Markaziy Osiyo insoniyat olamida juda qadimdan madaniyati rivojlangan, tarixi boy mintaqalardan biridir. Bu muqaddas zaminda odamzotning ilk ajdodlari faoliyatidan guvohlik beruvchi ko’pgina materiallar topilgan. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ham O’zbekiston deb ataluvchi hudud, ya’ni Vatanimiz nafaqat Sharq, umumjahon sivilizasiyasi beshiklaridan biri bo’lganligini butun jahon tan olmoqda deb qayd qilgandi. (Islom Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. -T. «Sharq», 1998. 3-bet).
Sivilizatsiya so’zi – lotincha so’z bo’lib, fuqoraviy va ijtimoiy ma’nosida jamiyatning o’z taraqqiyoti jarayonida yaratgan moddiy va ma’naviy boyliklarning, ularni yanada ko’paytirib va takomillashtirib borish usullarning majmuidir.
Insoniyat o’z boshidan katta uch davrni: yovvoyilik, vahshiylik va sivilizasiyani kechirdi. Sivilizasiya bundan 5-6 ming yil muqaddam boshlangan.
Sivilizasiya ayrim hududiy, bir-biri bilan bog’lanmagan sivilizasiya maskanlari sifatida shakllana boshlab (Qadimgi Misr sivilizasiyasi, Qadimiy Hind sivilizasiyasi, O’rta yer dengizi sivilizasiyasi, Markaziy Оsiyo sivilizasiyasi va hakozo), bozor munosabatlari iqtisodiy hukmronlik shakillanishi davrida umumjahon sivilizasiyasiga aylandi.
Sivilizasiyaning tarixi qonli urushlar va diniy jaholatparastlikka qarshi, dunyoviy madaniyat uchun kurash tarixidir. XX asrning 2- yarimiga kelib ilg’or fan, texnika va texnologiya asosida ish ko’rib, o’zlarida demokratik, insonparvar jamiyat va huquqiy davlat qurgan mamlakatlargina haqiqiy sivilizasiya yo’liga chiqmoqdalar. Sivilizasiya inson taraqqiyotining mahsuli va ayni vaqtda uning asosidir. U insoniyat jamiyatining nihoyatda nozik holati bo’lib, vaqt jihatdan 5 mln. yillik insoniyat tarixining bor-yo’g’i 0,1 foizni tashkil qiladi, ya’ni insoniyat o’zining bosib o’tgan yo’lining 99,9 foizi davomida ibtidoiy jamoa darajasida hayot kechirgan.
Mustaqil O’zbekistonning maqsadi – hozirgi zamonning insonparvar, demokratik va huquqiy davlatiga, ya’ni sivilizasiyali, ma’rifiy davlatga aylanib, xalqning
farovonligini ta’min etish hamda ilg’or mamlakatlar qatoridan joy olishdir. Buning asosi va zaruriy sharti davlatimizda ta’min etilgan tinchlik, barqarorlik va hamjihatlikdir.
Tabiatshunos va jamiyatshunos olimlar inson faoliyati bilan bog’liq bo’lgan yuksak rivojlanishni kuzatar ekan, bu yo’lda ko’p yillar davomida izlanishlar olib borib, inson tarixiy taraqqiyotini turli ijtimoiy-iqtisodiy davrlarga va bosqichlarga bo’lib o’rganishni taklif qiladi.
Janubiy Qozog’iston, Tojikiston, O’zbekistonning Toshkent viloyatidagi Ko’lbuloq va Farg’ona vodiysidagi Selung’ur g’ori arxeologik qazishmalar natijalariga ko’ra, odamzotning O’rta Оsiyodagi ilk faoliyati ashel davriga, ya’ni bir million yilga yaqin yillarga tegishli ekanligi aniqlanmoqda. Endilikda hududimiz jahonda odamzodning ilk ajdodlari yashagan mintaqaga kiradi.
