z faoliyatini to’xtatgan edi.
1920-yillar oxiri – birinchi tajriba tarzidagi teleeshittirishlar (birinchilardan biri – Toshkentda) namoyish etildi. Insoniyat hayotiga telekommunikatsiyalar – radio va televideniye yanada katta ta’sir ko’rsatdi.
1920-yillar oxiri – Ittifoqning, jumladan, O’zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy hayotining hamma jabhalarida ma’muriy buyruqbozlik usuli borgan sari zo’rayishi natijasida yangi iqtisodiy siyosat o’zining bor mohiyatini, mavqeini yo’qota bordi.
1920-yillar oxiri – o’zbek dehqonlari, xo’jalik salohiyati nuqtai nazaridan 3 guruhga bo’linar edi: badavlat dehqonlar, o’rta salohiyatli dehqonlar hamda kambag’allar edi. Turkistonning 3 ta o’zbek viloyatlaridagi dehqon xo’jaliklarining uchdan ikki qismiga yaqini ikkinchi guruha molik bo’lgan. Buxoro davlatining markazi va g’arbiy qismlarida hamda Xorazmning voha qismida ham manzara umuman olganda shunday edi. Iqtisodiy mustaqil xo’jaliklarning o’rta hisobda 2 desyatina sug’oriladigan yeri, ish hayvonlari va boshqa mehnat vositalari bo’lgan. Dehqonlar tomonidan ekilib, hosili yig’ib kelingan yerlar ijtimoiy, iqtisodiy ahamiyatga ega bo’lib kelgan.
1920-yillar oxiri – O’zbekiston partiyasining ichki tartibi keskin qat’iylashtirildi, siyosiy qirg’in va qatag’onlar tobora kuchaydi. Bularning zarurligini asoslab berish uchun sotsializm qurilishi sharoitlarida sinfiy kurash keskinlashib boradi, degan Stalin tezisidan tobora ko’proq foydalanildi.
1920-yillar oxiri – O’zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy siyosatda ro’y berayotgan keskin qiyinchiliklarni adolat yuzasidan, aql-idrok bilan emas, balki ma’muriy-buyruqbozlik yo’li bilan, zo’ravonlik usuli bilan bartaraf qilish uchun Markaz siyosiy hokimligining harakati kuchaydi. Yangi iqtisodiy siyosat uzil-kesil chetga chiqarib tashlandi. Qishloq xo’jaligini zudlik bilan jamoalashtirish hamda sanoatlashtirish jadallashtirish yo’liga qat’iyan kirishildi.
1920-yil oxiri – O’zbekistonda mayda sanoatdagi xususiy sektorining ulushi deyarli barham topdi. Sanoatlashtirish va hunarmandlarni kooperatsiyalash natijasida respublika sanoatida xususiy sektor butunlay tugatildi.
1920-yillar oxiri – O’zbekistonda yangi iqtisodiy siyosat tufayli o’z xo’jaligini tiklab olgan oilalarning quloq qilinishi natijasida bozor munosabatlari muhiti barham topdi. Sovet davlati tortib olingan yer-suvlat hisobiga kooperatsiyalar, so’ng kolxozlar tuzish siyosatini olib bordi. Jamoatlashtirish “yuqori”ning tazyiqi asosida o’tkazildi. Matbuot O’rta Osiyo respublikalarinign jamoalashtirishga “tayyor” ekanligini targ’ib qilib, mahalliy, ijtimoiy sharoit mutlaqo hisobga olinmadi.
1920-yillar oxiri – O’zbekistonda Yangi Iqtisodiy siyosatga barham berilishi kooperatsiya tizimini yemirilishiga olib keldi, partiya qishloq xo’jaligini boshqarishni davlat qo’liga o’tkazish yo’lini tutdi. Mamlakatning siyosiy rahbariyati yalpi jamoalashtirish yo’liga o’tish vazifalarini ilgari surdi.
1920-yillar oxiri – O’zbekistondagi oliy o’quv yurtlarida asosan ishchi va dehqonlardan iborat 4 mingga yaqin talabar o’qir edi.
1920-yillar oxiri – pedagogika o’quv yurtlarining soni O’zbekiston bo’yicha deyarli 5,5 taga yetdi. Xalq maorifi rivojlanib bordi.
1920-yillar oxiri – pomeshchiklarga tegishli yerlarning 66%i musodara qilindi.
1920-yillar oxiri – qadar Qishloq xo’jaligi kooperatsiyasi tizimi, butun Ittifoqda bo’lgani kabi O’zbekistonda ham saqlanib qoldi.
1920-yillar oxiri – Qoraqalpog’istonning bir muncha patriarxal va qotibroq qolgan hayotiga boshlanib kelayotgan sanoatlashtirish ta’siri ostida yangiliklar yorib kira boshladi. Ammo sanoatlashtirishning sur’atlari Ittifoqning markaziy rayonlaridagidan ancha sust edi. O’lkaning tabiiy resurslarini Ittifoq o’z manfaati yo’lida foydalanish uchun reja asosida va muntazam ravishda o’rgana boshaldi.
1920-yillar oxiri – qoraqalpoq adabiyotida dramaturgiya va badiiy proza kabi yangi janrlar paydo bo’ldi. A.Utepov, N.Dovqorayev, A.Begimovning hikoya va pyesalari, J.Oymirzayevning qissalari maydonga keldi. J.Oymirzayev keyinchalik “Amudaryo sohillarida” romanini yozdi.
1920-yillar oxiri – sur’atlarni keskin tezlashtirish, o’ziga xos “katta sakrash”ni amalga oshirish yo’lini tutish butun mamlakat va, xususan, O’zbekistonning keyingi iqtisodiy taraqqiyotiga muhim o’zgartirishlarni kiritdi.
1920-yillar oxiri – yevropaliklar ixtiyorida millionlab radiopriyomniklar bor edi. Radio asosan o’rta tabaqa vakillari tomonidan sotib olinardi. Elektr texnologiyasining ilk mahsuloti sanalgan radio ommaviy bozorni zabt etdi. Radio aholi turmush tarzini butunlay o’zgartirib yubordi.
1920-yillar oxiri – AQSh sarmoya joylashtirish borasida Angliya ancha chetga surdi.
1920-yillar oxiri – O’zbekistonda sanoatlashtirish tez sur’atlar bilan o’sib bordi, o’ziga xos “katta sakrash”ni amalga oshirish yo’lini tutish butun mamlakat va O’zbekistonning keyingi iqtisodiy taraqqiyotiga muhim o’zgartirishlarni kiritdi.
1920-yillar oxiri – sovet rejimi milliy rahbar hodimlarni jismoniy mahv etishga kirishdi.
1920-yillar oxiri – Turkiston Kompartiyasi a’zolari soni 58 mingga yaqin edi.
1920-yillar oxiri – Vengriya sanoat ishlab chiqarishi urushdan oldingi darajadan o’sib ketdi.
1920-yillar oxiri 1930-yillar boshi – O’zbekistonda sanoatlashtirishning jadal sur’atlariga o’tishning tub mohiyati texnikaviy qoloq sovet mamlakatining bor imkoniyatlarini to’g’ri hisobga olmagan holda, zo’ravonlik yo’li bilan tez orada zamonaviy sanoatni barpo etishdan iborat bo’ldi.
1920-yillar oxiri – 1930 yillar boshi – Mustabid tuzumning qaror topib borishi shaxsga sig’inishning kuchayishiga qaramay ijodi hayot to’xtab qolmadi. Adabiyot maydoniga G’ofur G’ulom, Oybek, G’ayratiy, Hamid Olimjon, Abdulla Qahhor, Oydin Sobirova, Uyg’un, Komil Yashin, Usmon Nosir, Amir Umariy, Zulfiya kabi yosh talantli shoir va nosirlar dramaturglar qo’shildilar.
1920-yil yanvar – AQSh politsiyasi 70 shaharda taraqqiyparva tashkilotlarning a’zolariga qarshi tadbir uyushtirdilar. 10 mingdan ortiq kishi qamoqqa olindi. Xuddi shu yili kasaba uyushmalari harakati faollari sanalgan italiyalik muhojirlar Sakk ova Vansetti qamoqqa olindilar. Ular bankni o’g’irlash va politsiyachilaru o’ldirishda ayblandilar.
1920-yil yanvar – Lenin “mehnat armiyalari” to’g’risida gapira boshladi.
1920-yil yanvar – Vengriyada saylovlar o’tkazilib, admiral Miklosh Xorti monarxlikka saylandi. U II jahon urushi oxirigacha, Germaniya mag’lubiyatidan so’ng AQSh ga qochguncha qadar hokimiyatni egallab turdi.
1920-yil yanvar o’rtasi – Farg’ona vodiysida bolsheviklar tomonidan qo’shimcha kuchlarining tashlanishi natijasida jangovar tashabbus qizil armiya qo’liga o’tdi. Katta Ergash qo’rboshining qo’shini mag’lubiyatga uchragach, Shermuhammadbek asosiy kuchlarni oliy Oloy vohasiga chekindi.
1920-yil yanvar oxiri – Musbyuro Turkkomissiyaning tazyiqi bilan o’z faoliyatini to’xtatdi.
1920-yil 15-yanvar – Turkkomissiya raisi Ya. Rudzutak tashabbusi bilan qabul qilingan tezislarda TSRni bo’lib tashlash va milliy til belgisiga qrab muxor (avtonom) respublikalar tuzish masalasi qo’yilgan edi.
1920-yil 16-yanvar – Antanta davlatlarining Rossiyani qamal qilishni to’xtatishi.
1920-yil 18-21-yanvar – jahon urushida g’olib chiqqan davlatlarning Parij tinchlik konferensiyasining ochilishi. Konferensiya davomida Millatlar Ligasi tashkil topdi.
1920-yil 20-yanvar – janubiy otryad Taxtani egalladi.
1920-yil 20-yanvar – Shimoliy otryad Xo’jayli, Ko’hna Urganch, Porsu Ilyali, Toshhovuzni egalladi.
1920-yil 20-yanvar – Taxta janubiy otryad tomonidan ishg’ol qilindi.
1920-yil fevral-sentabr – R.Denashel hukumati.
1920-yil fevral – Turkistonda 600.000 pud o’simlik porovozlarga yonilg’i sifatida ishlatildi. Ko’mir va o’tin yo’qligidan boshqa oziq-ovqat mahsulotlari ham (Turkistonda yuz minglab odamlar ocharchilikdan qirilayotgan bir paytda) yoqilg’i ishlatilar edi. Orol dengizi uchastkasida parovozlar quritilgan baliq yoqib yurgizilgan. Shuningdek, parovozlarga kunjara yoqishga urinib ko’rilgan. Eng dahshatli hodisa shundan iboratki, hamma narsani qurbon qilish evaziga yetishtirilgan paxta ham yoqilg’i sifatida ishlatilgan.
1920-yil 1-fevral – janubiy otryad Xivani ishg’ol qildi. Xiva xoni taxtdan voz kechdi.
