XX asrning 80-yillar o’rtalariga kelib SSSRda tanglik holati keskin kuchaydi, bu hol uning ichki manbalari nimadan iborat, degan masalani keskin qilib qo’ydi. Ma’muriy-buyruqbozlik tizimining yanada kuchayishi oqibatida mamlakatda ishlab chiqarish sur’atlari keskin pasaydi, yalpi mahsulot hajmi kamaydi, ishlab chiqaruvchilarning ishlab-chiqarish vositalaridan begonalashuvi yanada ortib bordi.
Boshqaruv tizimining o’ta markazlashganligi va taraqqiyotga to’g’anoq bo’layotganligi markaziy siyosiy rahbariyatni bu yo’nalishda muayyan islohotlar o’tkazishga undadi. To’g’ri, 50 va 60 yillarning o’rtalarida sovet jamiyatini bir oz bo’lsada demokratlashtirish va iqtisodiyotni boshqarish jarayonlarini isloh qilishga urinishlar bo’ldi. Ammo eskilikka yopilib olgan holda ma’muriy tizim doirasida, iqtisodiyotga partiya rahbarligi va uning haddan tashqari mafkura izmida bo’lishi sharoitida qilingan islohotlar kutilgan natijalarni bermadi. «Aksincha – deb ta’kidlagan edi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov, – so’nggi o’n yillar mobaynida soxta obro’ orttirish maqsadida qabul qilingan va mavjud imkoniyatlarni hisobga olmagan ijtimoiy, oziq-ovqat, agrar, energetika, ekologiya va boshqa sohalardagi ko’pgina dasturlar iqtisodiy qarama-qarshiliklarni chuqurlashtirib yubordi. Natijada iqtisodiyotni batamom izdan chiqarib, moddiy va moliyaviy mablag’lar taqsimchilikgining dahshatli tarzda o’sishiga olib keldi».
Mustabid tizim davrida ishlab chiqarish samaradorligi keskin pasaydi, mahsulot sifatidagi e’tibor susaydi, fan-texnika taraqqiyoti jihatidan jahonning rivojlangan mamlakatlaridan orqada qola boshladi. Bugungi kun nuqtai nazaridan yondashganda, kommunistik mafkura xalqa siyosiy ekstremizmning (keskin chora-tadbirlar ko’rishning) yaqqol ifodalangan mavkura turlaridan biri ekanligi namoyon bo’ladi. U o’zi paydo bo’lgan dastlabki kunlardan boshlab keng xalq ommasiga nisbatan ommaviy zo’ravonlik qilishga va unga nisbatan siyosiy qirg’inlar ishlatishga asoslangan edi. SSSRning inqirozga uchragan, bu bilan esa jahon sotsialistik tizimining barbod bo’lishi tarixiy qonuniyat edi. Inqirozga uchragan kommunistik eksperiment kommunistlar barpo etgan «sotsializm binosi» avval boshdan o’ta yaroqsiz markscha loyihaning chirigan poydevori ustiga ko’rilganligini ishonarli tarzda namoyish etdi. Tovarsiz, bozorsiz poydevor ustiga quriladigan yangi ijtimoiy tuzum barpo etish g’oyasi o’ta yaroqsizligi bilan ajralib turar edi.
Oktyabr to’ntarishidan keyin darhol xususiy mulkchilik ta’qib etildi, badavlat kishilar quvg’in qilindi, ko’p ukladlilik tugatildi, bozorlar bekitildi, mafkuralagan tanho iqtisodiyot jadal sur’atlar bilan shakllandi. Mamlakat xo’jaligi bozor iqtisodiyotini yuqori samaradorlikka olib boruvchi vosita raqobatdan mahrum bo’ldi. Jadidlar harakatining fidoyilaridan biri, mashhur ma’rifatparvar olim va adib Mahmudxo’ja Behbudiy 1906 yildayoq Lenin partiyasini «buyruktariya mustabid», deb atagan, uning dasturi Turkistonning erkin rivojlanishi uchun faqat yaroqsizgina bo’lib qolmasdan, shu bilan birga zararli ekanligini ham ta’kidlagan edi. Urushdan keyingi yillarda markscha iqtisodiy andozaning joriy etilishi og’ir oqibatlarga sabab bo’ldi. Sotsialistik iqtisodiyotga xos bo’lgan umumiy illatlardan tashqari, u O’zbekistonda xalq xo’jaligining mustamlakachilik yo’nalishini saqlab qolish bilan to’ldirildi. Respublika xalq xo’jaligi har tomonlama (paxtachilikka) ixtisoslashtirilgan juda ko’plab salbiy oqibatlarga olib keldi. Eng global muammo – Orol fojiasi yuzaga keldi.