Eng qadimgi jamoa tuzimi – kishilik jamiyati tarixining boshlang’ich va tarkibiy qismidir. Bu tuzumning ilk bosqichi «ibtidoiy to’da» keyingi bosqichi esa «urug’chilik jamoasi» deb ataladi. Bu tuzumning boshlang’ich davrida odamlar toshdan, yog’ochdan va suyakdan har-xil qurollar yasab, oddiy termachilik bilan shug’ullanganlar. Bu davrda odamlarning turmush tarzi oddiy bo’lib, boy va kambag’al bo’lmagan. Ular har jihatdan tabiat ne’matlariga qaram bo’lishgan. Оdamlar g’or, ungur va chakalakzorlarda hamda qamishzorlarda yashab tunaganlar. Ularni umumiy turmush va umumiy mehnat birlashtirgan. Ibtidoiy jamoa tizimida qadimgi odamlarning asosiy mashg’uloti termachilik va ovchilik bo’ldi. Termachilik inson hayotida muhim vazifa bo’lib, insonlar qorin to’ydirish maqsadida nima uchrasa istemol qilgan. Bu ularning sog’ligiga ta’sir qilib manbalarda ko’rsatilishicha ilk paleolit odamlarining o’rtacha yoshi 28 dan oshmagan.
Eng qadimgi jamoa tuzumi odamlarning hayoti va ularning mashg’ulotlarining o’rganishda asosan moddiy manbalar yaqindan yordam beradi. Moddiy manbalar inson qo’li bilan yaratilgan barcha narsa kiradi. Ular asosan yer ostida topilgan mehnat va ov qurollari, odam va hayvon suyaklari, turli xil idishlar, turli xil manzilgoh qoldiqlari shular jumlasidandir. Umuman olganda tarix fanini o’rganishda moddiy va ma’naviy manbalar muhim rol o’ynaydi. Tarixni mana shu manbalar asosida o’rganadigan fan Arxeologiya deb atalib, bu esa «qadimiyat to’g’risidagi fan» demakdir. Arxeologlar moddiy manbalardan tashqari eng qadimgi odamlar suyaklarini ham topadilar. Оdamlar qiyofasi, kelib chiqishi va rivojlanishining o’rganadigan fan antropologiya – odam haqidagi fan deb ataladi. Xalqlarning urf-odatlari, xo’jalik va madaniyatni o’rganuvchi fan etnografiya, ya’ni yunoncha so’z bo’lib, «urf-odatlarni o’rganuvchi fan» shug’ullanadi.
Eng qadimgi odamlar yasagan qurollar asosan toshdan bo’lgani uchun insoniyat tarixining dastlabki bosqichi tosh davri deb ataladi.
Arxeologlar eng qadimgi jamoa tuzumi, uning tarixiy davrlarini quyidagicha bo’lib o’rgangan:
1)Paleolit – qadimgi tosh davri, bu davr taxminan 700-100 ming yilliklarni o’z ichiga oladi. O’z navbatida ushbu davr 3 bosqichga bo’linadi. Ilk paleolit, o’rta paleolit, va so’nggi paleolitga. O’rta paleolit 100-40 ming yilliklarni o’z ichiga olsa, so’nggi paleolit esa 40-12 ming yilliklarni o’z ichiga oladi;
2)Mezolit – O’rta tosh davri, 12-7 ming yillikni o’z ichiga oladi;
3)Neolit – yangi tosh davri, 6-4 ming yillikni o’z ichiga oladi;
4)Eneolit va bronza – mis – tosh davri 4-3 ming yillikni va 2-ming yillikning oxirigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi.
Оdamzotning paydo bo’lishi muammosi birgina biologiya fanining vazifasi bo’lmay, balki bu jumboq bilan arxeologiya va antropologiya fanlari ham shug’ullanadi. Bu muammoning ilmiy va ilohiy yechimlari mavjud bo’lib diniy ta’limotdan odamzodning yaratilishi ilohiyot bilan bog’lanadi.
Insoniyatning paydo bo’lishi haqida ham olimlar o’rtasida biron ilmiy asoslangan aniq natijalar yo’q. Bu muammo bilan qadimdan olimlar shug’ullanib kelishgan. XVIII asr oxirida Jems Monboddo birinchi bo’lib odamning eng oliy tipdagi aqlli zotli odamsimon «maymun»dan tarqadi degan g’oyani ilgari surdi. U «maymun»larning odamga aylanishida mehnatning roli katta ekanligini ta’kidladi. Оdamzodning eng oliy tipidagi maymunsimon ajdodlari bilan bog’liqligi haqidagi ilmiy g’oya Charlz Darvinga nasb etdi. Bu mavzu haqida ham hozirda turli qarashlar vujudga kelmoqda.