1920-yil 2-fevral – Said Abdullaxon Xiva taxtidan voz kechdi, butun hokimiyat muvaqqat inqilobiy qo’mita qo’liga o’tdi. Xivada yangi hokimiyat o’rnatilgani e’lon qilindi. Yosh xivaliklardan iborat muvaqqat hukumat organlari, qonun-qoidalarni joriy qilishga kirishdi. Xalq noroziliklari kuchaydi. Xon davri soliqlarini bekor qilish, sudlov, vaqf mulklari, pul muomalari, yangi soliqlar to’g’risidagi bir qator dekretlar shoshilinch qabul qilindi.
1920-yil 18-fevral – Turkkomissiya vakili G.Skalov bilan muholifatdagi kuchlar yo’lboshchisi o’rtasida sulh bitimi imzolandi. Unga ko’ra, Chimboy uchastkasida muvaqqat inqilobiy qo’mita tuzildi. Kazaklarning urf-odatlari va turmush xususiyatlaridan kelib chiqib, ularning o’z-o’zini boshqaruviga ruxsat etildi. Qo’zg’olonchilarga amnistiya berildi.
1920-yil 24-fevral – fashistlar partiyasi tarafdorlarining 1-ommaviy namoyishi.
1920-yil mart – Turkiston mustaqillik harakatining oldini olish, Turkistonni Markazga batamom qaram qilish maqsadida “Turkiston avtonomiyasi to’g’risida nizom” tayyorlandi. Turkkomissiya undan kelib chiqib TSRning yangi Konstitutsiyasi loyihasini ishlab chiqdi. Bu hujjatlarda Turkiston tashqi aloqalar olib borish, o’z armiyasiga ega bo’lish, temir yo’l, pochta, xalq xo’jaligini mustaqil boshqarish huquqlaridan mahrum etildi. Bular, shuningdek, soliqlar ta’sis etish, o’lka byudjetini tuzish, sud ishlari, qonunlarga o’zgarishlar kiritish, amnistiya berish RSFSR tasarrufiga o’tishi belgilandi. Yerli rahbarlar bularga Turkiston xalqlari mustaqilligining batamom yo’q qilinishi, deb qarab, qat’iy qarshi chiqdilar. Turkiston Sovet Respublikasini Turkiston respublikasi deb o’zgartirish masalasini ilgari surdilar hamda Turkistonni boshqarish Nizomi, Turkiston respublikasi Konstitutsiyasi loyihalarini tayyorladilar. Milliy davlatchilik, mustaqillik g’oyalari nufuzli yig’inlarda, shuningdek, keng jamoatchilik tomonidan qizg’in ma’qullandi. O’lka yerli xalqlari o’zini idora qilib, taraqqiyot sari borolmaydi, ularga Rossiya rahbarlik qilishi kerak, degan shovinistik g’oyalarga qarama-qarshi mintaqa xalqlarining mushtarakligi, mustaqil davlatchilik an’analari, imkoniyatlari ta’kidlandi.
1920-yil 1-mart – Turkiston MIK raisi T.Risqulov yevropalik Turkkomissiya a’zolariga qarata, yerli xalq o’zini idora qilishni istaydi, kelgindilar rahbarligini rad qiladi, deb ta’kidladi.
1920-yil 1-mart – Vengriyada fashistlar diktaturasining o’rnatilishi.
1920-yil 6-mart – Madaminbek bilan 2-Turkiston o’qchi diviziyasi boshlig’i Veryovkin-Roxalskiy o’rtasida Farg’ona shahrida yarash bitimi imzoladi.
1920-yil 12-13-mart – o’tar kechasi sotsial-demokratlar reaksion qo’shinlarning qoldiqlariga tayanib Germaniya davlat to’ntarishi qilishga urinib ko’rdilar. Prus yunkerlari vakili, monarxiyachi Kapp o’zini kansler deb e’lon qildi va Milliy Majlisni tarqatib yubordi. Hukumat Berlindan qochib ketdi. Ammo 12 million ishchi va xizmatchining Germaniya bo’ylab yalpi ish tashlashi isyonchilarni chekinishga majbur qildi.
1920-yil 8-aprel – Yosh xivaliklar partiyasi siyosiy yo’lini qabul qilgan “Xiva inqilobiy partiyasi dasturi” belgiladi.
1920-yil 25-aprel – polyak qo’shinlari Ukraina chegarasidan o’tdi. Ular Polshaga juda katta kredit taqdim etgan Fransiya tomonidan to’liq qurollantirilgandi. Polyak qo’shinlarining maqsadi Odessani bosib o’tish va “dengizdan dengizgacha bo’lgan Buyuk Polsha”ni yaratish edi. Lekin polyak qo’shinlari tor-mor etilib, chekina boshladi. General Veygan boshchiligidagi fransuz brigadasining kelishigina Polshani to’liq tor-mor bo’lishdan saqlab qoldi.
1920-yil 25-aprel – sovetlar va Polsha o’rtasidagi urushning boshlanishi.
1920-yil 26-aprel – Xorazm xalq respublikasining e’lon qilinishi
1920-yil 26-aprel – Xorazmda Butunxorazm I qurultoyi Xorazm Xalq Sovet Respublikasi (XXSR) tuzilganligini e’lon qilindi, respublika hukumati – Nozirlar sho’rosi tayinlandi. Qurultoyda respublika Konstitutsiya tasdiqlandi. Hukumat raisi etib Yosh xivaliklardan Polvonniyoz Hoji Yusupov, uning muovinlari qilib Jumaniyoz Sultonmurodov va turkman Qo’shmamedxon Sapiyev saylandilar. Adliya noziri qilib Bobooxun Salimov tayinlandi.
1920-yil 30-aprel – Xorazmda respublika Konstitutsiya qabul qilindi.
1920-yil may – Fransiyada temiryo’lchilar ish tashlashi bostirildi, unga qatnashganlardan 20 kishi ishdan bo’shatildi. Urush davrida qabul qilingan ijtimoiy islohotlar dasturi birin-ketin yo’q qilindi. Ishchilarga qarshi kurash milliy miqyosdagi surunkali va tinka qurituvchi nizoga aylandi. Bu esa mamlakatda siyosiy beqarorlikka sabab bo’ldi.
1920-yil may – Xorazm sovetlarining II qurultoyi bo’lib o’tdi, unda vaqflarni yo’q qilish qarori bekor qilindi. Vaqf davlatidan ajratildi, fuqarolarning shaxsiy ishi deb qaror qilindi.
1920-yil 3-may – Qurultoyda Shermuhammadbek boshliq Turkiston-Turk mustaqil islom jumhuriyati (Turkiston muvaqqat hukumati)ni tuzdi.
1920-yil 14-may – Madaminbek qon to’kishni to’xtatish maqsadida muzokaralar olib borish uchun qo’rboshilar bilan uchrashganda Shermuhammadbekning roziligi bilan Xolxo’ja eshon Qorovul qishlog’ida uni xiyonatkorona o’ldirdi. Madaminbek o’rtadan ko’tarilgach, ertasigayoq bolsheviklar qurolli harakatlarni kengaytirdilar.
1920-yil 16-may – Stambulning Antanta qo’shinlari tomonidan bosib olinishi.
1920-yil iyun – Tukkomissiya raisi Ya.Rudzutak tashabbusi bilan qabul qilingan tezislar RKP (b) Markaziy Komitetining “Partiyaning Turkistondagi vazifalari haqida” degan qror loyihasiga kiritildi. Bu taklifni V.I.Lenin qo’llab-quvvatladi. Loyihaga bildirilgan o’z mulohazalarida u Turkistonning “O’zbekiya, Qirg’iziya, Turkmaniya”ga bo’lingan kartasini tuzish zarur deb ko’rsadi. V.I.Lenin birmuncha keyinroq o’zi tayyorlagan boshqa bir loyihada o’z nuqtai nazarini o’zgartirib: “Respublikani (ya’ni Turkistonni) 3 qismga bo’lish oldindan hal qilib qo’yishmasin”, deb uqtirdi.
1920-yil iyun – Vengriya Trianon shartnomasini (Versal shartnomasining bir qismi) imzolandi. Bu shartnomaga ko’ra, qator hududlarning ajralishi sababli Vengriya aholisi ikki barobarga, 18 million kishidan 8 million kishigacha kamaydi. Vengriya katta miqdorda reparatsiyalar to’lashi shart edi. Armiya miqdori 35 ming kishidan oshirilmasligi lozim edi. Ruminiyaga – Transilvaniya va Banat, Yugoslaviyaga – Xorvatiya, Bachka va Banatning g’arbiy qismi, Chexoslovakiyaga va Slovakiya va Karpatorti Ukrainasi berildi. Harbiy majburiyat taqiqlandi, armiya yollanma bo’lishi shart edi, qurollanishda tanklarga, aviatsiya va artilleriyaga ega bo’lishga ruxsat etilmasdi.
1920-yil 12-iyun – Panama kanali ishga tushdi. Uning uzunligi 81 km bo’ldi. U Amerika qit’asiga xizmat qiluvchi dengiz yo’li uzunligini uch marta qisqartirdi va AQShga katta iqtisodiy foyda keltirdi. AQSh floti Atlantika va Tinch okeani sohillarini birlashtiruvchi qisqa dengiz yo’liga ega bo’ldi va Yevropa davlatlari portlariga yaqin yo’lni qo’lga kiritdi. Har yili kanal orqali 15 mingga qadar kemalar o’tadi va 125 million tonnage qadar yuk tashiladi.
1920-yil avgust – Turkkomissiya a’zolari V.Kuybishev va F.Goloshchyokinning tazyiqi bilan butun Turkiston respublikasi hududida oziq-ovqat taqsimoti (prodrazvyorstka)ni joriy etish to’g’risida qaror qabul qilindi. Oziq-ovqat prodrazvyorstkasi aholini ochiqdan-ochiq talashga aylanib, ijtimoiy keskinlikni kuchaytirib yubordi. Oziq-ovqat to’plovchi otryadlar mahalliy xalqni qon qaqshatib, uning so’nggi burda nomini ham tortib olishar edi.
1920-yil 2-avgust – alban xalqining norozilik mitinglari bosqinchilarga qarshi qurolli kurashga aylandi. Italiya Albaniya mustaqilligjni tan olishga va uning hududini tark etishga majbur bo’ldi.
1920-yil 10-avgust – Parij yaqinidagi Sevr shaharchasida g’olib davlatlar bilan Turkiya bilan tinchlik shartnomasini imzoladilar. Unga ko’ra, Turkiya o’ziga qaram hududlarning 80%ini qo’ldan berdi (Falastin, Transiordaniya, Iroq, Suriya, Livan va hokazo). Qora dengizdagi bo’g’ozlar harbiy kuchlardan xoli qilindi, Qora dengizdan uzoq davlatlar undan o’z harbiy kemalarini bemalol o’tkazish huquqini qo’lga kiritdilar. Turkiya hududi Kichik Osiyo yarim oroli va Istanbul (Konstantinopol) shahrini o’z ichiga olgan Yevropadagi ozgina hudud bilan cheklangan edi. Turkiyada yarim mustamlaka tuzumi o’rnatildi.