60-70 yillarda boshlangan oltin qazib chiqarish sanoati har yili markazga 50 tonnagacha oltin yetkazib bergan. O’zbekistondan olib chiqib ketilgan ulkan tabiiy resurslarning qiymati 100 mlrd.lab AQSh dollariga teng bo’lgan. Markaziy hukumat esa respublikaning ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga juda arzimagan qoldiq mablag’larni ajratardi. Jamiyat ijtimoiy siyosiy hayotida tub o’zgarishlar bo’lishiga umidning so’nishi 80-yillarning boshlarida ayniqsa kuchaydi. Buning oqibatida, bir tomondan, ma’muriy siyosiy biqiqlik kuchaygan bo’lsa, boshqa tomondan jamiyat a’zolari mehnat intizomining pasayishi, ijtimoiy loqaydlik, befarqlik kuchayib bordi. Ana shunday sharoitda 80-yillarning o’rtalarida sovet jamiyatida «qayta qurish» boshlandi. Qayta qurish KPSS MK Bosh Kotibi M.S.Gorbachyov va KPSS MKning 1985 yil aprel plenumi bilan bevosita bog’liqdir. Ushbu jarayon avvalo jamiyatning ijtimoiy siyosiy, iqtisodiy, madaniy sohalarida to’planib qolgan inqirozli holatlarini tahlil etishdan boshlandi. Natijada mahsulot ishlab chiqarish uchun ikki barovar ko’p tabiiy resurslar, energiya, inson mehnati sarf etilishi, temir, po’lat, stanoklar ishlab chiqarish bo’yicha dunyoda birinchi o’rinni egallashiga qaraamasdan mamlakatda raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishning yo’lga qo’yilganligi qayd etildi. Biroq qayta qurish «konsepsiyasi» avval boshdanoq noilmiy bo’lib, u mag’lubiyatga mahkum edi. Qayta qurish borasidagi dastlabki tajribalarning ko’rsatishicha mamlakat siyosiy rahbariyati birinchi kundanoq qayta qurish mafkurasini anglab yetishda nihoyatda soddalashgan nuqtai nazar bilan yondashdi. Qayta qurish «konsepsiyasi» qardosh ittifoqdosh respublikalarning hayotiy manfaatlari va muammolarini chuqur ilmiy tahlil qilishga, ularni bilishga asoslanmagan edi. O’sha davrda sovet sotsialistik tuzumi iqtisodiy, siyosiy jihatdan ulkan imkoniyatlarga ega deb hisoblandi, tarixiy istiqbol sotsializm tomonida deb qaraldi.
80-yillarning o’rtalarida boshlangan qayta qurish siyosati 2 bosqichda amalga oshirishi zarur edi. Birinchi bosqich 1985-1987 yillarni o’z ichiga olib, bu bosqich ma’muriy tashkiliy tadbirlarning an’anaviy usullarda olib borish bilan izohlanadi. Bu bosqichda fan texnika taraqqiyotiga katta e’tibor beriladi, iqtisodiyotning rivojlanishi uchun ma’lum tadbirlar ishlab chiqiladi. Ammo bunday jarayonni ijtimoiy munosabatlarni takomillashtirmasdan amalga oshirib bo’lmaydi. Natijada 1986 yildan boshlab mamlakat iqtisodiy ahvoli battar yomonlashdi. 1987 yil yanvardan ishlab chiqarish sur’atlari keskin pasaydi, iqtisodiyotda inqirozli holat yuzaga keldi. Qayta qurishning birinchi bosqichi shu tarzda mag’lub bo’ldi.
Qayta qurishning 2-bosqichi 1987-1990 yillarni o’z ichiga olib endi jamiyatning barcha jabhalarini kompleks tarzida isloh qilishni kun tartibiga qo’ydi. Bunday vazifa sobiq siyosiy mafkura tomonidan 1987 yil yanvarida yanada aniqlashtirildi va uning asosiy maqsadi sovet jamiyatini to’liq demokratlashtirishdan iborat ekanligi ta’kidlandi.
Ammo mamlakatda tub demokratik o’zgarishlarni amalga oshirish, boshlangan islohotlarni oxiriga yetkazish mumkin bo’lmadi. Bu 2 sabab bilan izohlanadi. Birinchidan, qayta qurishning aniq, izchil, ilmiy jihatdan puxta ishlab chiqilgan dasturi yo’q edi. Ikkinchidan, partiya rahbarlari bundan manfaatdor emas edilar. Ma’lumki, qayta qurish «yuqoridan» boshlandi. Mazkur jarayonning boshlanishi paytida jamiyat a’zolari unga katta umid bog’ladilar. Ro’y berayotgan o’zgarishlar ayrim ijtimoiysiyosiy, iqtisodiy islohotlar ertangi kunga ishonch ruhini uyg’otdi. Lekin keyinchalik vaziyat o’zgardi, 80-yillarning 2-yarmidan boshlangan iqtisodiy inqiroz, ijtimoiy muammolarni hal etishdan o’quvsizlik demokratik jarayonlar va oshkoralikning yarim yo’lda qolib ketish – bularning barisi jamiyat a’zolarining qayta qurishga bo’lgan munosabatini o’zgartirdi. Qayta qurishning 3-yilida uning to’liq mag’lub bo’lishi aniq ko’zga tashlanib qoldi. Amaliy ishlar, foydali tadbirlar o’rniga siyosiy jabhadagi «musobaqalar»: siyosiy safsata, quruq vadalar kishilarda loqaydlik holatini yanada kuchaytirdi. Ijtimoiy faollik o’rnini sustkashlik, davlat va partiya siyosatiga ishonmaslik, befarqlik egalladi.