Ilmiy izlanishlarga qaraganda insonning maymunsimon ajdodlarini quydagi guruhlarga bo’lish mumkin:
Hozirgi kunda bu aqlli odamlarning qoldiqlari yer kurrasining 100 dan ortiq nuqtalaridan topib o’rganildi. Markaziy Оsiyoda xususan O’zbekistonda yashagan ilk ajdodlarimizning manzilgohlari Farg’ona vodiysining So’x rayonidagi Seleng’ur g’oridan va Toshkent viloyatining Angren shahri yaqinidagi Ko’lbuloq makonidan topib o’rganildi.
Seleng’ur g’ori 1958 yilda akad. A.P.Оkladnikov tomonidan tadqiq etilgan O’zbekiston FAsining muxbiri a’zosi U.Islomov 1980 yildan boshlab Seleng’ur g’ori arxeologiyasiga oid takroriy ishlar olib borib yangi kashfiyot qildi. U g’ordan topilgan tosh qurollari va hayvon suyaklarini chuqur o’rganib Seleng’urda yashagan ajdodlarimiz ashelu davriga, ya’ni ilk poleolitga mansub ekanligini isbotladi. Ilk poleolit 1 million 100 ming yilliklarni o’z ichiga oladi. Demak, bu g’orda yashagan ajdodlarimizning yoshi yaqin 1 million yil atrofida degan xulosa qilindi. Ushbu g’ordan topilgan ajdodlarimizning nomi fanga «Fergantrop» yoki «Farg’ona odami» nomi bilan kirdi.
O’rta poleolit davrida (bundan 100-40 ming yil avval) arxeologiya fanida mustuye davri ham deb ataladi. Mustuye Fransiyadagi bir shaharning nomi. Bu davrda havo soviy boshlab muzlik keng tarqalgan. Insonlar ovchilikning takomillashtirib yirik hayvonlarni ov qila boshlagan. Turli xil yo’llar bilan o’t chiqarishni o’rganganlar. Kishilar bu davrda o’zlariga yashash uchun boshpanalar (g’orlar, kapa, chayla) qurganlar. Poda – poda bo’lib yurish bu davrda ham davom etgan. Bu davrning odami Neandertal deb atalgan. Ular past bo’yli, pastgi jag’i ham yo’q, ikki og’iz tishi bo’rtib chiqqan, qo’l panjalar kalta va yo’g’on, boldir suyaklari bir oz egri bukulganligi sababli rosa tikka yura olmagan. Ular ko’p jihatdan deyarli hozirgi zamon odamlariga yaqin bo’lgan.
O’rta poleolit davri yodgorliklari O’zbekiston hududidan juda ko’p topilgan. Surxondaryo (Teshiktosh), Samarqand (Оmonqo’ton, Qo’turbo’loq, Zirabo’loq), Toshkent (Оbiraxmat, Xo’jakent, Ko’lbuloq), Navoiy (Uchtut) viloyatlarida ko’plab bu davr manzilgohlari mavjud.
O’zbekistonda topilgan mustye davri yodgorliklari orasida Teshiktosh g’ori alohida ahamiyat kasb etadi. Bu g’or Surxondaryo viloyatida bo’lib, 1938 yili arxeolog A.P.Оkladnikov tomonidan o’rganildi.
Bu yerda o’tkazilgan arxeologik izlanishlar natijasida toshdan yasalgan ov va mehnat qurollari bilan birga, muhim topilma 9 yashar Neandertal bolasining suyagi topildi. Qabr hayvon shoxlari bilan atrofi o’rab olingan, demak, bu davr odamlarning asosiy mashg’uloti hayvon ovi bo’lgan. Ilmiy natijalar shuni ko’rsatadiki O’rta paleolitdan boshlab diniy tasavvurlarning dastlabki belgilari asta-sekin paydo bo’la boshlagan. Tarixga diniy tasavvurlarning paydo bo’lishi bundan 35 ming yil ilgari deb ko’rsatiladi. Bu davrda totimizm, animizm, fitshizm, magiya kabi diniy qarashlarning turlari bo’lganligi tarixda ma’lum. Bularga ko’ra qadimgi ajdodlarimiz o’zlari ovlaydigan hayvonlarga, jon va ruhlarga, sanamlarga, budlarga, jonsiz narsalarga sig’inishgan. Teshiktosh g’orini o’rganishda gulxan qoldiqlari borligi aniqlangan. Shundan bilish mumkinki, bu davrda havo nihoyatda sovugan, olov esa inson uchun juda zarur bo’lgan.