1920-yil 10-avgust – Parij yaqinidagi Sevr shahrida Turkiya o’rtasida tinchlik shartnomasi imzolandi. Bu Turkiya taqdirini hal qilishi lozim edi. Sevr shartnomasiga ko’ra sobiq Usmonli turk imperiyasi amalda Fransiya bilan Angliya o’rtasida taqsimlandi, Suriya va Livan Fransiya mandati ostiga o’tdi. Millatlar Ligasidan olgan mandat shartlariga ko’ra, Fransiya yigirma yilda Suriya va Livanni mustaqillikka tayyorlashi shart edi. Xuddi shu shartlarda Angliya ham Mesopotamiya (Iroq) va Falastinga mandat oldi. Hijoz qirolligi (Arabiston yarim oroli) mustaqil deb e’lon qilinadigan bo’ldi. Sevr tinchlik shartnomasida nafaqat Usmonli turk imperiyasining bo’linishi, balki Turkiyaning o’zini ham parchalanish ko’zda tutilgandi. Turkiyada yarim mustamlaka tartiboti o’rnatilardi va amalda suveren davlat huquqidan mahrum qilingandi. Chet ellik fuqaro turk sudiga bo’ysunmasligi mavjud bo’lgan kapitulyatsiya tartiboti ham tiklanardi. Angliya va Fransiya vakillaridan iborat komissiya Turkiya mablag’lariga egalik qilar, Turkiya byudejtining nazoratini amalga oshirardi. Sevr shartnomasining imzolanishi butun Turkiyada norozilik to’g’yonini uyg’otdi. Hukumat shartnomani qat’iyan rad etdi. Turkiyada Sevr shartnomasini tugatishga qaratilgan milliy-ozodlik harakati boshlandi. Qishloq joylarda partizan bo’linmalari, shaharlarda ishchi tashkilotlari tuzishga kirishildi. Milliy-ozodlik harakatinign tashkil etilishi va tayyorlanishida turk armiyasi general Mustafa Kamol posho katta rol o’ynadi.
1920-yil 29-avgust – o’tar kechasi ko’p tomonlama tajovuzkorlik harakati boshlab yuborildi. Asosiy kuchlar poytaxt Buxoroga hujum qildilar. Qo’shinlar tinch aholi boshiga shiddatli o’q yog’dirdilar. Shahar vayron, ko’pgina odamlar qurbon bo’ldi. Buxoro shahrida yong’in avj oldi. Amir Olimxon poytaxtni tashlab chekindi, u Buxoroning sharqiy qismi tomon yo’l oldi.
1920-yil avgust oxiri – poytaxt Buxorodan ketgan amir Olimxon Sharqiy Buxoroga kelib, katta kuchlar to’pladi, ularning soni 12 ming, keyinroq 25 ming kishiga yetdi, qizil qo’shinlarga qarshi janglar olib borildi.
1920-yil avgust oxiri – Turkiston fronti qo’mondoni M.Frunze buyrug’i bilan Buxoro hududlarida juda katta harbiy kuchlar jangovar holatga keltirildi.
1920-yil sentabr boshi – Buxoro revkomi “mustaqil Buxoro Xalq respublikasi” tuzilganligini e’lon qildi. Hukumat boshqa hokimiyat organlari tashkil etildi.
1920-yil sentabr – bolshevik I.Sols Buxoro to’ntarishidan ikki kun o’tgach bunda ikkita asosiy vazifa – “yerlarni tortib olish”, mulkdorlarning “iqtisodiy salohiyati ildizini qirqish” hamda “mullalarning g’oyaviy ta’siriga qarshi kurashish” deb ochiqdan-ochiq e’tirof etdi. Bolsheviklarning inqilobiy reja, sinfiy adovat, zo’rlikka asoslangan dasturiga Buxoro mamlakatiga kelgan barcha bolsheviklar, qizil qo’shinlar qo’mondonligi amal qila boshladi. Mamlakat va xalqning boyligi talandi. Qisqa vaqt ichida respublika hududida joylashgan Rossiya qo’shinlari 40 ming kishiga yetdi. Ular respublika bo’ylab garnizonlarga o’rnashdilar.
1920-yil sentabr – bolsheviklar, qizil armiya qo’mondonligi yana bir qabih xunrezlikni amalga oshirdi. Hukumat raisi muovini Qo’shmamedxon qo’mondonligi ostidagi turkman suvoriylari otryadi Junaidxon bilan aloqada gumon qilinib, hiyla yo’li bilan Xivaga chaqirib olindi va qo’qqisdan qurolsizlantirilib, 600 dan ortig’i otib tashlandi. Turkman aholisi ustiga jazo otryadlari tashlandi, mollar talandi, natijada ko’p xo’jaliklar Eron hududiga ko’chib ketdi. Qizil armiya qismlarining bu jinoyatlarini Turkkomissiya raisi ham tan oldi.
1920-yil sentabr – Buxoro respublikasi siyosiy tizimi boshida Yosh buxoroliklar partiyasi va kompartiyasi (BKP) keyinchalik boshqa ijtimoiy tashkilotlar faoliyat ko’rsatdilar, hokimiyatda ko’pchilik Yosh buxoroliklar edilar. Turkiston bolsheviklari ta’siri ostida Yosh buxoroliklar partiyasi BKP bilan qo’shildi, kompartiya yagona siyosiy partiya bo’lib qoldi. Ammo hokimiyat va boshqa sohalarda Yosh buxoroliklarning reja-dasturi amaliyot asosi bo’lishda davom etdi. Rasman ko’ppartiyaviylik tugatildi.
1920-yil sentabr – Buxoro respublikasining xo’jaligi sezilarli zarar ko’rib, ziddiyatli ahvolni boshdan kechirdi. Mamlakat hududiga bir necha tomondan bostirib kirgan qo’shinlar ko’p yerlarni vayron qildilar, ayniqsa poytaxt Buxoro vayron bo’ldi, uy-joy, imoratlarga o’t qo’yildi. Dehqoonlarning boshqa aholi tabaqalarining mol-mulki, g’alla-doni tortib olindi. Buxoro dehqonlariga yetkazilgan zarar shu qadar katta ediki, yangi hokimiyat, to’ntarishdan 2-3 hafta o’tar-o’tmasa yangi hukumat harbiy qismlardan aholi ko’rgan zararni qoplashga ko’rsatma berdi. Karki shahri va atrofida yashagan turkman aholiga nisbatan “qotilliklar sodir etilgan, ularning uy-joylari buzilgan va yonib ketgan” edi. Ularga ham hukumat moddiy yordam yuborildi.
1920-yil sentabr – Turkiston MIK raisi Inomjon Xidiraliyevning yozishicha bosmachilarning soni 70000 kishiga yetdi va kuchli vahima uyg’otdi.
1920-yil sentabr – Turkiston respublikasining yangi Konstitutsiyasida TSR nomi TSSR deb o’zgartirildi.
1920-yil sentabr-oktabr – Buxoro, Chorjo’y va boshqa joylarda yuzlab avvalgi amaldorlar qatl qilindilar. Matbuotda “ommaviy qizil terror” o’tkazilishi haqida ochiq xabar qilindi. Ko’p hollarda tribunallar hukm chiqarib, ularni ijro etdilar. Bolsheviklar tazyiqi bilan keyingi yangi hokimiyat amaldorlari ham siyosiy qatag’on qilindilar. Favqulodda komissiya xalqqa qarshi faoliyatini kengaytirishga intildi.
1920-yil 2-sentabr – M.Frunze boshchiligidagi tajovuzkor kuchlar Buxoro egallandi. Amir hokimiyati ag’darildi.
1920-yil 6-sentabr – Buxoro ma’muriy tuzilish viloyat, tuman, kent va qishloqlardan iborat bo’lishi belgilandi. 27 beklik o’rniga respublika 15 viloyatga bo’lindi. Quyi hokimiyat bo’g’ini oqsoqolliklar bo’lgan. BXSR rasman mustaqil deb e’lon qilingan bo’lsa ham amalda Rossiyaga qaram edi. Respublikada yetishtirilgan paxta, ipak, qorako’l teri va boshqa xom ashyo mahsulotlarini faqat Rossiyaga sotish mumkin edi. Chet ellarga mahsulot chiqarish huquqidan marhum qilindi. BXSR o’z milliy armiyasiga, valyutasiga ega bo’lsada, ulardan mustaqil ravishda foydalanish imkoniyatlari cheklangan edi.
1920-yil9-sentabr – Buxoroda “Yer to’g’risidagi dekret” qabul qilindi.
1920-yil 21-30-sentabr – Buxorodagi oldingi ma’murlar (beklar, qozilar, boshqa amaldorlar) hokimiyatdan chetlashtirildilar, ulardan ko’p qismi hibsga olindi, hatto otib tashlandi. Ba’zi mulozimlar respublika tartibini tan olish sharti bilan yangi hokimiyat tizimlariga xizmatga da’vat qilindilar. Yangi hokimiyatni tashkil qilish uchun maxsus nazorat guruhi (komissiyasi) poytaxt atrofidagi 8 tumanni aylanib, aholi ishtirokida bir qator xodimlarni tayinladi. Muvaqqat organlari, revkom (inqilobiy komitet)lar ish ko’rib bordi. Yangi qoziliklar (xalq sudlari), maorif bo’linmalari va boshqa tashkilotlar yuzaga keldi.
1920-yil oktabr – Germaniya ishchi partiyasi Germaniya national-sotsialistik ishchi partiyasi (GNSIP) deb nomlandi. O’sha yili partiya rahbari Xorst Vessel o’ldirilgach, uning o’rnini Gitler egalladi.
1920-yil oktabr – Sovet-Polsha urushi yakunlandi.
1920-yil – Turkiston MIK Amudaryo bo’limining 1917-yildagi hududi doirasida unga viloyat maqomi berildi. Sho’raxon va Chimboy uchastkalari shu nomli uyezdlarga aylantirildi. Viloyat markazi sifatida To’rtko’l shahri e’lon qilindi. Amudaryo viloyatining inqilobiy qo’mitasini Turkiston MIK tayinladi.
1920-yil 6-8-oktabr – Buxoro xalq respublikasining e’lon qilinishi.
1920-yil 6-8-oktabr – Buxoroda xalq vakillarining I Butun Buxoro qurultoyi bo’ldi. Unda hukumat tizimi va respublika oliy hokimiyati, Buxoro revkomi vakolatlari tasdiqlandi. BXSR tuzilganligi rasmiylashtirildi. Buxoroning mustaqilligi e’lon qilinib, demokratik jamiyat barpo qilish ta’kidlandi.
1920-yil 11-oktabr – Buxoroda oziq-ovqat razvyortkasi to’g’risida dekret e’lon qilindi, tezkorlik bilan militsiya tashkil etildi, bir qator keraksiz sho’balar tuzilib, hokimiyat apparati bo’rttirib yuborildi, inqilobiy eksporpriatsiya o’tkazildi, islom dini, ruhoniylar, masjid-madrasalarga qarshi, vaqflarni yo’q qilish choralari, siyosati o’tkazila boshladi.