Qayta qurish oshkoralik, demokratiya va fikrlar xilma xilligining ma’lum ma’noda kuchayishiga imkon yaratdi. Natijada tom ma’noda oshkoralikka erishib bo’lmadi, demokratiya esa amalda navbatdagi «siyosiy o’yin»lar ko’rinishini oldi. 1985-1990 yillar xalq ta’limi tizimidagi ayrim siljishlar ma’muriy buyruqbozlik tizimining zo’r berib qilgan harakati bilan tavsiflanadi. Lekin bu davrda ta’lim va tarbiya sohasida ziddiyatli holatlar yanada keskinlashdi. Maktab o’rta maxsus va oliy ta’lim tizimi moddiy jihatdan yetarli darajada ta’minladi. Sovet ta’lim tizimi jahon andozasidan ajralib qoldi, jahonning ilg’or tajribalaridan bahramand bo’lmadi. Ta’lim, tarbiya sohasida kadrlarni sifat jihatidan qayta ko’rib chiqolmadi mafkuraviy cheklashlar tobora kuchayib bordi. 80-yillarning o’rtalarida boshlangan xalq maorifidagi islohotlar mavjud muammolarni hal etmadi. Masalan xalq ta’limi sohasida belgilangan islohotlarni amalga oshirish maqsadida 1985-1990 yillarga mo’ljallab tuzilgan istiqbolli rejalar 3693 ming o’quvchiga mo’ljallangan yangi maktablar qurilishi ko’zda tutilgan edi, ammo mablag’ning yetishmasligini bahona qilgan markaz uni 920000 o’ringa tushirdi. Holbuki bu paytda respublika qishloqlaridagi mavjud maktablarning 20% haligacha moslashtirilmagan binolarda faoliyat ko’rsatayotgan edi. O’qituvchi kadrlar tayyorlashda salbiy xatolarga yo’l qo’yildi. 1985 yildan respublika maktablarida ishlayotgan o’qituvchilar soni 268,4 ming kishini tashkil qilgan bo’lsa, 1990 yilga kelib bu raqam 243,9 ming nafarga tushib qoldi. Buning sababi birinchidan aholi o’rtasida o’qituvchiga nisbatan e’tiborsizlik bo’lsa, ikkinchidan o’qituvchilarni ijtimoiy himoyalashdagi yo’l qo’yilgan jiddiy xatolar bo’ldi.
O’zbekistonning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy hayotida Uzkompartiyaning XVI plenumi (1984 yil 23 iyun) o’sha paytdagi rahbarlari o’rtasidagi no’noqlik, markaz oldida tiz cho’kib sajda qilishlari oqibatida «O’zbek ishi», «Paxta ishi» deb nomlangan ishlar o’ylab topildi. O’zbekistonning sobiq kompartiya rahbarlari laganbardorligi tufayli 1984 yildan respublikamizga mamlakatning turli mintaqalaridan «desanchilar» yog’ilib kela boshladilar. Gdlyan va Ivanov rahbarligidagi jazo otryadlari 1984-1989 yillarda turli bahonalar tufayli o’n minglab rahbarlarni ishdan oldilar, kadrlarni almashtirish siyosati oilaviy tus oldi. Birgina 1984-1987 yillarda Moskva, Leningrad va Rossiyaning boshqa shaharlaridan 400 dan ortiq kishi O’zbekistonning partiya, sovet, ma’muriy xo’jalik organlariga ishga yuborildi. Bu davrda ijtimoiy ma’naviy sohada milliylikning har bir ko’rinishi «internasionalizm» mohiyatiga yod ekanligini isbotlashga harakat qilindi. Bu narsa o’zbek tili, din, milliy urf-odat, an’ana, marosimlar ayniqsa Navro’z bayramiga munosabatda yaqqol ko’rindi. O’zbek xalqining asrlar davomida yashab kelgan milliy urf-odatlari, dini ta’qirlandi, oyoq osti qilindi. Natijada xalq orasida, loqaydlik, milliy munosabatlar bobida noroziliklarning kuchayishiga sabab bo’ldi. 1989 yil may, iyun oylarida Farg’ona, Toshkent viloyatlarida va Andijon shahrida millatlararo mojarolar bo’lib o’tdi.
Ikkinchi jahon urushi yillarida mustabid tuzum tomonidan deportatsiya qilingan bir qator xalqlar qatorida mesxeti turklari ham bo’lib, ular asosan aholi zich yashaydigan Farg’ona viloyatiga, bir qismi esa Andijon, Namangan va Toshkent viloyatlariga joylashtirilgan edi. Buning oqibatida ijtimoiy-iqtisodiy va millatlararo munosabatlarda qo’shimcha muammolarni keltirib chiqardi. Bunga sovet davlati o’z vaqtida e’tibor bermadi. O’sha davrdagi respublikaning siyosiy rahbariyati (R.Nishonov) o’z vaqtida unga to’g’ri baho berolmadi. Natijada Farg’ona viloyatining turli shaharlarida yoshlarning oilaviy chiqishlari, millatlararo to’qnashuvlar chiqishiga sabab bo’ldi. Respublika matbuotida bu haqda to’g’ri ma’lumotlar berilmasdan go’yoki bu mojarolarga «mahalliy aholi aybdor» deb noxolis baho berildi. 11 iyunda Toshkent shahrida ishlayotgan va o’qiyotgan Farg’onalik yoshlardan 100 ga yaqini «Qizil maydonda» namoyish uyushtirib, Farg’ona voqealari haqida «noto’g’ri ma’lumot berishlariga qarshi fikr bildirdilar va boshqa bir qator talablar qo’ydilar».
1989 yil 8 iyunda Qo’qonda tinch namoyishlar harbiy qismlar tomonidan o’qqa topildi, natijada ellikdan ziyod kishi halok bo’ldi, 200 dan ortig’i yarador qilindi. Umuman 3-12 iyun kunlari Farg’ona viloyatidagi bo’lgan millatlararo to’qnashuvlar va ularni harbiylar tomonidan o’qqa tutishi oqibatida 103 kishi halok bo’lgan, 1009 kishi jarohatlangan va 650 xonadonga o’t qo’yib vayron qilingan. Farg’ona voqealaridan keyin O’zbekiston KPMQning 1-kotibi lavozimiga saylangan I.A.Karimov boshliq siyosiy rahbariyat bu masalada prinsipial mavqeini egalladi. O’zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy ahvolni o’rganib unga to’g’ri baho berar ekan, I.A.Karimov matbuot komissiyasida: «O’zbekiston yana bir «Farg’ona»ga chidab tura olmaydi», degan edi. Bu aslida yangi rahbarning respublikadagi ahvolni tubdan o’zgartirishga azmu qaror qilganligidan dalolat edi.