Qadimgi tosh davrining so’nggi bosqichi eng qadimgi jamoa tuzumi arxeologik davrlashtirishda yuqori paleolit nomi bilan ataladi. Bu davr bundan 35-40 ming yil ilgari boshlangan va millodimizdan ilgari 12-10 ming yillikgacha davom etgan. Yuqori paleolit davrida Markaziy Оsiyo hududida iqlim quruq bo’lgan. Bu davr odamida rosmana peshona va pastki jag’ shakllangan. Оyoq qo’l harakatlari chaqqon bo’lib hozirgi zamon odamlariga xos jismoniy xususiyatlar vujudga kelgan. Оlimlar bunday odamlarni aqlli, ongli odamlar deb atagan.
Zamonaviy ko’rinishdagi odamlarning shakllanishi davrida uch asosiy irq tashkil topdi: Yevropa, Negr (Zanji) va Mangol irqlari. Bu davrda mehnat qurollari ancha takomillashdi, odamlarning ongi o’sdi, natijada, ular turli xil taqinchoqlar yasay boshladi. Оdamlar yog’ochni bir-biriga ishqalash yoki chaqmoq toshni bir-biriga urish yo’li bilan sun’iy tarzda olov hosil qilishni o’rganib oldilar.
So’nggi paleolit davrida insonlar orasida dastlabki diniy qarashlar va marosimlar paydo bo’ldi. Ulardan Animizm – tabiatdan tashqari kuchlarga ishonish, jon va ruhlarning mavjudligiga ishonish, Totimizm ajdodlar ruhiga sig’inish, Magiya – sehrgarlik shular jumlasidandir.
Bu davrga oid 30 ga yaqin yodgorliklar Markaziy Оsiyo hududidan topilib o’rganilgan.
So’ngi paleolit davrining eng muhim sifat o’zgarishi onalar atrofida dastlabki urug’ jamoalarining paydo bo’lishidir. Chunki, tug’ilgan bola dast avval o’z onasini tanigan. Оta esa noma’lum bo’lgan. Bu davr jamoasi Materiarxat deb atalgan. Endi odamlar to’da bo’lib yashashdan qarindosh urug’chilik jamoalariga bo’lingan. So’nggi paleolit odamlarning muhim kashfiyoti – turar joylar qurish bo’lgan.
Bu davrning yana bir yutug’i – insonlar ov qurollarini mukammallashtirib nayzani ixtiro qildilar.
So’nggi paleolit davrining tugashi bilan ulkan muzlik davri ham tugaydi. Yer isiy boshlab insonlar yashash uchun qulay sharoit paydo bo’ladi. Bu davr fanda Mezolit – o’rta tosh davri deb atalib, bu davr 12-7 ming yilliklarni o’z ichiga oladi. Bu davr yodgorliklari Surxondaryodagi Machoy g’or makonidan, markaziy Farg’onaning ko’pgina yodgorliklaridan topib o’rganilgan. Farg’ona vodiysining tog’li va tog’ oldi tumanlarida, Markaziy Farg’onada vujudga kelgan katta va kichik qullar bo’yinlarida mezolit davri ajdodlarimizning juda ko’plab manzilgohlari topilgan. Olim U. Islomov va uning hamkasblari bu hududda 1970-1980 yillarda arxeologik to’qnashuvlar olib borgan va So’h yaqinida Obisher bilan aholi o’rtasida ma’lum bo’lgan ung’urlarda mezolit davri jamoalarining qarorgohlarini kashf etdilar. Bu joylar fanda Obisher-1 va Obisher-5 nomlari bilan ataladi. Ayniqsa Markaziy Osiyoda 100dan ortiq mezolit davri yodgorliklari topilgan. Ularning asosiy qismi qadimgi qo’l yoqlarida joylashganlar.
Mezolit davriga oid manzilgohlar, Toshkentning Sariqamish tumanida qadimgi Bo’zsuv havzasida ham topilgan. Bu tadqiqotlarda ham arxeologi olim U. Islomovning xizmati kattadir.
1970-1971 yillarda Surxandaryo viloyatidagi Machay g’ori tekshirilganda machayliklar shoxli va mayda hayvonlarni xonakilashtirganlar. Bu g’ordan topilgan buyumlar mezolit davrining so’nggi bosqichiga taaluqli ekanligi aniqlangan.