1920-yil noyabr – general Vrangler qo’mondonligidagi so’nggi oq gvardiya qismlari Qrimni tark etdilar. Rossiyadagi fuqarolar urushining uch yillik tarixiga yakun yasaldi. Antanta mamlakatlari va AQSh qo’mondonligi o’z qo’shinlarini olib chiqib ketdilar va qamal holatining bekor qilinganini bildirdilar. Bolsheviklar g’alaba qozonib, hokimiyatni o’z qo’llarida saqlab qoldilar. Ular oldida endi yana ham murakkabroq vazifa – tinch davrda faoliyat yurituvchi davlat va ijtimoiy-siyosiy tuzumning yangi siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy tizimni barpo etish vazifasi turardi.
1920-yil 17-noyabr – Rossiyada fuqarolar urushining tugashi.
1920-yil dekabr – GOELRO rejasida-Rossiyani davlat miqyosida elektrlashtirish rejasi qabul qilindi. U sanoat sohasidagi ishlab chiqarishni urushdan oldingi darajaga yetkazish, butun iqtisodiyotni yangi texnik baza va yirik sanoat asosida qayta qurishni ko’zda tutardi. Xususiy sanoat, qishloq mehnatini jamoalashtirish, xalqning farovonligi va madaniyatini oshirish rejalashtirildi.
1920-yil dekabr – Qarshi, Shahrisabz, Yakkabog’, Kitob, Chiroqchida qo’zg’olonlar boshlandi, yangi hokimiyat, qizil askarlar garnizonlariga jiddiy talofatlar yetkazildi. Bu joylarga ham qo’shimcha qizil askar qismlari yuborildi.
1920-yil dekabr oxiri – Ahmad Zaki Validiyning Buxoroga kelishi tashkilot faoliyatini yanada kuchaytirib yuboradi. Milliy Ittihod tashkiloti a’zolar istiqlolchilik faollari bilan aloqalar o’rnatib ularga g’oyaviy rahnamolik qilishgan edi.
1920-yil 29-dekabr – Fransiya kommunistik partiyasi (FKP) tuzilganligi e’lon qilindi.
1920-yil 29-dekabr – Rossiyada GOELRO rejasining qabul qilinishi.
1920-yil oxiri 1921-yil boshi – munozarada Buxoro to’ntarilishi, yangi hokimiyat mohiyatiga oid demokratik yo’l hamda so’l-ekstremisik yondashuvlar to’qnashdi. Buxoro respublikasining liberal-demokratik kayfiyatdagi rahbarlari o’z g’oyalarida qat’iy turdilar. Mamlakatda qizil qo’shinlar sonini 15 ming kishiga kamaytirish, Rossiyaga berilgan oziq-ovqat, paxta va boshqa mollar evaziga narxi teng bo’lgan mollar yetkazib berish masalalari qo’yildi. BKPning qator so’l-ekstremistik rahbarlari lavozimlaridan bo’shatilib, chetga ketishga majbur bo’ldilar. “Yer to’g’risida”gi dekret bekor qilinib, ekspropriat-siyalar, razvyorstka, zo’rlik choralariga barham berildi. Turkbyuro raisining muovini G.Safarov BXSR ichki ishlariga qo’pol ravishda aralashishiga intildi, rahbarlarni ochiq majlisda haqorat qildi. Unga qat’iy tanbeh berildim RSFSR tashqi ishlar komissarligiga norozilik notasi yuborildi. F.Xo’jayevning qat’iyati bilan Buxoro Chekasi tugatildi, tribunallar, siyosiy bo’limlar tomonidan fuqarolarni jazoga tortish vaqtinchalik to’xtatildi. Islom dini, masjid-madrasalar xizmati, ruhoniylarning faoliyat erkinligi tiklandi, yangi qoziliklar ish boshladi.
1921-1922-yillar – krestyanlarning yerlari natsionalizatsiya qilindi (yer reformasi). Bu tadbir yer reformasi (islohoti) deb ataldi. Uning asosiy rayoni Yettisuv viloyati bo’ldi, Turkrespublika bo’yicha davlat yer fondiga olingan 230 ming desyatina yerdan 26 ming desyatinasi o’troq dehqonlarga berildi. Shu bilan birga yevropalik yer egalariga nisbatan siyosat o’zgaruvchan bo’ldi, ba’zida bog’lar, mollar, yerlar egalariga qaytarib berildi. Rossiyaliklarning Turkistonga kelishi, ularning yer bilan ta’minlanishi davom etdi.
1921-1922-yillar – I.Bonominning Italiyada hukumat rahbari sifatidagi faoliyati.
1921-1922-yillar – I.Virt Germaniya reyxskansleri bo’lgan.
1921-1922-yillar – o’quv yilida O’zbekistonning ko’pgina shaharlari va qishloq mingdan ortiq savod maktablari, savodsizlikni tugatish kurslari va tarmoqlari faoliyat ko’rsatdi, ularda 50 ming kishi xat-savod chiqardi.
1921-1922-yillar – oziq-ovqat solig’i hisobidan 4.400.000 pud g’alla jo’natilgan. O’sha paytda don yetishtirishga ixtisoslashmagan Turkiston qishloq xo’jaligi uchun bu katta miqdordagi hosil hisoblangan. Chunki, Turkiston chorizm tomonidan bosib olingach, o’lkadagi bug’doyzorlar hisobida. Paxta ekiladigan maydonlar kengaytirilgan bu yerga tashib kelinardi. Turkistonda bolsheviklar hokimiyat tepasiga kelgach, Rossiyadagi fuqarolar urushi natijasida o’lkaga g’alla keltirish deyarli to’xtab qolgan edi.
1921-1922-yillar – Turkistondagi sovet hokimiyatiga qarshi harakatning qaytadan ko’tarilishi va avj olishiga sovet hokimiyati tomonidan yuritilgan o’ziga xos mustamlakachilik siyosati, tinch aholining ommaviy ravishda qirg’in qilinishi jiddiy sabab bo’ldi.
1921-1923-yillar – U.Gardingning AQSh prezidentligi davri.
1921-1924-yillar – Albaniyada bir-birini almashtirgan hukumatlar bitta siyosatni: yoki Yugoslaviyadan yoki Italiyadan mo’ljal olish siyosatini yurgizishardi. Mazkur hukumatlar Ahmad Zogu tarafdorlari rahbarlik rolini o’ynashardi. Xorijiy kompaniyalar mamlakatda xo’jayinlik qilishardi.
1921-1924-yillar – Qoraqalpog’istondan jami 339521 pud baliq Markazga olib ketildi.
1921-1925-yillar – SSSR chet mamlakatlar bilan jami 40 dan ortiq turli bitim va shartnomalar tuzdi.
1921-1926-yillar – Ruminiyada natsional-liberallar hokimiyat tepasida turishdi.
1921-1927-yillar – Ruminiyada natsional-liberallar partiyasi yo’lboshchisi I.Bratianu 2 marta Bosh vazir bo’lgan.
1921-1933-yillar – Iroqda Feysal I hukmronlik qilgan davr.
1921-1946-yillar – Iordaniyada Abdulloh hukmronlik qilgan davr.
1921-1992-yillar – Aleksandr Dubchekning hayot faoliyati.
1921-yil – alban vatanparvarlari bo’linmalari mamlakat shimolini Yugoslav qo’shinlaridan ozod etishdi.
1921-yil – Albert Eynshteyn Nobek mukofotiga sazovor bo’lgan.
1921-yil – Amerika dengiz piyodalari Kosta-Rikaga tushirildi.
1921-yil – Angliya bilan Irlandiya o’rtasida bo’lib o’tgan yopiq muzokaralr natijasida bitim imzolandi va unga ko’ra Irlandiyaga dominion maqomi berildi. Bitim imzolanganidan so’ng ko’p o’tmay yana fuqarolar urushi boshlandi. Bu safar Irlandiyaning o’zida, bitimni qo’llab-quvvatlagan mo’tadil partiyalar bilan Irlandiyaning Britaniya qiroliga qasamyod etishni bekor qilish va to’la mustaqil davlat tuzish tarafdori bo’lgan ekstremistik partiyalar o’rtasida qurolli kurash boshlandi.
1921-yil -AQShda 10 millionchi avtomobil ishlab chiqarildi.
1921-yil – BKP a’zolari soni 4 ming kishi.
1921-yil – Buxoro respublikasida 175 ta yangi maktab, 11 ming o’quvchi bor edi.
1921-yil – Buxoroda sovetlarga saylovlar bo’lib o’tdi.
1921-yil – F.Ruzvelt falaj dardiga yo’liqdi. U mustaqil harakatlanish qobiliyatidan mahrum bo’lsada, buyuk ishbilarmonlik fazilatlari va siyosiy iste’dodi tufayli katta siyosatga qayta oldi.
1921-yil – fransuz yozuvchisi Andre Stil dunyoga keldi.
1921-yil – hukumat Marokashda Fransisko Frankoni asturiyalik ishchilarga qarshi jazo operatsiyalariga qo’mondon etib tayinladi va u o’z imkoniyatidan foydalandi.
1921-yil – ingliz-eron kompaniyasi aniqlangan neft konlarini tasarruf etishga Ahmad Zogu ruxsat oldi. Mis, temir rudalarini italyan va fransuz firmalari qazib olishardi.
1921-yil – Ispaniyada sotsialistik yoshlar federatsiyasi bazasida kommunistik partiya (IKP) tashkil etildi. Ispaniya tarixida Burbonlar monarxiyasining zavoli va harbiy diktatura hukmronligi boshlandi.
1921-yil – Italiya, Gretsiya va Yugoslaviya o’rtasidagi uzoq munozaralardan so’ng Albaniya mustaqilligi hamda hududiy yaxlitligi haqida e’lon qilinib, boshqaruv regentlik kengashiga berildi. Amalda hokimiyat Ahmad Zogu qo’lida saqlanib qoldi.
1921-yil – Misr bo’ylab yangi namoyishlar to’lqini yelib o’tdi. Ular oldingilaridan yuksak tashkilotchilik jihat bilan farq qilardi. Umumiy ish tashlashdan boshlangan kurash yirik shaharlarda barrikada janglari va dehqonlarning partizanlik harakatiga o’sib o’tdi. Qo’zg’olon yana bostirildi, bu Angliya faqat repressiyalar bilan xalq harakatini bostirib bo’lmasligini yaqqol isbotladi.
1921-yil – Mongoliya xalq-inqilobiy partiyasi (MXIP) inqilob natijasida xalq hokimiyatini o’rnatdi, va sotsializm qurishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ydi.
1921-yil – Natsional-liberallar hukumatining tizimi agar islohot o’tkazishdi. Agrar islohot haqidagi dekret bo’yicha qirollik, davlat yerlari, cherkov yerlarinign bir qismi, shuning 2 million gektar pomeshchiklar yerlari to’lov evaziga musodara qilindi. Agrar islohot qishloq xo’jaligini o’zgartirib, quloqlar va o’rtahol dehqonlarning qudrat qatlamlarini yaratdi. Agrar islohot ichki bozorni kengaytirishga, shaharga ishchi kuchi kelishiga, shuningdek qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishni rivojlantirishga imkon berdi.