Davlat tili haqidagi qonun qabul qilngandan so’ng milliy o’zlikni anglash, milliy davlatchilikni tiklash yo’lini respublikada yana bir tarixiy ahamiyatga ega bo’lgan muhim siyosiy qadam qo’yildi. 1990 yil 24 martda XII-chaqiriq O’zbekiston SSR Oliy Soveti birinchi sessiyasi o’sha paytda respublika kompartiyasi markaziy komitetining 1- kotibi bo’lgan I.A.Karimovning O’zbekiston SSRning Prezidenti etib saylandi. Shu tariqa, O’zbekiston – SSSR respublikalari ichida birinchi bo’lib o’zining milliy huquqiy va demokratik davlatiga mustahkam zamin yaratdi.
O’zbekistonda prezidentlik boshqaruvining joriy qilinishini bir qancha omillar, eng avvalo, SSSRda 1990 yil boshlariga kelib mustabid davlat siyosiy inqirozining kuchayganligi taqozo etdi. Shuningdek, bu inqiroz iqtisodiyotda va ijtimoiy-siyosiy sohada qilingan va markazning ittifoqchi respublikalarida yangilashga qaratilgan islohotlarni barbod bo’lishi bilan ham namoyon bo’ldi. 1990 yil oxirlariga kelib SSSR tarkibidan Litva, Latviya, Estoniya, Gruziya, Azarbayjonning chiqib ketishi SSSRning davlat butunligiga jiddiy ta’sir ko’rsatdi. O’zbekiston xalqi oshkoralik va demokratiyalashdan, milliy va madaniy qadriyatlarni tiklashdan, o’z haq-huquqlarini, o’z taqdirini o’zi belgilash va iqtisodiy hamda siyosiy jihatdan tuzilmalariga qaramlikdan xalos bo’lish huquqlarini amalga oshirishdan tobora ko’proq manfaatdor ekanliklarini ochiq namoyon qila boshladilar. O’zbekistonning mustaqilligi yo’lidagi yana bir muhim qadam O’zbekiston SSR Oliy Kengashining XII-chaqiriq 2-sessiyasida (1990 y 20 iyun) qabul qilingan O’zbekiston Respublikasi «Mustaqillik Deklarasiyasi»dir. Unda o’zbek xalqining asrlar davomida qo’lga kiritgan davlat qurilishi va madaniy taraqqiyot borasidagi boy tarixiy tajribasi va an’analari hisobga olindi. Deklaratsiya 12-moddadan iborat bo’lib, uning 1-moddasida «O’zbekiston SSRning demokratik davlat mustaqilligi respublikaning o’z hududida barcha tarkibiy qismlarni belgilashda tashqi munosabatlardagi tanho hokimligidir», deb yozib qo’yilgan. «Mustaqillik Deklarasiyasi» xalqimiz tomonidan zo’r mamnuniyat bilan kutib oldi. Shu kundan boshlab respublikada O’zbekistonning iqtisodiy va siyosiy hayotiga doir masalalar mustaqil tarzda hal qilinadigan bo’ldi. Bunga misol tariqasida, 1991 yil 22 iyul O’zbekiston SSR Oliy Kengashi Prezidiumi qarorida Prezident huzuridagi Vazirlar mahkamasiga ittifoqqa bo’ysunuvchi korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning O’zbekiston SSR huquqiy tobeligiga o’tishi tarkibini belgilash vazifasi topshirildi. O’sha vaqtda Markaz rahbarlari respublikalar ittifoqini qanchalik saqlab qolishga urinmasinlar buning iloji yo’q edi. Chunki endi eskicha tartib bilan mamlakatni idora etib bo’lmas, o’z navbatida ittifoqdosh respublikalarni mustaqillikka bo’lgan intilishi tobora kuchayib borardi. Ta’kidlash lozimki, mazkur hujjat O’zbekiston qonunlarining Ittifoq qonunlaridan ustivorligini ta’minladi. Shu bilan birga, «Mustaqillik Deklarasiyasi» O’zbekistonning 1991 yil 31 avgustga qadar mavjud bo’lgan boshqaruv, huquqiy faoliyatini ta’minladi. 1991 yil 11 yanvarida mamlakat Prezidenti qishloq aholisiga bevosita amaliy yordam berish uchun navbatdagi Farmonga imzo chekdi. Mazkur Farmon 1989 yilda boshlangan haqiqiy yangilanishlarning mantiqiy davomi edi. Prezident imzolangan hujjatda 1991 yilda paxta ekin maydoni qisqartirilishini nazarda tutib, tomorqa maydonlariga 108,5 ming gektar yer ajratish ko’rsatilgan. 1991 yil 14 fevralda O’zbekiston Oliy Kengashining navbatdan tashqari to’rtinchi sessiyasi bo’lib o’tdi. Sessiyada mamlakat Prezidenti I.A.Karimov nutq so’zladi. Mazkur nutq matbuotda murakkab vaziyatda oqilona siyosat yuritaylik», degan sarlavhada chop etildi. Ushbu nutqida O’zbekiston rahbari Ittifoq shartnomasiga o’z munosabatini bildirib, O’zbekistonning bu shartnomaga kirmasligini qayd etib o’tdi. 1991 yil Nasro’z bayrami arafasida Prezident avf etish to’g’risidagi Farmonga imzo chekdi. Ushbu Farmon ham xalq tomonidan zo’r quvonch bilan kutib olindi. Qolaversa, amnistiyani o’sha davrda faqat ittifoq Prezidenti e’lon qilar edi. 1991 yil 19 avgustga kelib, butun jahonni hayajonga solgan Moskvada davlat to’ntarishiga urinish bo’ldi.