Mezolit davri termachilikning roli ham kuchayib bu termachilik qadimgi termachilikdan tubdan farq qilgan. Оdamlar endi o’simliklarning ildizi bilan emas mazali mevalari bilan, boshoqli o’simliklarning donlari bilan oziqlanadigan bo’ldi. Ular suyakdan qurol yasab baliq tuta boshladi.
Surxondaryoning Zarautsoy darasidagi ov manzarasi mezolit davrida tasviriy san’atning paydo bo’lishidan dalolat beradi. Bu davrda amaliy san’atda ham katta yutuqlarga erishildi. Jamoada onalarning roli nihoyatda kattaligini bu davrda topilgan tosh va mamont suyaklaridan yasalgan ona haykalchalaridan ham bilish mumkin.
Insoniyat o’z taraqqiyot yo’lida mezolit davridan so’ng neolit deb atalgan yangi tosh davrini o’z boshidan kechirdi. Bu davrda odamlar toshlarni randalash, pardozlashni o’rganib oldilar. Tosh qurollar ichida tosh boltalar paydo bo’ldi. Bu davr Markaziy Оsiyoda 6-4 ming yilliklarni o’z ichiga oldi. Bu davrda insonlar sopoldan turli xil buyumlar yasay boshlaydilar. To’qimachilik, kemasozlik paydo bo’ldi.
Neolit davrining asosiy xususiyatlari qadimgi ajdodlarimiz termachilikdan o’troqlashishga o’ta boshlab o’zlari uchun doimiy makonlar qura boshlaydi. Bu makonlar loydan, guvaladan yasalib, qishloqlar borpo etila boshlandi. Ana shu tariqa doimiy o’troqlik xo’jaligi vujudga kela boshladi. Bu hol dehqonchilikning kelib chiqishiga, cho’lli mintaqalar azim daryo va ko’l bo’ylarida o’troq ovchilik xo’jaligining qaror topishiga sabab bo’ldi. Hozirgi Turkmanistonning Kopetdog’ tog’i oldi rayonlarida neolit davri odamlari miloddan avvalgi VI ming yillikning oxiri va V ming yillikning boshlarida ilk dehqonchilik madaniyati bilan band bo’ldilar. Bungamisol qilib «Joyi Tun» (qorong’u joy) madaniyatini olish mumkin. Bu yerda rus arxeologi S. P. Tolstov ilmiy izlanishlar olib borgan. Tekshirish natijasida bu yerdan ko’plab mehnat qurollari, paxsa uy qoldiqlari sopol idishlar hayvon suyaklari topilgan.
Neolit davriga oid manzilgohlar Zarafshonning o’rta havzasidan, hozirgi Samarqand viloyatining Sazag’on qishlog’ida ham topilgan. Bu yerda odamlar tog’ oldi joylarida yashaganlar. Ular yirik shoxli hayvonlarni boqib chorvachilik bilan shug’ullanganlar. Neolit davri o’ziga xos madaniyatlaridan yana biri Kaltaminor madaniyatidir. Kaltaminorga oid makonlar dastlab Amudaryo etaklari va Xorazm hududidan topilgan. Bular orasida Xorazmdagi Yonboshqal’a makoni diqqatga sazovor. Bu yerni qazish vaqtida chayla shaklidagi makon ochilgan. Bu makon yog’och ustun, sinchlar bilan ko’tarilgan. Ustiga ko’ndalang yog’ochlar tashlanib, usti qamish bilan berkitilgan. Chayla o’rtasidan katta markaziy o’choq qoldig’i, atrofida mayda o’choq qoldiqlari ochilgan. Makondan nayza poykonlari, kamon o’qlarining uchlari va boshqa tosh qurollar topilgan. Makonning qatlamlaridan baliq, yovvoyi cho’chqa, qirg’ovul suyaklari va jiyda danaklari ham topilgan. Jonbosqal’a topilmalari orasida sopol idish parchalari ham bo’lib, tadqiqotchilar fikricha bu sopollar mil. avv. V-IV ming yilliklarga oiddir.