1921-yil – qishloq xo’jaligini tiklash, oziq-ovqat taqchilligini bartaraf qilish uchun oziq-ovqat solig’iga o’tildi. Bu dehqon xo’jaligini ko’tarish uchun yo’l ochdi. Soliqni to’lagandan so’ng ortiqcha mahsulotni bozorda sotish, xo’jalikka zarur narsalarni sotib olish imkoniyati tug’ildi. Dastlab o’lkada oziq-ovqat solig’i 8 ta natural soliqdan tarkib topdi. Bu chalkashlik va suiiste’mollarga sabab bo’ldi. Soliq tizimi takomillashtirish choralari ham ko’rildi. Ekin yerlari maydoni oldingi yilga nisbatan ancha kengaydi. Lekin chalkashlik hamon salbiy ta’sir ko’rsatardi.
1921-yil – qishloqda yuzaga kelgan “Qo’shchi” ittifoqi ommaviy tashkilot bo’lib qoldi.
1921-yil – Qoraqalpog’istonda chorva mollari soni 201000 boshni tashkil etdi.
1921-yil – Rossiya Davlat banki tashkil etildi. Mamlakat xalq xo’jaligini byurokratik markazlashtirishda bu bankning ahamiyatga ega. U barcha pul va kredi operatsiyalarini boshqarardi. Hukumat ko’rsatmalari asosida Davlat baki mamlakatda pul massasining aylanishini tartibga solardi.
1921-yil – Rossiya, Eron, Afg’oniston, Turkiya va Mongoliya bilan do’stlik va hamkorlik to’g’risida bitimlar tuzdi.
1921-yil -shartnomaga ko’ra, Olster grafigi Buyuk Britaniya tarkibida qolib, keng miqyosda o’z-o’zini boshqarishni saqlagandi. Biroq ko’pchilikdan iborat protestantlr kamchilikdan iborat katoliklarni kamsitish uchun o’z hokimiyatidan doimiy ravishda foydalanib keldi.
1921-yil – Suxato dunyoga keldi.
1921-yil – Turkiston pul birligi Turkiston bonlari muomiladan chiqarilib, o’rniga umumfederal qog’oz pullar muomilaga kiritildi.
1921-yil – Turkistonda 76 ming desyatina yerga paxta yetishtirilib, uning yalpi hosili 15 ming tonna tashkil etdi.
1921-yil – Turkistonda 76% ga oziq solig’i bajarildi.
1921-yil – Turkistonda yangi kooperativlar tuzildi. Qishloq xo’jaligi, xususan, paxtachilikni tiklash uchun shirkatchilik uyushmalari (kooperatsiya) shakllari tashkil qilindi, davlat-bank mablag’lari shular orqali dehqon xo’jaliklariga kredit qilib beriladigan bo’ldi. Kooperatsiya turlari oldin ham bo’lgan, ammo sovet hokimiyati ularni burjuacha tashkilot deb tarqatgan edi. Paxta tozalash zavodlari, paxtani xarid qilgan idoralar paxtakor dehqonlarni kooperativlarga uyushtirib, ularga hosilni terguncha kredit berib turganlar. Bularning soni 57 ta edi.
1921-yil – Xorazmda paxta maydonlari 10 ming tanobdan.
1921-yil – Yugoslaviyani barpo etish g’oyasi hech kimda qarshilik uyg’otmasdi va Versaldagi tinchlik sulhlari bo’yicha qirollikning chegaralari belgilandi. Uning maydoni 248 ming kilometrni, aholisi 15 million kishini tashkil etardi. Yangi davlat aholisining 40 %i serblardan iborat bo’ldi.
1921-yil – O’zbekistonda kutubxonalari soni 13 taga yetdi. O’zbekiston tashkil bo’lganida markaziy va mahalliy kutubxonalar 152 tani tashkil etardi.
1921-yil boshi – mag’lubiyatga uchragan amir Olimxon Afg’onistonga o’tib ketdi.
1921-yil boshi – Polvonniyoz Hoji Yusupov hukumatining fitna yo’li bilan ag’darilishi, begunoh qamalishi, o’ldirilishi, mol-mulkining talanishi sabab bo’ldi.
1921-yil boshi – qator muhokamalar natijasida iqtisodiy sohasida bir qator ko’nikmalar e’lon qilindi, bu sovet mamlakatida yangi iqtisodiy siyosat (YaIS) nomini oldi. Uning asosiy mazmun-mohiyati harbiy kommunizm siyosati, oziq-ovqat razvyorstkasi dehqon mahsulotlarini tortib olishni yo’q qilish, mulkchilikning turli shakllari, soliqlar tizimini joriy etish va erkin bozorga o’tishdan iborat edi.
1921-yil bahor – harbiy kommunizm siyosati iqtisodiyotda va davlat siyosatida salbiy oqibatlarga olib keldi. Buning natijasida sovet hukumati chuqur iqtisodiy va siyosiy inqirozga duch keldi. Rossiya qishloqlarida boshlangan dehqon qo’zg’olonlari chinakam dehqonlar urushiga aylanib ketdi, uni bostirish uchun yirik harbiy qo’shinlar tashlandi.
1921-yil yoz – Turkistonda irrigatsiya tarmog’i harbiylashtirildi. Dehqon xo’jaligi bu tarmoqda majburiyatni bajarish bilan birga suv solig’ini to’lashi lozim edi.
1921-yil yoz – Buxoroda sovetlarga saylovlar o’tkazildi.
1921-yil yoz – Qo’ng’irotda qo’zg’olon ko’tarildi. Bunday ko’tarilishlar tez-tez takrorlanib turdi. Rasmiy axborotlarda respublika hududida, qumlar orasida “kaltamanlar va bosmachilar sonining o’sishi”, ularning kuch to’plab jangga kirganlari qayd etilgan. Qishloq va shaharlarning aholisi ularga xayrixohlik bildirgan.
1921-yil yoz 1922-yil iyul – Versal shartnomasiga qadar tovon pulining birinchi hissasi to’landi, yana bir necha bor arzimas miqdorda hissalar to’landi. Shundan so’ng tovon to’lanmay qo’ydi. Germaniya rahbarlari qaysarlik bilan “marka kursi barqarorlashganidan keyingina tovon puli to’lanishi mumkin”, deb ta’kidlab keldilar. Markani barqarorlashtirish uchun esa Germaniyaga zayom berilishi va tovon puliga moratoriy e’lon qilinishi zarurligini aytdilar.
1921-yil 1-yanvar – BKP a’zolari soni 17 mingdan 4 mingtagacha tushib ketdi.
1921-yil fevral – Chimboy uchastkasida isyonning sobiq ishtirokchilaridan 24 kishi hibsga olindi. Xon Mahsum va boshqalar Sibirga surgun qilindi. Yirik yer egalari va savdogarlar – 75 kishidan 10.000 Rossiya chervon rubli miqdorida tovon puli undirib olindi.
1921-yil mart – Turkiston iqtisodiy kengashi (TurkEKOSO) tuzilib, mahalliy iqtisodiy kengashlar uning tasarrufiga o’tkazildi. Shuningdek, TurkEKOSO tarkibida Davla Planlashtirish Komissiyasi (Gosplan) tuzildi.
1921-yil mart – Yosh buxoroliklarning g’oyalari va BKP siyosati o’rtasidagi jiddiy tafovut ijtimoiy vaziyatni keskinlashtirdi. Buxoro rahbariyati qator chet mamlakatlar hukumatlariga yo’llangan murojaatnomasida “Buxoro xalqi… Yosh buxoroliklar ta’sirida uyg’ondi”, deb ta’kidladi. BKPni F.Xo’jayev “Sun’iy tuzilgan partiya”, deb ataldi. Rossiya va Turkiston bolsheviklariga tayangan BKPning ayrim rahbarlari zudlik bilan inqilobiy o’zgartirishlarni amalga oshirishni, yerlar, boyliklarni musodara etishni, vaqflarni yo’q qilishni, islom diniga qat’iy hujum boshlashni talab qildilar.
1921-yil mart – Lenin bolsheviklar taktikasida keskin burilish yasadi. Mamlakatda yangi iqtisodiy siyosat (NEP) joriy etildi.
1921-yil 2-mart – Bir paytlar bolsheviklarning tayanch nuqtasi bo’lgan Kronshtadt qo’zg’aldi. Isyonchi dengizchilar partiyani inqilobga xiyonat qilishda, hokimiyatni zo’rlik bilan egallashda ayblab, rus xalqini kommunistlarning hukmronligiga qarshi bosh ko’tarishga chaqirdilar. Partiya ichida ham bo’linish ro’y berdi, markaziy komitet fraksiyalarga ajratildi.
1921-yil 6-mart – Moskvada do’stlik va birodarlik haqida sovet-turk shartnomasi imzolandi. Sovet hukumati Sevr shartnomasini tan olishdan bosh tortdi va Turkiyaga 10 million so’mlik oltin miqdorida tekin yordam berdi. Mustafo Kamol bu mablag’ni o’z armiyasining qurol bilan to’liq jihozlanishiga sarfladi.
1921-yil 6-mart – P.Yusupov boshchiligida Xorazm hukumati ag’darildi. Uning bir necha a’zolari qamoqqa olindi, hokimiya revkom qo’liga o’tdi. Bu voqea mintaqada qattiq qoralandi.
1921-yil 10-mart – Yosh xivalik P.Yusupov boshliq hukumat ag’darildi. Hukumat tarkibida kompartiya a’zolari soni ko’paydi. Ammo hokimiyatning boshqa qismlarida Yosh xivaliklar va ularning g’oyalari ta’siri kuchli edi. Bu hol respublikadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatning mazmun va mohiyatini belgilab bordi.
1921-yil 16-mart – Moskvada Rossiya-Turkiya shartnomasi imzolandi. Bu shartnoma bo’yicha Rossiya hukumati Turkiyaga boshqa mamlakatlardan qurol-aslaha va harbiy kiyim-kechak sotib olishi uchun pul bilan, shuningdek katta miqdordagi qurol-yarog’, jangovor o’q-dori va boshqa harbiy anjomlar bilan tekin yordam ko’rsatdi. Bularning barchasi Turkiya uchun hal qiluvchi rol o’ynadi – intervensiya mag’lub etildi.
1921-yil 18-mart – Kronshtadtda harbiy dengizchilarning qo’zg’oloni. U Qizil armiya qo’shinlari tomonidan bostirildi.
1921-yil 18-mart – sovetlar va Polsha o’rtasidagi urushni to’xtatish to’g’risidagi bitimning imzolanishi.
1921-yil may – bo’lib o’tgan parlament saylovlarida Italiya kommunistlari 15 deputatlik o’rnini egallab, dastlabki g’alabani qo’lga kiritdilar.
1921-yil may – Italiya saylovlarida fashistlar parlamentda 25 o’ringa ega bo’ldilar.