To’ntarish tarafdorlarining asl maqsadlari ittifoqda yashovchi barcha xalqlarning mustaqillikka erishuviga yo’l qo’ymaslik hamda mamlakatdagi parokandalikdan foydalanib qolish edi. Lekin O’zbekiston rahbariyati mavjud ijtimoiy-siyosiy vaziyatni saqlash, respublika hududida favqulodda holat joriy etilishiga, Konstitusiyaga qarshi davlat to’ntarishini qo’llab-quvvatlash yo’lidagi ig’vokorona harakatlarga uchmaslik uchun o’zlarining butun imkoniyatlaridan foydalandilar. O’sha vaqtda O’zbekiston Prezidenti Hindiston safarida edi. Safardan qaytib 19 avgust kuni kechqurun Toshkent shahri faollari bilan uchrashib, qat’iy tarzda O’zbekiston nuqtai nazarini ma’lum qildi. Respublika rahbariyati: «Markazdan, kim bo’lishidan qat’i nazar, qonunga xilof ko’rsatmalarni bajarish mumkin emas», deb hisobladi. 20 avgustda O’zbekiston Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri rahbarlari ishtirokida qo’shma majlisi bo’ldi. Unda O’zbekistonning mustaqillikka erishish yo’li o’zgarmasligi haqida Bayonot qabul qilindi. Prezident I.A.Karimov respublika aholisiga murojaat bilan chiqdi va O’zbekistonning o’z mustaqilligiga erishish yo’li qat’iy ekanligini ta’kidladi. O’zbekiston Prezidentining Farmoni bilan Favqulodda holat davlat komitetining g’ayrikonstitutsiyaviy, huquqqu qarshi qarorlari va boshqa ko’rsatmalari noqonuniy, deb e’lon qilindi. Shunday murakkab sharoitda, ya’ni markaz va respublikalar o’rtasidagi munosabatlar tobora taranglashib, Markaz boshqaruv qobiliyatini yo’qotgan, har bir respublika o’z holiga tashlab qo’yilgan bir sharoitda tarixiy vaziyatni to’g’ri baholagan O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov Oliy Kengash, sessiyasini chaqirish va unda O’zbekiston Mustaqilligi haqida Qonun qabul qilishni talab qildi. Chunki har bir milliy respublikaning chinakam teng huquqligi va mustaqilligi ta’minlangandagina tanazzuldan chiqish mumkin edi. Ayni shu maqsadlarni ko’zlab, jumhuriyat Oliy Kengashining XII chaqiriq navbatdan tashqari sessiyasi 1991 yil 31 avgustda o’z ishini boshladi. O’zbekistonning Mustaqil Davlat, deb e’lon qilinishida mazkur sessiya katta tarixiy ahamiyatga ega bo’ldi.
Bularning barchasi oxir-oqibatda mustabid Sovet davlatini tag-tomiri bilan yemiradigan ichki ziddiyatlarga aylandiki, bu illatlar tuzum inqirozini muqarrar qilib qo’ydi. Sovet imperiyasi inqirozining asosiy sabablari nimalardan iborat edi?
Birinchidan, «ittifoq»ning inqirozga uchrashiga shu narsa sabab bo’ldiki, u avvalboshdanoq ixtiyoriy asosda emas, balki zo’ravonlik, tazyiq o’tkazish yo’li bilan «ittifoq»qa kirgan xalqlarning xohish-irodasiga zid ravishda tashkil etilgan edi. Haqiqatdan ham, o’z mohiyatiga ko’ra bu qat’iy markazlashtirish tamoyillari asosida qurilgan va har qanday demokratik normalarni rad etuvchi davlat edi.
Ikkinchidan, sovet imperiyasi aslida chor samoderjaviyasining «merosxo’ri» sifatida mustamlakachilik siyosatini davom ettirdi, u butun-butun xalqlarning milliy manfaatlarini poymol qildi, butun «ittifoq» hududida bu xalqlarga yot bo’lgan sovetlar shaklidagi davlat hokimiyati tizimini tashkil etdi. Sovet davlatida rahbarlik vazifasi geografik, siyosiy, iqtisodiy va etnik jihatlardan ittifoq markazi qo’lida mustahkamlandi, ular aslida, ramziy jihatdan olganda, qandaydir, «markaz»ga uyushgan edi. Shunga binoan, Markaz bilan etnik chekka joylar (shu jumladan, O’zbekiston) o’rtasidagi munosabatlar asosan imperiyacha munosabatlar, ya’ni adolatsiz va Markazga mutloq bo’ysungan holda bo’lib keldi.
Uchinchidan, SSSR jahonga hukmron bo’lishga, rivojlangan kapitalistik mamlakatlardan ustunlikka da’vo qilgan edi, lekin u zamon sinoviga bardosh berolmadi. Bozor iqtisodiyotiga ega bo’lgan va taraqqiyotning demokratik yo’lini tanlagan mamlakatlar ustun bo’lib chiqdi. Jahon xalqlari siyosiy va iqtisodiy rivojlanishning sovet andozasi istiqbolsiz ekanligini tushunib yetdilar. Bu ham inqirozga uchrashishning muhim sabablaridan biri bo’ldi.