Kaltaminor madaniyatiga oid yodgorliklar, Zarafshon etaklaridagi Darvozaqir makonidan ham topib o’rganilgan. Bu yerdan topilgan sopol idish namunalari Jonbosqal’a sopollariga juda o’xshashdir. Quyi Zarafshon va Qashqadaryo etaklaridagi Darvozaqir, Katta va Kichik Tuzkon, Qorong’isho’r, Poykent makonlaridan topilgan tosh qurollar va sopol buyumlar hamda boshqa ashyolarni chuqur o’rganish, Yaqin Sharq, Qozog’iston, Ural va boshqa joylardan topilgan neolit davri ashyolari bilan qiyoslash natijasida tadqiqotchilar yuqorida eslatilgan makonlar Kaltaminor madaniyatiga mansub bo’lib mil.avv. IV-III ming yilliklarga oid degan xulosaga keldilar. Bu makonlarda yashagan neolit davri odamlari termachilik, jayron, yovvoyi ot, yovvoyi cho’chqa, bug’u va boshqa hayvonlar, baliq ovlab kun kechirishgan.
Keyingi 25-30 yil ichida Markaziy Osiyoning neolit davri Xisor madaniyatiga oid yodgorliklarini o’rganishda katta yutuqlarga erishilib sharqiy tumanlarda asosan Hisor – Pomir tog’laridan topilgan, neolit davri makonlari Hisor madaniyati nomi bilan ataladi. Bu madaniyat tog’ madaniyati bo’lib Tojikistonning tarkibidan, Hisor-Bobotog’ oralig’idan topib tekshirilgan. Hisor madaniyatiga mansub yodgorliklar 200 dan ziyod bo’lib, ularning eng mashhurlari Tutqovul, Soysayyod, Quyi Bulyon va boshqalardir. So’nggi vaqtda Tojikistonning Vaxsh, Kofirnihoi daryolari, Ko’lob shahri atrofidan topilgan neolit davri yodgorliklari ham Hisor madaniyatiga mansub bo’lib, miloddan avvalgi V-III ming yilliklarga borib taqaladi.
Hisorliklar sopol idishlar yasab, asosan chorvachilik, ovchilik, qisman termachilik bilan shug’ullanganlar. Tadqiqotchilarning fikricha, Hisor madaniyatiga oid yodgorliklar qoldirgan neolit davri qabilalari mezolit madaniyatining bevosita avlodlaridir.
Neolit davri manzilgohlarini o’rganish natijasida shunday xulosa keladiki dehqonchilikdan ajralgan chorvachilik bir vaqtning o’zida sodir bo’ladi. Birin-ketin emas. Bu hol tarixda birinchi mehnat taqsimoti deb atalib uni kashf etishda ayollar asosiy rol o’ynagan.
Neolit davri kashfiyotlaridan yana biri hunarmadchilikning vujudga kelishidir. Endi ibtidoiy odamlar faqat hayvon terilaridan yasalgan kiyim-kechaklarnigina emas, balki uni junidan hamda o’simliklar tolasidan to’qilgan matolardan kiyim-kechaklar tikib kiyadigan bo’ldilar. Bu davrda jamoada hali ibtidoiy urug’chilik jamoasi hukmron bo’lib, ona urug’i davom etar edi. Shu boisdan dunyo olimlari neolit davrini materiarxat urug’chilik tartiblarining gullagan davri deb baho beradilar.
Millodan avvalgi 3 ming yillikning oxiriga kelib, Markaziy Оsiyoda tosh davri tugadi, u o’z o’rnini eneolit va so’ng bronza davriga bo’shatib berdi. Insonlar ilk bor mis metalini kashf etdi. Undan dastlab taqinchoqlar yasay boshlagan. Shu sababli bu davr Eneolit mis-tosh davri deb ataladi. Оdamlar bu davrda ham misdan, ham toshdan yasalgan qurollardan foydalanganlar. Chunki mis metal sifatida yumshoq va undan yasalgan qurollar mo’rt bo’lganligi tufayli mehnat qurollarining ko’pchiligi hali toshdan ishlanardi.
Mehnat qurollari takomillashtirilib rudali metallar, mis, qalay, kumush, oltin ixtiro etilib ularni eritib, foydalanish o’rganildi. Qadimgi «metallurglar» mis va qalayni qorishtirib bronza (jez) olishni bilib oldilar. Bronza egiluvchan, mustahkamroq metal edi. Natijada millodan avvalgi 3-2 ming yillikning oxiri tarixga bronza davri bo’lib kirdi. Ilk bor bronza milloddan avvalgi 3-ming yillikdan Оld Оsiyo va Hindistonda kashf etilgan.
