Progress

Progress (lot. progressus — ol- dinga harakatlanish) — rivojla- nishning quyidan yuqoriga boradigan yo’nalishi. «P.»tushunchasi butun bir sistemaga, uning ayrim elementla- ri yoki para-metrlariga nisbatan ham qo’llanadi. P. regresennng aksi. «P.» tushunchasi dastlab, asosan, jamiyat tari- xiga nisbatan qo’llanilgan. Qad. Dunyoda ko’pchilik olimlar jamiyat tarixini vo- kealarning shunchaki oddiy takrorlani- shi, davra bo’ylab (Platon, Aristotel), xatto «oltin davr»dan quyiga qarab (Seneka, Gesiod) harakatdan iborat, deb bilganlar. Uyg’onish davrida ij-timoiy munosabatlar va fanning nisbatan tez rivojlanishi b-n P.ning ilm sohasida mavjudligi haqida fiqolar paydo bo’la boshladi (F. Bekon, R. Dekart). Keyin- chalik P. tushunchasi ij-timoiy muno- sabatlarga nisbatan ham tatbiq etila boshlandi (A. Tyurgo, J.A. Kondorse va b.). Lekin bu davrda P. juda sekin ro’y beradigan organik evolyusiya tarzida tasavvur qilingan. Gegel asarlarida P. tushunchasi idealistik pozi-tsiyadan turib, chuqur yoritib berilgan. Tirik tabiatga nisbatan P. tushunchasi 18-19 a.larda keng qo’llana boshlandi. P.ning mohiyatini tushunib olish- da, ayniksa, J. B. Lamarknnng tirik orga-nizmlar tuzilishining asta-se- kin mu-rakkablashib borishi hamda Ch.Darvinning evolyusion ta’limoti katta ahamiyatga ega bo’ldi. P. nisbiy xususiyatga ega. Bu tushun- chani anorganik tabiatda sodir bo’lib turadigan tsiklik hodisalarga va Koi — notga nisbatan tatbiq etib bo’lmaydi. Chunki koinot uchun abadiy dialektik o’zgarish xos bo’lib, materiya to’xtovsiz bir holatdan ikkinchisiga o’tib turadi. P. koinotning ayrim qismlarida mav- jud bo’lgan konkret sharoit b-n bog’liq. Mac, hayotning paydo bo’lishi uchun muay- Yan fizik va kimyoviy sharo-itlar mavjud bo’lishi kerak. P. rivojlanish sur’ati- ning tezlashuvidan iborat. Butun bir sistemaning progressiv rivojlanishi uning ayrim elementlari, aloqalari va funktsiyalarini ham o’z ichiga oladi. P. anorganik va organik tabiat hamda ki- shilik jamiyati uchun ham xos. Anorganik tabiatda P. anorganik ob’ektlar tuzili- shining murakkablashib borishi natija- sida hayotning paydo bo’lishidan iborat. Organik tabiatda. P. organizmlar va ular sistemalarining evolyu-tsiya- si, ya’ni asta-sekin takomillashuvidan iborat. Ch. Darvin asarlarida P. orga- nizmlarning tashqi muhit sharo-itiga tobora moslashib borishi va yashash uchun kurashda g’olib chiqishi shaklida talqin qilinadi. Darvin fikricha, P. birinchi- dan, organizmlar tuzilishining murak- kablashib borishi; ikkinchidan, uning ayrim organlarining sod-dalashuvi or- kali boradi. Keyinchalik P. tushunchasi- ning mazmuniga birmuncha anikdik kiri- tilib, bu jarayon biologik va morfo-Fi- ziologik P.ga ajratila boshlandi. Bio- logik P. — muayyan guruh (tur, urug’)ning yashash sharoitiga moslashishi tufayli individlarning son jihatdan ortishi, arealining kenga-yishi va yangi guruxdar hosil qilishi-dir. Morfo-fiziologik P. — moslashuv tufayli hosil qilingan yangi belgi va xususiyatlarning ko’payib, o’zaro garmonik qo’shilishidan iborat. Ijtimoiy P. — jamiyatning quyi da- rajasi va shakllaridan yuqori darajasi va shakllariga qarab uzluk-siz rivojla- nishi, taraqqiyot. Ishlab chiqaruvchi kuch- larning rivojlanishi zaminida ro’y be- radigan ijtimoiy P. o’z shakli va sur’a- ti jihatidan turlicha bo’lgan ziddiyatli jarayonlardan iborat.