To’rtinchidan, «Ittifoq» inqirozga uchrashishning asosiy sabablaridan yana biri shu bo’ldiki, mustamlakachilik ahvoliga va turli-tuman kommunistik «eksperiment»larga duchor qilinishiga qaramasdan, o’zbek xalqi o’zining milliy g’ururini kelajakka, ozodlikka bo’lgan ishonchini yo’qotmadi, mustaqillik poydevorini qiyinchilik va katta yo’qotishlar bilan bo’lsa-da, qadamba-qadam qo’yib bordi. Buyuk avlodlardan meros bo’lib qolgan ma’naviy yetukligi, sabr toqati, Vatanga muhabbati, mehnatsevarligi va bunyodkorligi xalqni mustabid tuzumning dahshatli qatag’onlaridan omon saqladi, tobe bo’lib yashashni istamasligini ochiq namoyish qildi.
O’zbekiston xalqi azaldan o’z fikri-zikri bilan yashagan. O’zining qariyb 3000 yillik davlatchilik tarixida qisqa vaqtgina mustaqil yashagan. Ayniqsa keyingi oq va qizil saltanatning deyarlik 130 yil davom etgan hukumronligi o’z tarixiy davlatchiligiga ega bo’lgan Turkistonni mustamlaka va qaramga aylantirgandi. Bu zulmatga qarshi goh oshkora, goh pinhona kurashib keldi.
O’zbekistonning Mustaqillik sari qo’yilgan dastlabki qadamlari 1989 yil 23 iyunda Islom Abdug’aniyevich Karimovdek jasoratli inson davlat tepasiga kelganidan keyin boshlandi. Uning tashabbusi bilan O’zbekiston hukumati tomonidan 1989 yil 15 avgustda «Kolxozchilar, sovxoz ishchilari, fuqarolar, shaxsiy tomorqa xo’jaliklari va individual uy-joy qurilishini yanada rivojlantirish to’g’risida» maxsus qaror qabul qilindi. Garchi bu g’oya Ittifoq rahbarlariga yoqmagan bo’lsa ham, I.A.Karimov o’z fikridan qaytmay, uni sobitqadamlik bilan amalga oshira bordi. Natijada o’sha yilning 4 oyida aholiga qo’shimcha 90,7 ming gektar yer tomorqa sifatida berildi.
1989 yil 21 oktyabrda O’zbekiston Oliy Kengashining XI sessiyasi O’zbekistonning davlat tili haqidagi Qonunni qabul qildi. Ushbu qonunning qabul qilinishi madaniy-ma’naviy va siyosiy hayotida ro’y bergan g’oyat muhim voqea bo’ldi.
O’zbekiston SSR Oliy Kengashining 1990 yil 24-martda bo’lib o’tgan sessiyasida boshqaruv tizimini tubdan isloh qilish, prezidentlik lavozimini joriy etish to’g’risida qaror qabul qilindi va O’zbekistonda ittifoqdosh respublikalar orasida birinchi bo’lib prezidentlik lavozimi joriy etildi.
O’zbekistonning mustaqilligi yo’lidagi yana bir muhim qadam O’zbekiston Oliy Kengashining XII chaqiriq ikkinchi sessiyasida (1990 y. 20 iyun) qabul qilingan «O’zbekiston Respublikasi Mustaqillik Deklarasiyasi»dir. Ushbu Deklarasiyani qabul qilishda Respublika Oliy Soveti deputatlari jonbozlik ko’rsatdilar. «Mustaqillik Deklarasiyasi»da har bir millat o’z taqdirini o’zi belgilashi, va bu holat Deklarasiya qoidasi bilan kafolatlanishi ta’kidlandi. Unda o’zbek xalqining asrlar davomida qo’lga kiritgan davlat qurilishi va madaniy taraqqiyot borasidagi boy tarixiy tajribasi va an’analari hisobga olindi. Deklarasiya 12 moddadan iborat bo’lib, uning 1-moddasida «O’zbekiston SSRning demokratik davlat mustaqilligi respublikaning o’z hududida barcha tarkibiy qismlarni belgilashda tashqi munosabatlardagi tanho hokimligidir» deb yozib qo’yilgan. Sessiya qabul qilgan bu «Mustaqillik Deklarasiyasi» xalqimiz tomonidan katta mamnuniyat bilan kutib olindi.
1991 yil 19 avgustga kelib, butun jahonni hayajonga solgan Moskvada davlat to’ntarishiga urinish bo’ldi.