1921-yil may – Xorazm sovetlarining II qurultoyi.
1921-yil 28-iyun – Serbiya boshchiligida markazlashgan boshqaruvni mustahkamlovchi konstitutsiya qabul qilindi. Xorvatlar va boshqa xalqlar Korfuda qabul qilingan deklaratsiya bajarilishi hamda ularga tenghuquqlik berilishini talab qilishdi. Serb burjuaziyasi esa hokimiyatni qo’ldan chiqarishni istamasdi.
1921-yil iyun-sentabr – Farg’ona viloyatida 200 dan ortiq qo’rboshi guruhlari harakat qilgan.
1921-yil avgust – Buxoroda Turkiston Milliy Birligi tashkiloti tuzildi.
1921-yil 3-avgust – Italiya sotsialistik partiyasi (ISP) va Umumiy mehnat konfederatsiyasi (UMK) fashist rahbariyati bilan “totuvlik pakti”ni imzolab, katta xatoga yo’l qo’ydilar. Bu paktga ko’ra, ikkala tomon ham bir-birini tanqid qilishdan voz kechdi. Fashistlar ishchi tashkilotlarining qo’llab-quvvatlashi tufayli yetakchi siyosiy kuchga aylandilar.
1921-yil sentabr – Buxoroda BXSR konstitutiyasi qabul qilindi. Fuqarolar teng huquqligi, hurriyat e’lon qilindi. Xalq vakillarining oliy organi – Buxoro Markaziy Ijroiya komiteti (MIK) tuzildi. Uning 1-raisi qilib Usmonxo’ja Po’latxo’jayev (Usmon Xo’ja) saylandi. Keyinchalik Muinjon Aminov, Porso Xo’jayev MIK raislari bo’ldilar.
1921-yil 13-sentabr – Farg’ona vodiysida favqulodda holat e’lon qilindi.
1921-yil oktabr – Turkiyaning sobiq harbiy vaziri Anvar Poshoning harakatlari bilan sharqiy Buxoroda birlashgan lashkar bunyod etildi va g’arbcha qo’mondonlik uslubi joriy qilindi.
1921-yil 12-oktabr – Rossiya bilan Riga sulh shartnomasi tuzildi. Polshaning sharqiy chegaralari belgilandi va har ikki tomon bir-birining suverenligini hurmat qilishga kelishib olishdi.
1921-yil 20-oktabr – Anqarada Fransiya va Turkiya o’rtasidagi urush holatini to’xtatish to’g’risidagi bitimning imzolanishi.
1921-yil noyabr – Farg’ona viloyatida harbiy diktatura o’rnatildi. Turkfront harbiy inqilobiy kengashi a’zosi P.Baranov Farg’ona viloyatining harbiy boshlig’i qilib tayinlandi. Turkkomissiya, keyinchalik Turkbyuro qizil qo’shinlar harakatini boshqarib, Markazga hisobot berib turdilar. Markaz harakat boshliqlariga nisbatan shafqatsiz jazo choralari qo’llash lozimligini qat’iy talab qildi.
1921-yil noyabr – Xivada tashqi savdo bilan shug’ullanish hukumat nazorati ostiga olindi. Respublika hukumatining faoliyati tashqi savdoni tartibga solish va jonlantirishga qaratildi. Paxta, jun, qorako’l teri, beda urug’i, g’allani tashqariga chiqarish taqiqlandi. Shu bilan birga, tashqi iqtisodiy-savdo aloqalarida mustamlakachilik ko’rinishlarining oldini olishga harakat qilindi. Butun xorazm sovetlarining II qurultoyi Rossiya bilan savdo aloqalari teng asosda olib borilishi kerak, shundagina Xorazmda xo’jalikni ko’tarish mumkin, shu asnoda an’anaviy hamkorlar bilan “respublika tashqi savdosini” rivojlantirish lozim, deb uqtirgan edi.
1921-yil 12-noyabr 1922-yil 6-fevral – AQSh tashabbusi bilan Vashingtonda konferensiya o’tkazildi. Unda 9 davlat – AQSh, Angliya, Yaponiya, Fransiya, Italiya, Bolgariya, Niderlandiya, Portugaliya va Xitoy vakillari ishtirok etdilar. Garchi unda ko’tarilgan masalalar bevosita hayotiy manfaatlarga aloqador bo’lsa-da, Sovet Rossiyasi vakillari konferensiyaga taklif etilmadilar. Konferensiyada bir necha shartnoma imzolandi. Ular ichida eng muhim to’rt davlat – AQSh, Angliya, Yaponiya va Fransiya o’rtasidagi shartnoma edi. Unda Tinch okeanidagi qaram hududlarning xavfsizligi masalasida qatnashchilarning o’zaro kafolatlari qayd etildi. Natijada 1902-yilgi ingliz-yapon ittifoqi bekor qilindi. AQSh Tinch okeani havzasiga chiqish yo’lini ochdi hamda bu mintaqadagi mamlakatlar va hududlarni ekspluatatsiya qilishda “teng imkoniyatlarga” ega bo’ldi. Konferensiyada AQShning yana bir g’alabasi “to’qqiz mamlakat shartnomasi” tuzilganligi bo’lib, unda teng imkoniyatlar tamoyili va Xitoydagi “ochiq eshiklar” siyosati o’z ifodasini topgan edi. AQSh endi Xitoyga ham yo’l ochgan, kelgusida yevropalik raqobatchilarni siqib chiqarib, o’z monopoliyalarining hukmronligini o’rnatish mo’ljallangandi. Shu bilan birga, “beshlar shartnomasi” (AQSh, Angliya, Fransiya, Yaponiya va Italiya) Tinch okeani hududida harbiy kemalar miqdorini chekladi, bu bilan AQSh va Angliya imkoniyatlarini tenglashtirdi. Mazkur shartnomaga ko’ra, AQSh va Angliya Yaponiya sohillariga 5 ming kilometrdan yaqin (aniqrog’i, Singapur bilan Gavay orollari o’rtasida) masofada yangi harbiy dengiz qarorgohlari qurmaslik majburiyatini oldilar. Bu esa ularni Yaponiya hududiga bevosita yaqin bo’lgan suvlarda qulay harbiy qarorgohlar qurishdan mahrum etardi. Vashington konferensiyasi qarorlari Versal tinchlik shartnomasiga qo’shimcha sifatida Tinch okeanida yangicha “kuchlar muvozanati” uchun asos bo’ldi. Ular AQSh uchun Uzoq Sharqda faol siyosat eshiklarini ochar va bu mintaqada AQSh gegemonligini o’rnatar edi. Vashington konferensiyasi xalqaro munosabatlarda Versal-Vashington tartibini nihoyasiga yetkazdi.
1921-yil dekabr – Katta Ergash qo’rboshi Xonoboddagi qarorgohida qizil askarlar bilan bo’lgan jangda o’ldirildi.
1921-yil dekabr – Yosh buxoroliklar Minorai Kalon yonidagi binoda davlat kutubxonasini tuzishdi. Kitoblar, qo’lyozmalar to’plandi. Respublikaning viloyatlarida ham kutubxonalar tashkil etildi.
1921-yil 10-11-dekabr – Xorazm Kompartiyasining I qurultoyi bo’lib o’tdi, uning a’zolari soni 1200 kishini tashkil qildi.
1921-yil oxiri 1922-yil yozi – Xorazmda rus harbiylari va bolsheviklar tashkil qilgan tribunallar bo’lib, ularning ishi siyosiy yo’naltirilgan edi. Tribunallar xohlagan ishni o’z tasarrufiga olib ko’rar, inqilobiy qonunchilik asosida hukmlar chiqarar va ularni ijro etardi. 32 ta ish ko’rilib, ularning 10 tasi bo’yicha oliy jazo chiqarildi. O’limga hukm etilganlar orasida hukumatning sobiq a’zolari ham bor edi. Qisqa vaqt ichida tribunallar yana 23 ta bo’yicha oliy jazolar chiqarildi.
1922/23-xo’jalik yili – Turkistonda irrigatsiyani tiklash uchun yiliga 5 million 850 ming oltin so’mga yaqin mablag’ ajratilgan edi. Bu mablag’lar sug’oriladigan ekin maydonlarini qayta tilash uchun dehqonlarga ularnng uyushmalari orqali kreditga berildi.
1922-1923-yillar – A.Bannar-Louning Angliyada hukumat rahbari sifatidagi faoliyati.
1922-1923-yillar – olib borilgan jangovar harakatlar qizil armiya qo’mondonligini tang ahvolga solibgina qolmay, balki respublikadagi siyosiy muhitga ham jiddiy ta’sir qildi.
1922-1923-yillar – V.Kuno Germaniya reyxkansleri bo’lgan.
1922-1923-yillar – yerli millatlar vakillarinign bir qancha rahbar xodimlari O’rta Osiyoda amalga oshirilayotgan milliy siyosatdan qoniqmayotganliklarini ochiq-oydin ma’lum qila boshladilar.
1922-1925-yillar – Turkistonda pul islohoti (pul almashtirish) o’tkazildi. Oltin hisobidagi chervonlar, kumush va mis tangalar chiqarildi. Markaziy banklarning bo’limlari, Turkistonning o’z banklari tashkil etilib, faoliyat ko’rsatdi. Davlat daromadlari va xarajatlari hisobga olinib, byudjet tuzishga kirishildi.
1922-1936-yillar – Ahmad Faud I Misr qiroli.
1922-1936-yillar – Fuod I Misrda hukmronlik yillari.
1922-1941-yillar – A.Tolstoyning “Sarsonlik-sargardonlikda” trilogiyasi yaratildi.
1922-1943-yillar – B.Mussolining Italiyada hukumat rahbari sifatidagi faoliyati.
1922-1943-yillar – Benito Mussolini Italiyaning fashist diktatori bo’lgan.
1922-1953-yillar – Iosif Vissarionovich Stalin (Jugashvili) bolsheviklar partiyasiga boshchilik qildi va mamlakatda ommaviy terrorga asoslangan totalitar tuzumni o’rnatdi.
1922-1969-yillar – “bitniklar” adabiy oqimi vakili amerikalik yozuvchi Jek Keruak hayot faoliyati.
1922-1979-yillar – Agostinyu Neto hayot faoliyati.
1922-yil – Irlandiyaga dominion maqomining berilishi.
1922-yil – “Ishtirokiyun” jurnali “Qizil bayroq”, keyin “Turkiston” nomi bilan chiqa boshladi.
1922-yil – “O’zbek yosh shoirlari to’plami”dan ijtimoiy mazmundagi asarlar o’rin oldi.
1922-yil – Amerikaning avtomobil qiroli Genri Ford Gitlerni mablag’ bilan ta’minlay boshladi.
1922-yil – Angliya Misrga cheklangan “mustaqillik” berishga rozi bo’ldi. Angliya Misrda o’z qurolli kuchlarini go’yoki chet el agressiyasidan himoyalanish uchun saqlab qoldi. Parlamentga saylovlar o’tkazilib, unda “Vafd Misri” g’olib chiqdi. Ular Yevropa andozasidagi bozor munosabatlarini o’rnatish yo’lidan borib, mamlakatda islohotlarni amalga oshirishga kirishdilar. “Bank Misri” nomi bilan banklar guruhi tashkil qilindi, milliy savdo, sanoat va transport kompaniyalari tuzildi.
