EFIRLAR

EFIRLAR — tarkibida kislorod bo’lgan organik birikmalar. Ular 2 guruhga: oddiy Efirlar (K — o —K1) va murakkab Efirlar (K soo K1) ga bo’linadi (bu yerda K va K1 — SN 3; S2N5; S3N7; S6N5 kabi organik radikallar). Oddiy Efirlarga suv molekulasidagi 2 vodorod o’rnini bir valentli uglevodorodlar radikallari almashgan moddalar sifatiga qaraladi (masalan, dietilefir S 2N5—O—S2N5). Agar Efirlar tarkibidagi radikallar turlicha bo’lsa, ular aralash efirlar deyiladi (masalan, metilpropil efir SN3—o— S3N7). Tabiatda fenil va naftil Efirlar uchraydi. Yog’ qatori Efirlari, odatda, rangsiz suyuqliklar bo’lib, suvdan yengil, tegishli spirtlardan pastroq trada qaynaydi. Aromatik qatorning oddiy Efirlari hisoblangan difenil Efirlar va naftil qatori Efirlari, odatda, qattiq moddalardir. Oddiy Efirlar organik erituvchilarda yaxshi eriydi, quyi oddiy Efirlar suvda oz eriydi. Oddiy Efirlar sanoat miqyosida spirtlarga sulfat kislota ta’sir ettirib olinadi. Sanoatda erituvchi sifatida keng qo’llanadi. Ulardan plastifikatorlar, xushbo’y moddalar sintez qilinadi, organik sintezda yarim xom ashyo sifatida foydalaniladi. Murakkab Efirlarda uglevodorod radikali kislorod atomi orqali anorganik yoki organik kislotalar bilan birikkan bo’ladi. Bularga sirka etil efir (etilasetat) yoki nitrit kislotaning etil efiri (etilnitrit) misol bo’la oladi. Murakkab Efirlar tabiatda yog’lar va vosklar sifatida uchraydi. Fosfat kislota Efirlari inson va hayvonlarda moddalar almashinuvida muhim ahamiyatga ega. Murakkab Efirlarning aksariyati suvda erimaydigan, zichligi suvnikidan kichik, meva hidiga ega suyuqliklardir. Bular, asosan, eterifikatsiya usuli bilan olinadi. Murakkab Efirlarga sovunlanish reaktsiyalari tavsiflidir. Quyi murakkab Efirlar (etilasetat) erituvchilar sifatida, o’rtalari (nok essentsiyasi) oziq-ovqat sanoatida ishlatiladi. Sulfat kislota Efirlari organik sintezda, nitrat kislota Efirlari (nitrogliserin) esa portlovchi moddalar sifatida qo’llanadi.