To’ntarish tarafdorlarining asl maqsadlari ittifoqda yashovchi barcha xalqlarning mustaqillikka erishuviga yo’l qo’ymaslik hamda mamlakatdagi porakandalikdan foydalanib qolish edi. Lekin O’zbekiston rahbariyati mavjud ijtimoiy-siyosiy vaziyatni saqlash, respublika hududida favqulodda holat joriy etishligiga, Konstitutsion tuzumga qarshi kurash yo’lidagi harqanday harakatlariga uchmaslik uchun butun imkoniyatlarini ishga soldilar. O’sha vaqtda O’zbekiston Prezidenti Hindiston safarida edi. Safardan qaytib 19 avgust kuni kechqurun Toshkent shahri faollari bilan uchrashib, qat’iy tarzda O’zbekiston nuqtai nazarini ma’lum qildi. Respublika rahbariyati: «Markazdan, kim bo’lishidan qat’iy nazar, berilgan qonunga xilof ko’rsatmalarni bajarish mumkin emas», deb hisobladi. 20 avgustda O’zbekiston Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri rahbarlari ishtirokida qo’shma majlisi bo’ldi. Unda O’zbekistonning mustaqillikka erishish yo’li o’zgarmasligi haqida Bayonot qabul qilindi. Prezident I.A.Karimov respublika aholisiga murojaat bilan chiqdi va O’zbekistonning o’z mustaqilligiga erishish yo’li qat’iy ekanligini ta’kidladi. O’zbekiston Prezidentining farmoni bilan favqulodda holat davlat komitetining g’ayrikonstitusiyaviy, huquqqa qarshi qarorlari va boshqa ko’rsatmalar noqonuniy, deb e’lon qilindi. Shunday bir murakkab sharoitda, ya’ni Markaz va respublikalar o’rtasidagi munosabatlar tobora taranglashib, Markaz boshqaruv qobiliyatini yo’qotgan, har bir respublika o’z holiga tashlab qo’yilgan bir sharoitda tarixiy vaziyatni to’g’ri baholagan O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov Oliy Kengash sessiyasini chaqirishni va unda O’zbekiston Mustaqilligi haqida Qonun qabul qilishni talab qildi. Chunki har bir milliy respublikaning chinakam teng huquqligi va mustaqilligi ta’minlangandagina tanazzuldan chiqish mumkin edi. Ayni shu maqsadlarni ko’zlab, jumhuriyat Oliy Kengashining XII chaqiriq navbatdan tashqari oltinchi sessiyasi 1991 yil 31 avgustda o’z ishini boshladi. O’zbekistonning Mustaqil davlat, deb e’lon qilinishida mazkur sessiya katta tarixiy ahamiyatga ega bo’ldi. Unda «O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to’g’risida» gi Qonun hamda «O’zbekiston Respublikasining davlat bayrog’i to’g’risida»gi Qonun kun tartibiga qo’yilib, qizg’in muhokama qilindi. Sessiyada O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to’g’risida Prezident I.A.Karimov ma’ruza qildi. U o’z nutqida 1991 yil o’rtalarida Markaziy hukumat olib borayotgan ichki siyosatni tahlil qildi. 19-21 avgust kunlari Moskva favqulodda holat davlat komiteti a’zolarining xalqlar ozodligi, respublikalar mustaqilligiga qarshi qaratilganligi xalqqa ro’y-rost bildirildi. Oliy Kengash deputatlari moddama-modda muhokamadan so’ng «O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari to’g’risidagi Qonun»ni qabul qildilar. So’ngra davlat mustaqilligi to’g’risidagi Bayonot qabul qilindi. O’zbekiston SSRning nomi «O’zbekiston Respublikasi», deb o’zgartirildi. Mustaqillik belgilangan kun – 1 sentyabr 1991 yildan boshlab milliy bayram va dam olish kuni, deb e’lon qilindi. O’zbekiston Respublikasi mustaqilligi haqidagi bu hujjatlar o’zbek xalqining asriy orzusi ro’yobga chiqqanligining huquqiy ifodasi bo’ldi.
«O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari to’g’risida»gi Qonun 17 moddadan iborat bo’lib, mustaqil respublika uchun vaqtincha Konstitusiya rolini o’ynaydigan bo’ldi.
Ushbu qonunda O’zbekiston mustaqil demokratik davlat, deb e’lon qilindi, ma’muriy-hududiy tuzilishi, hokimiyat va boshqaruv idoralari tuzilishini mustaqil belgilash qonunlashtirildi. Respublikaning davlat bo’linishi hamda iqtisodiy asoslari ham qonunda o’z aksini topdi. Shuningdek, ushbu hujjatda O’zbekistonning Qoraqalpog’iston bilan munosabatlari xususida so’z borib, O’zbekiston Qoraqalpog’istonning hududiy yaxlitligini tan olishi haqida fikr yuritiladi, u O’zbekiston tarkibida ekanligi e’tirof etiladi. Bunday qonunning qabul qilinishi o’sha davrda erishilgan yutuqlarning yuqori cho’qqisi bo’ldi. Shunday qilib, o’zbek xalqi asrlar davomida orzu qilgan mustaqillikka tinch yo’l bilan yurtboshimiz I.A.Karimov boshchiligida respublika rahbariyatining oqilona yo’l tutishi orqali erishildi.
Endi O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi e’lon qilinishi bilan bog’liq qonunlar tizimini yaratish zarur edi. O’zbekiston erishgan istiqlolni mustahkamlash uchun mamlakatda referendum o’tkazishga qaror qilindi. 1991 yil 18 noyabrda Oliy Kengash VIII sessiyasi O’zbekiston Respublikasi referendumini o’tkazish to’g’risida qaror qabul qildi. Shunga muvofiq 29 dekabrda «Siz Oliy Kengash tomonidan O’zbekiston Respublikasi mustaqil davlat deb e’lon qilinishini ma’qullaysizmi?» mavzuida referendum o’tkazildi. Referendum yakuniga ko’ra unda qatnashgan aholining 98,2 foizi O’zbekiston mustaqilligini yoqlab ovoz berdi. O’zbekiston mustaqil respublika, deb e’lon qilinishi jahon jamoatchiligi tomonidan ham zo’r qoniqish bilan kutib olindi. Fikrimiz isboti sifatida Amerika Qo’shma Shtatlarining o’sha paytdagi Prezidenti Jorj Bushning I.Karimov nomiga yuborgan telegrammasi hamda Shvesiya bosh vaziri K.Bilodtning telegrammalaridan ko’rish mumkin. 1991 yil 14 sentyabrida O’zbekiston Kompartiyasining favqulodda XXIII syezdida I.A.Karimov taklifi bilan O’zbekiston Kompartiyasi KPSS tarkibidan chiqqanligi e’lon qilindi. Partiyaning bundan buyon faoliyat ko’rsatmasligi e’tiborga olinib, ushbu partiya o’rnida Xalq Demokratik partiyasi tuzilganligi e’lon qilindi. O’zbekiston mustaqil davlat, deb e’lon qilingan kunning o’zidayoq mustaqil davlat ramzlarini joriy qilish yuzasidan amaliy choralar ko’rildi. O’zbekiston Respublikasining davlat bayrog’i to’g’risida, respublika gerbining nusxasi va davlat madhiyasining musiqiy bayoni haqida maxsus qaror qabul qilindi. Unda Konstitusiya komissiyasining ekspert guruhiga davlat bayrog’ining variantlari ustida ishlashni davom ettirish, Oliy Kengashning tegishli qo’mitalariga Konstitusiya komissiyasi ijodiy guruhi bilan hamkorlikda davlat bayrog’i, madhiyasi haqida qonun loyihalarini ishlab chiqib, navbatdagi sessiyaga taqdim etish vazifasi topshirildi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1991 yil 18 noyabrda bo’lib o’tgan VIII sessiyasida «O’zbekiston Respublikasining davlat bayrog’i to’g’risida» Qonunni qabul qildi.