1922-yil – Angliyada radioeshittirish vositalari yaratildi.
1922-yil – AQSh Jahon sanoati ishchilari saflarida 1000 ta a’zolari qoldi.
1922-yil – AQShda ishlab chiqarishnign o’sishi boshlandi. Avtomobilsozlik, samolyotsozlik, radio, elektrotexnika sanoatlari jadal sur’atlarda rivojlandi. O’sish yangi texnikaviy asosda, eng yangi texnika uskunalari, konveyer tizimi, standartlashtirish, modertnlashtirish usullarini keng tadbiq etish yo’li bilan amalga oshirildi. Ishlab chiqarishda yangi fan va texnika kashfiyotlari, seriyali ishlab chiqarish usuli keng qo’llanila boshlandi.
1922-yil – Benito Mussolini Italiyada hokimiyatni egallab oldi va fashist diktaturasini o’rnatdi.
1922-yil – Braziliyada president Bernardisning ochiq-oydin terroristic diktaturasi o’rnatildi. Demokratik erkinliklar chegaralandi, mehnatkashlarning namoyishlari ayovsiz ta’qib ostiga olindi.
1922-yil – Farg’ona shahrida Husanxon Niyoziy boshchiligidagi 2-bosqichli maktab ochiladi.
1922-yil – Fransiyaning ochiqdan-ochiq Germaniya va Rossiyaga qarshi qaratilgan “Kichik Antanta” harbiy ittifoqiga javoban Germaniya bilan Rossiya Genuya konferensiyasi paytida diplomatik munosabatlar o’rnatish haqida shartnoma tuzdi. Bu ahdlashuv keng miqyosli iqtisodiy munosabatlar o’rnatish yo’lini ochar edi. Shunday qilib, Germaniya birinchi bo’lib Rossiyani iqtisodiy jihatdan qamal qilish haqidagi kelishuvni buzdi. Germaniya va Rossiya o’rtasidagi shartnoma Genuya yaqinidagi Rapallo degan joyda imzolangani uchun shu nom bilan ataldi. U ikkala mamlakatning ham xalqaro mavqeini mustahkamladi.
1922-yil – Kopengagendagi nazariy fizika institutining direktori Nils Bor Nobel mukofotini qo’lga kiritdi.
1922-yil – Lenin og’ir betobligi tufayli faol siyosiy hayotdan deyarli ketdi.
1922-yil – Mustafa Kamol posho qisqa muddatda turk armiyasini yangidan tuzishga erishdi va bu armiya turk armiyasi intervension armiyaning bir qismi bo’lgan grek qo’shinlarini mag’lubiyatga uchratdi.
1922-yil – Qoraqalpog’istonda chorva mollari soni 233000 boshga yetdi. Bu paytda 200 ta mayda xususiy savdo korxonalari faoliyat ko’rsatardi.
1922-yil – Rapallo (Italiya) da Rapallo bitimi imzolanib, u Germaniya va RSFSR o’rtasidagi munosabatlarni izga soldi. Bitim o’zaro da’volardan voz kechish va savdo munosabatlarini rivojlantirishga imkon qadar yo’l ochishni ko’zda tutardi. Diplomatik munosabatlar to’la hajmda tiklandi. Germaniya RSFSR bilan munosabatlarni mustaqil, ikki tomonlama asosida, G’arb davlatlari ittifoqi fikri bilan hisoblashmay rivojlantirish majburiyatini oldi. Germaniya sovet davlatiga nisbatan iqtisodiy va siyosiy qamalni yorib o’tdi va sovet iqtisodiyotinign tashqi savdo aloqalarini bir maromda rivojlanishiga imkon berdi. Rapallo bitimi sovetlarga qarshi umumiy frontning parchalanishiga olib keldi. Ushbu bitim G’arb davlatlarining SSSRga nisbatan siyosiy qamalini barbod qildi. Rapallo bitimidan so’ng boshqa davlatlar ham SSSRni tan ola boshladilar.
1922-yil – Shokirjon Rahimiy “O’zbek alifbosi” darsliklarini chiqardi.
1922-yil – Toshkent “Milliy istiqlol” firqasi tashkil topdi.
1922-yil – Turkiston aholisi 4 million 835 ming kishiga tushib ketdi.
1922-yil – Turkiston, Buxoro va Xorazmda 70 ga yaqin yoshlar Germaniyaga o’qishga jo’natildi. Buxoro respublikasi hukumati Berlinda yotoqxona uchun bino sotib oldi, o’quvchilarni moddiy ta’minlab turdi, ularning ahvoli, o’qishlaridan ogoh bo’ldi. Yoshlarimiz Germaniyaning turli o’quv yurtlarida muvaffaqiyat bilan o’qidilar, mutaxassislar bo’lib yetishdilar. Afsuski, o’z ona yurtiga qaytgan yigit-qizlarimiz mustabidlik qatag’oniga uchradi.
1922-yil – Turkistonda 98% ga oziq-ovqat solig’i bajarildi.
1922-yil – Turkistonda bolalarning 25% maktablarga jalb qilingan edi.
1922-yil – Turkistonning 3 viloyatidagi paxta hosili 39 ming tonnani tashkil qildi.
1922-yil – Turkman, qozoq, qoraqalpoq ma’muriy viloyatlarini tuzish haqida qaror qabul qilingan.
1922-yil – U.Garding qo’shimcha foyda solig’ini, narx-navo ustidan nazoratni bekor qildi va kompaniyalarga ishchilar bilan munosabatlarda to’liq erkinlik berdi.
1922-yil – Xivada dehqon xo’jaliklarining daromadi urushdan oldingi davrga nisbatan qariyb 4 marta qisqardi.
1922-yil – Xivada paxta muomalasi tashqi savdo mahkamasi tasarrufidan o’tkazildi. Paxta urug’i, pulsiz dehqonlarga tarqatildi, ssudalar berildi, soliqlardan ozod qilindi.
1922-yil – Xorazm respublikasida 328 ming tanob vaqf ekin yerlari bo’lgan.
1922-yil – Xorazmda 85 ming tanob paxta maydonidan 800 ming pud paxta olindi. Umumiy ekin maydonlari urushdan oldingi darajaning 62 %ini, hosildorlik 70-75 %ini tashkil qildi.
1922-yil – Xorazmda dehqon xo’jaliklarining daromadi urushdan oldingiga nisbatan 4 marta qisqardi.
1922-yil – Xorazmda paxta muomilasi tashqi savdo mahkamasi tasarrufidan o’tkazildi.
1922-yil – Xorazmda savdo oborotining 90%dan ortig’i shaxsiy kapital qo’lida bo’lgan. Yirik xo’jaliklar barcha xo’jaliklarning 20 dan 1 qismini tashkil etdi. 85 % aholining yer maydoni 10 tanobni tashkil qilardi. 60 ming turkman va qozoq-qoraqalpoq xo’jaliklari ko’chmanchi chorvadorlar edi.
1922-yil – Xorazmda sug’oriladigan ekin maydonlari 2/3 qismiga qisqardi va 150 ming desyatinani tashkil qildi. Paxta maydonlari esa 4 ming desyatinaga tushib qoldi.
1922-yil – Xorazmda turkman, qozoq, qoraqalpoq ma’muriy viloyatlarini tuzish haqida qaror qabul qilingan.
1922-yil fevral-oktabr – L.Fantaning Italiyada hukumat rahbari sifatidagi faoliyati.
1922-yil 1-fevral – Amerika qo’shinlarinign Kubadan olib chiqib ketilishi.
1922-yil 1-fevral – Shandunni Xitoyga qaytarish to’g’risidagi Yaponiya-Xitoy bitimi.
1922-yil mart boshi – Mulla Abduqahhor rahbarligidagi katta armiya Buxoroga yurish qildi. Ular qizil askarlar bilan shahar atrofida bo’lgan 2 kunlik shiddatli janglardan so’ng Buxoro shahrining katta bir qismini egalladilar va bir necha soat mobaynida o’z qo’llarida tutib turdilar. So’ngra shahar atrofidagi Bahouddin Naqshband ziyoratgohini egalladilar. Ammo zudlik bilan yetib kelgan ko’p sonli askarlar (ular orasida Budyonniyning otliq qo’shini ham bor edi) bilan bo’lgan jangda ular Buxoroi Sharif va Bahouddin ziyoratgohidan katta qurbonlar berib chekinishga majbur bo’ldilar.
1922-yil mart – Xorazm MIK “Bizning mamlakatimiz yana avvalgi mustamlaka bo’lib qolmasligi uchun yetishtiriladigan xom ashyo o’z mamlakatimizda ishlanadigan bo’lsin”, degan masalani ilgari surdi. Bu ko’rsatmalarni amalga oshirish yo’lida amaliy qadamlar tashlandi.
1922-yil aprel – Porsu shahri va uning atrofi qizil askarlardan ozod qilindi. Ko’hna Urganch atrofidagi qishloqlarda shiddatli janglar bo’ldi.
1922-yil aprel-may – Genuya konferensiyasi, RSFSEning rasman tan olina boshlanishi.
1922-yil may – Turkistonda soliq sohasida kambag’al oilalarga imtiyozlar berildi. Soliqlarni asosan tadbirkorlar, tijoratchilar, o’rtahol va yirik dehqon xo’jaliklari, hunarmandlar to’lar edilar. Oziq-ovqa mahsulotlarining yakka shaxslar tomonidan o’lkadan olib chiqib ketilishi taqiqlandi.
1922-yil iyul – Butunxorazm III qurultoyida konstitutsiya qabul qilindi.
1922-yil iyul – Turkiston MIK 4-pleniumi Turkiston XKS raisi Qayg’usiz Otaboyev quyidagi haqiqatni oshkora ta’kidlashdan cho’chimadi: “…dastlabki davrlarda bosmachilik ruhida bo’lgan bu harakat endilikda siyosiy mazmun kasb etdi. Shuni ta’kidlash lozimki, 1919-1920-yillarga kelib Farg’onada qaroqchilik, bosmachilik emas, balki o’ziga xos xalq qo’zg’oloni vujudga keldi. Biz to’rt til davomida bu harakatga hatto to’g’ri baho berishni ham bilmadik, u xalq qo’zg’oloni bo’lgani holda bosmachilik deb atadik”.
1922-yil avgust – sovetlarning II qurultoyida Respublika xalq xo’jaligining oliy kengashi tashkil qilindi.