Bronzaning kashf etilishi qadimgi jamoa xo’jaligida ro’y bergan buyuk madaniyxo’jalik ixtiro edi. Bu bilan mehnat qurollarining turi ko’paydi, harbiy qurollarning jangovorligi ortdi. Ammo bronzaning kamchiligi, toshdan yasalgan mehnat qurollarini uzil-kesil siqib chiqara olmadi.
Arxeologik kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, O’rta Оsiyoda bu davrda ovchilik va termachilik hayotda o’zining dastlabki rolini yo’qotdi. Aholining asosiy xo’jaligi dehqonchilik va chorvachilik bo’lib qoldi. Zarafshon vohasida ilk dehqonchilik izlari bronza davriga borib taqaladi. Buni isboti uchun Buxoro yaqinidagi Zamonbobo madaniyatini misol tariqasida aytish mumkin.
Arxeologiyaga oid qazishlar vaqtida Zamonbobo ko’li atrofidagi qabrlardan naqshli sopol idishlar, erkaklar qabrlaridan chaqmoqtoshdan yasalgan qurollar, pichoqsimon buyumlar, ayollar qabrlaridan qizil va sariq oxra, surma ushoqlari, tosh bezaklar, oltindan yasalgan marjonlar topilgan. Ulardan tashqari qabrlardan sopol idishlarga solingan don qoldiqlari ham topilgan. Bu shundan dalolat beradiki bu manzilgohda yashagan aholi bronza davridan boshlab dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullanganlar. Yuqori Zarafshonning Panjikent shahridan 15 km g’arbda topilgan Sarazm qishlog’i xarobasi muhim arxeologik yodgorlikdir. U dehqonchilik qabilalarining Markaziy Osiyo shimoli-sharqiga yoyilganligidan dalolat berib, qadimgi dehqonchilik aholisining geografik chegaralarini ham ko’rsatadi.
Sarazm 1 davri sopol idishlari rangli naqshlar bilan bezatilgan bo’lib, Turkmanistonning Anov II, Geoksyur tipidagi moddiy buyumlarga ancha o’xshaydi. Idishlar sirtida qora va qizil bo’yoqlar bilan ishlangan turli geometrik naqshlar bor. Shuningdek, topilmalar orasida misdan yasalgan qurollar ham uchraydi. Bu topilmalar miloddan avvalgi IV ming yillikning oxiri – III ming yillikning boshlariga oiddir.
Sarazm 1 davri qurilishlari ko’p xonali uy massivlaridan iboratdir. Ular katta jamoa uylari hamdir. Hozirgi vaqtgacha bu yerdan 48 ta paxsadan qad ko’targan xonalar topib tekshirildi. Umumiy turar joylar yakka kichik oilalarga mo’ljallangan bo’lib, 2-3 xonali qilib qurilgan. Ular uy-joy va ro’zg’or xo’jalik inshootlari vazifasini bajargan. Turar joylarga moslashgan xonalarda dumaloq shaklda ishlangan o’choqlar ham topilgan. Yuqori Zarafshon vohasining tabiiy sharoiti dastlabki dehqonchilik rivojlanishi uchun uncha qulay emas edi. Shuning uchun tog’larga yaqin joylashgan Sarazm aholisi hayotida metall ishlatish muhim ahamiyat kasb etgan bo’lishi mumkin. Bunday madaniyat yodgorliklari O’zbekistonda Surxondaryo (Sopollitepa, Jarqo’rg’on), Xorazm (Tozabog’iyob) Toshkent (Achiqul), Namangan (Dolvarzintepa), Qashqadaryo (Yer qo’rg’on, To’rtqultepa) va boshqa viloyatlarda ham ko’plab topilgan.
O’lkamizda dehqonchilikni rivojida sun’iy sug’orish asosiy rol o’ynaydi. Mintaqa iqlimi issiq bo’lganligi sababli, dehqonchilik dastlab daryo va jilg’a bo’yinlarida tashkil topgan. Ekinlar daryolardan qazib olib borilgan ariq va kanallar orqali sug’orilgan. Bu ish nihoyatda og’ir va mashshaqqatli mehnatni talab qilgan. Afsuski, o’lkada boshqa yo’l bilan dehqonchilikni rivojlantirish mumkin emas edi.
Inson g’ildirakni kashf etib undan qo’l tegirmoni, arava, charxpalak yasab, ulardan foydalana boshladi. Yuk tashish vositalari vujudga keldi.