1922-yil avgust – Sovetlarning III qurultoyida respublikadagi siyosiy vaziyat, qizil armiya qismlariga munosabat muhokama qilindi, moliya, iqtisodiy, yer ishlari nozirliklari birlashirilib, Respublika xalq xo’jaligi oliy kengashi tashkil qilindi. Shu yili respublikaning mehnat va mudofaa kengashi tuzildi. Buxoro Iqtisodiy Kengashi, davlat reja qo’mitasi tashkil etildi, respublikaning byudjeti tuzildi. Pul muomalasiga e’tibor qaratildi. Buxoro Iqtisodiy Kengashi, davlat reja qo’mitasi O’rta Osiyo Iqtisodiy Kengashi rahbarligida, ko’rsatmalari asosida respublika iqtisodiyotini boshqardi. Bu tashkilotlarning tuzilishi respublikaning iqtisodiy mustaqilligini chekladi.
1922-yil sentabr – Turkiya bilan Gretsiya o’rtasidagi urush davom etdi. Grek qo’shinlarining to’liq mag’lubiyati bilan tugallandi. Gretsiyaning mag’lubiyati Angliyada D.Lloyd-Jorjning iste’foga chiqishiga sabab bo’ldi. Uni “urushni yutib, tinchlikni yutqazishda” ayblashdi. Aslida Angliya o’zining eski siyosiy manevrlarini amalga oshirishda ancha zaif bo’lib chiqdi.
1922-yil 9-sentabr – Muddaniya yaqinidagi jangda grerk qo’shinlari tor-mor etildi va turk qo’shinlari Izmirga kirdi. Angliyaning Turkiyaga qarshi urushda yordam so’rab Yugoslaviya va Ruminiyaga qilgan murojaatlaridan natija chiqmadi. U o’ziga qaram davlatlardan ham rad javobi oldi. I jahon urushida g’alaba qozongan Angliya turk milliy-ozodlik harakati bilan urushda mag’lub bo’ldi. Grek-turk urushidagi bu mag’lubiyat Lloyd-Jorj hukumatining ham mag’lubiyati edi. Raqiblari uni “urushni yutib, tinchlikni boy berganlikda” aybladilar.
1922-yil 9-sentabr – Mustafo Kamol poshsho boshchiligidagi qo’shinlar Izmirga kirdi hamda grek armiyasining tor-mor etilishini yakunladi. Fransiya va Rossiya urushda Turkiyani quvvatladi.
1922-yil oktabr – fashistlar o’z vakillariga bir nehca vazirlik lavozimini berish talabi bilan hukumatga murojaat qildilar. Rimga yurish qilish uchun tayyorlanish maqsadida fashist guruhlarinign yalpi safarbarligini e’lon qilindi.
1922-yil oktabr – Qalandar Odinayev Amudaryo viloyatida, so’ngra Xorazmda RKP (b) Markaziy Komiteti O’rta Osiyo byurosi vakili bo’lib ishladi.
1922-yil 11-oktabr – Muddaniyada sulh tuzildi.
1922-yil 19-oktabr – hukumat kaolitsiyasiga kirgan Konservativ partiya yig’ilishida mazkur kaolitsiyadan chiqish haqida qaror qabul qilindi. Lloyd-Jorj qirol Georg V ga iste’fonomasini topshirdi va u darhol qabul qilindi. Hukumat o’zgarmadi, faqatgina Bosh vazir lavozimiga Konservativ partiya rahbari Bonar Lou tayinlandi.
1922-yil 25-oktabr – Vladivostokning yapon bosqinchilaridan ozod qilinishi.
1922-yil 28-oktabr – Italiyada fashistlar diktaturasining o’rnatilishi.
1922-yil 29-oktabr – Qirol fashist isyoniga qarshi armiyani qo’llash huquqini beradigan farmonni imzolashdan bosh tortdi. Buning o’rniga u Milanga telegramma yo’llab, Mussoliiga bosh vazir bo’lishni taklif qildi. Bunga e’tiroz belgisi sifatida vazirlar mahkamasi iste’foga chiqdi, Mussolini esa Rimga keldi. Tarafdorlari uni qadimiy shahar ko’chalarida hukumat boshlig’i sifatida gulduros qarsaklar bilan kutib oldilar. “Rimga yurish” hokimiyatni egallash bilan yakunlandi.
1922-yil 23-noyabr – Italiya qiroli va parlament Mussoliniga cheklanmagan hokimiyat berdi. Endi u vazifalarga tayinlash tartibini ham belgilar edi. Shundan keyin barcha amaldorlar va davlat xizmatchilar fashist partiyasi a’zolari bo’lishi yoki partiya rahbari roziligi bilan tayinlanishi zarurligi belgilab qo’yildi.
1922-yil 30-dekabr – yagona ittifoqdosh davlat – Sovet Sotsialistik Respublikalar ittifoqining tashkil topishi mamlakat rahbariyatida Stalin boshchiligidagi o’ta ekstremistik ulug’ davlatchi kuchlarning g’alabasi bo’ldi. Sovet ittifoqining butun hududida ma’muriy-buyruqbozlik tizimi qaror topdi.
1922-yil 30-dekabr – mintaqani milliy-hududiy jihatdan qayta tuzish masalasi partiya organlari tomonidan ishlab chiqildi va amalga oshirildi. O’rta Osiyo byurosi (Sredazbyuro) umummintaqani qamrab oladigan chegaralanish zarurligi to’g’risidagi masalani respublikalar partiya organlari, partiya xodimlari muhokamasiga qo’yish zo’r berib intildi. Bu holat SSSR tuzilgach kuchaydi.
1922-yil dekabr oxiri – Shermuhammad Buxoroga o’tib ketdi.
1922-yil bahor – BXSRga bir qator qurilish materiallari, kerosin, neft, temir mollar, qog’oz, daftar, gugurt, kalishlar olib kelindi.
1922-yil yoz – janglardan birida Baljuvon tepaliklarida Anvar Posho shahid bo’ldi.
1922-yil yoz – Buyuk Britaniya va AQSh tomonidan qo’llab-quvvatlangan hamda Rapallo shartnomasidan ruhlangan Germaniya har yilgi tovonni to’lashdan bosh tortdi.
1922-yil kuz – Italiyada fashistlar ko’pgina munitsipapalitetlar ustidan nazorat o’rnatdilar. Mamlakatning Emiliya, Toskana va Lombardiya kabi eng nufuzli viloyatlari ham fashistlar nazorati ostiga o’tdi.
1922-yil oxiri – bolsheviklar, qizil armiya qo’mondonligi harakat rahbarlari bilan hech qanday muzokaraga kirishmay, ularni faqat qurol kuchi bilan bostirish rejasiga amal qilib bordilar. Harbiy munofiqlik, aholidan o’ch olishni ham keng qo’lladilar. Xorazmda bosmachilika qarshi kurash uchun “favqulodda uchlik” (troika) tuzilib, “bosmachilar” va ularga yordam berishda shubha qilingan yuzlab kishilar oliy jazoga hukm qilindilar va 24 soat ichida otib tashlandilar. Turkman qabilalari boshliqlari o’rtasida kelishmovchilik va adovat keltirib chiqardilar, turkmanlar va o’zbeklarni qarama-qarshi qo’yishga urindilar. Xorazmda turli millatlar o’rtasida munosabatlar murakkablashib, jiddiy tus oldi.
1922-yil oxiri – Buxoro respublika hukumati xalq xo’jaligini tiklash choralarini ko’rdi. Bozor munosabatlariga amal qildi, eski soliqlar bekor qilindi. YaIS tamoyillariga o’tish munosabati bilan Buxoro Davlat Banki tashkil qilindi, qo’shma aksionerlik jamiyatlari, 30 ta yirik savdo firmalari faoliyat ko’rsatdi. Respublika reja qo’mitasi, iqtisodiy kengashi tashkil etildi, byudjet tuzishga kirishildi. Savdogarlarga olingan mollar evaziga 100 oltin so’m berildi.
1922-yil oxiri – Shermuhammadbek boshchiligida tuzilgan Turkiston muvaqqat hukumati tarqalib ketdi.
1923-yil – BKP a’zolari soni 1248 kishi.
1923/24 xo’jalik yili – hunarmandlar bozor talabining 9 qismini ta’minlardilar. Temir yo’l, sanoat korxonalari tiklanib ishga tushirildi. Tashqi savdo kengaydi. BXSR 10,5 million oltin so’m atrofida chetga mol eksport qildi, 7,5 million oltin so’m hajmidagi mollar import qilindi.
1923/24 xo’jalik yili – Turkiston o’lkasida sanoat korxonalari mahsulotlarinign umumiy hajmi 1921-yilga nisbatan 1,7 marta o’sdi. Bu mablag’lar sug’oriladigan ekin maydonlarini qayta tiklash uchun dehqonlarga ularning uyushmalari orqali kreditga berildi.
1923/24 xo’jalik yili – Turkistonda irrigatsiyani tiklash uchun 4 million 800 ming oltin so’m mablag’ ajratildi.
1923-1924-yillar – Farg’ona vodiysida kurashchilarning kichik-kichik guruhlari jang harakatlarini olib bordilar.
1923-1924-yillar – o’lka sanoat korxonalari mahsulotining umumiy hajmi 1,7 marta o’sdi.
1923-1924-yillar – S.Bolduinning Angliyada hukumat rahbari sifatidagi faoliyati.
1923-1924-yillar – V.Marks Germaniya reyxskansleri bo’lgan.
1923-1929-yillar – Germaniya tarixining Shtrezman davri deb ataldi.
1923-1929-yillar – K.Kulijining AQSh prezidentiligi davri.
1923-1934-yillar – OGPU (Birlashgan davlat siyosiy boshqarmasi) SSSR Xalq Komissarlar Kengashi huzurida faoliyat ko’rsatgan davlat xavfsizligini qo’riqlash idorasi bo’lgan.
1923-1938-yillar – Mustafo Kamolning Turkiya respublikasining 1-prezidenti bo’lgan davr.
1923-yil – O’rta osiyo respublikasining xalq xo’jaligi va madaniyati ustidan nazoratni kuchaytirish maqsadida O’rta Osiyo Iqtisodiy Kengashi tashkil etildi.
1923-yil – paxtaga davlat monopoliyasi bekor qilindi.
1923-yil – Turkistonda sanoat mahsulotlarinign miqdori – 5 million oltin so’mni tashkil qildi.
1923-yil – “Mushtum” hajviy jurnali (muharriri – Hoji Muin Shukrullayev) keng ijtimoiy ahamiyat kasb etdi.
1923-yil – Amerika kasaba uyushmalari rahbarlari ishchilar tashkilotlari tomonidan “Baltimor-Ogayo” rejasining qabul qilinishiga erishdilar. Unga ko’ra tadbirkor maoshni oshirish majburiyatini olardilar, bunga javoban esa kasaba uyushmalari ish tashlashlarga yo’l qo’ymaslik, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va ish kunini uzaytirishga rozilik berish majburiyatini olardilar. Amerika ishchilarini Amerika iqtisod tizimiga yanada kuchliroq bog’lash va ularning ongiga ijtimoiy tenglik g’oyasini singdirish maqsadida Amerika kasaba uyushmalari rahbarlari “ishchi banklari”ni tashkil qila boshladilar. Bu banklarning asosiy mijozlari va hissadorlari ishchilarning o’zlari edi.
1923-yil – Boysex Yaruzelskiy dunyoga keldi.