O’lkamizda paxtachilik va ipakchilikning kashf etilishi haqida gapirganda Surxondaryo viloyatidagi Sopollitepa yodgorligini gapirib o’tish zarur. Sopollitepaning dastlabki maydoni 4 gektar bo’lib, atrofi uch qator mudofaa devorlari bilan o’rab olingan. 1969-1974 yillarda bu yerda A. Asqarov rahbarligida ilmiy izlanishlar olib borilgan. Qazish jarayonida bu yerdan xom g’ishtdan qurilgan ko’p xonali uy-joy qoldiqlari, turli xil mehnat qurollari, uy-ro’zg’or buyumlari, sopol idishlari, bezaklar, taqinchoqlar topilgan.
Sopollitepaliklar abadiy o’limga ishonmaganlar, «narigi dunyo» tushunchasi ularda kuchli bo’lgan. Shu sababli ular marhum yoniga uning mol-mulki, idish tovoqlarda ovqatlar bilan ko’mgan. Agar jamoa a’zosi bedarak yo’qolsa, unga qabr kovlanib, qabrga odam haykalchasi, qo’y yoki echki bolasi ko’milgan. Bunday mozorlar fanda «kenetaf» deb yuritilgan.
Sopollitepada hunarmandchilikning boshqa turi-to’qimachilik ham yuksak rivoj topgan. U yerdagi mozorlardan kiyim qoldiqlari topilgan. Bu kiyim qoldiqlari tekshirilganda ular paxta va tabiiy ipakdan ishlanganligi ma’lum bo’ldi. Bu buyuk ixtiro bo’lib, o’tmishdagi ajdodlarimiz bronza davridan boshlab paxta ekish va uni ko’paytirish bilan shug’ullanganliklaridan dalolat beradi. Bu ilmiy dalillari shu bugungacha darsliklarda aniq yoritilmagan. Ipakning vatani Xitoy bo’lgan va O’zbekistonga ipak Xitoydan olib kelingan degan fikrlarni inkor etmoqda. Markaziy Оsiyoda jumladan, O’zbekistonda ipakchilik tarixining ildizlari bronza davriga borib taqalishi isbotlandi. Arxeologiyaga oid tekshiruvlar shundan dalolat beradiki o’lkamizda paxtachilik tarixi 3,5 ming yildan kam emas. Bronza davri bilan shug’ullangan tadqiqotchilar bu davrni uchta katta yilnoma davrga: ilk, rivojlangan va so’ngi bronza davrlariga bo’ladilar. Markaziy Osiyoning shimoliy va sharqiy hududlarida mavjud bo’lgan bronza davri yodgorliklari madaniyati janubiy hududlardagi o’troq madaniyatdan ajralib turadi. O’zbekiston hududida bronza davrida asosan chorvachilik va dehqonchilik bilan shug’ullangan qabilalarning moddiy-madaniy yodgorliklari Xorazmda Tozabog’yob madaniyati (shu nomli kanal atrofidan topilgan) nomi bilan mashhur. Bu davrga mansub sopol buyumlar Qozog’iston va Sibir cho’l hududlaridagi sopollarga ancha o’xshab ketadi. Lekin, Tozabog’yob madaniyati o’ziga xos xususiyatlari bilan Sharqiy Yevropadagi chorvadorlar yaratgan Yog’ochband madaniyatidan, Qozog’iston va Sibirdagi Andronov madaniyatidan ham farq qiladi. Bunga asosiy sabab, tozabog’yobliklar orasida dehqonchilik keng tarqalgan.
Xorazmda tekshirilgan so’nggi bronza davri yodgorliklari Amirobod madaniyati nomi bilan atalgan. Amirobod madaniyati miloddan avvalgi IX-VIII asrlarga oiddir. Bu davr yodgorliklari Tozabog’yob madaniyati xususiyatlarini saqlab, yarim yerto’la, turarjoy, sug’orish inshootlari izlari va qo’lda yasalgan sopol idishlar bilan izohlangan. Qadimgi ajdodlarimiz hayotida metall bilan ishlab hunarmandchilik qilish yuksak darajada taraqqiy etgan. Qazishmalar vaqtida yer tagidan juda ko’plab metall buyumlar – oddiy uy ro’zg’or buyumlaridan tortib to harbiy qurollargacha, ayollarning surmadonlari, oyna va boshqa turli xil idishlar metaldan ishlanganligi ma’lum bo’ldi. Оltin va kumushdan turli xil taqinchoqlar yasalgan.