O’zbekiston Respublikasining davlat bayrog’i ulug’ ajdodlarimizning aqida va maslaklariga mos keluvchi, millat tabiati va xalqimiz ruhiyatidan kelib chiqib, uning milliy va ma’naviy jihatlarini ham o’zida aks ettirmog’i kerak edi. Mamlakatimiz davlat bayrog’i yurtimizning o’tmishi, bugungi kuni va kelajagi yorqin ramzi bo’lib qoldi.
1992 yil 2 iyulda O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining X sessiyasida «O’zbekiston Respublikasining davlat gerbi» to’g’risida Qonun qabul qilindi.
O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1992 yil 10 dekabrda bo’lib o’tgan XI sessiyasida «O’zbekiston Respublikasining davlat madhiyasi to’g’risida»gi Qonun qabul qilindi. Sessiyada shoir Abdulla Oripov va bastakor Mutal Burxonov tomonidan tayyorlangan madhiya nusxasi tasdiqlandi.
O’zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin davlat boshqaruvining prezidentlik shakli rivojlandi. 1991 yil 29 dekabrda o’zbek xalqi o’z xohish-irodasi bilan O’zbekiston Respublikasi Prezidentini sayladi. Saylovga jiddiy tayyorgarlik ko’rilib, O’zbekiston Respublikasi saylovlari muqobillik asosida o’tdi. Oliy lavozimga ikki nomzod – O’zbekiston XDP va O’zbekiston kasaba uyushmalari federasiyasi nomzodi I.A.Karimov va «Erk» demokratik partiyasi vakili Saloy Madaminov nomzodi qo’yildi.
Saylovlar yakuniga ko’ra 8 million 514 ming 136 ovoz yoki ovoz berishda qatnashganlarning 86 foizi Islom Karimov nomzodini, 1 million 220 ming 474 saylovchi (12,3%) Saloy Madaminov nomzodini yoqlab ovoz berdi. Markaziy saylov komissiyasi okrug komissiyalari majlis bayonlarini ko’rib chiqib, «O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida»gi Qonunning 35–moddasiga asosan Islom Abdug’aniyevich Karimovni O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga saylangan, deb hisoblashga qaror qildi.
O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi 5-bo’limining 19-bobida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti maqomi belgilab berildi. Unga ko’ra O’bekiston Respublikasi Prezidenti lavozimi 35 yoshdan kichik bo’lmagan, davlat tilini yaxshi biladigan, bevosita saylovgacha kamida 10 yil O’zbekiston hududida muqim yashagan O’zbekiston Respublikasi fuqarosi saylanishi mumkin. O’zbekiston Respublikasining Prezidenti O’zbekiston Respublikasining fuqarolari tomonidan umumiy, teng va to’g’ridan-to’g’ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo’li bilan 5 yil muddatga saylanadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga nomzodlar soni cheklanmaydi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovida saylovchilarnig kamida 50 foizi qatnashgan taqdirda saylov haqiqiy deb hisoblanadi. Umuman O’zbekiston Respublikasi bo’yicha ovoz berishda qatnashgan saylovchilar ovozlarining yarmidan ko’pini olgan nomzod saylangan hisoblanadi. Prezidentni saylash tartibi O’zbekiston Respublikasining 1991 yil 18 noyabrda qabul qilingan «O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida»gi Qonuni bilan belgilanadi. Bir shaxs surunkasiga ikki muddatdan ortiq O’zbekiston Respublikasining Prezidenti bo’lishi mumkin emas. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining davlat qurilishi sohasidagi tajribasidan unumli foydalanish maqsadida muddati tugashi munosabati bilan iste’foga chiqqan Prezident umrbod Konstitusiyaviy sud a’zosi lavozimini egallashi ko’zda tutilgan.
O’zbekiston Respublikasining Prezidenti lavozimni ijro etishga kirishish chog’ida O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qasamyod qiladi. O’zbekiston Respublikasining Prezidenti Konstitusiya tomonidan davlat, xojalik, ijtimoiy-madaniy qurilish, xalqaro munosabatlar sohasida unga berlgan vakolatlarini amalga oshirish maqsadida Konstitusiyasiga va qonunlarga asoslanib hamda ularni ijro etish yuzasidan respublikaning butun hududida majburiy kuchga ega bo’lgan farmonlar, qarorlar va farmoyishlar chiqaradi.
O’zbekiston Respublikasining Prezidenti betobligi sababli o’z vazifasini bajara olmasligi Oliy Majlis tuzgan davlat tibbiy komissiyasi xulosasi bilan tasdiqlangan taqdirda o’n kun muddat ichida Oliy Majlisning favqulodda yig’ilishida deputatlar orasidan O’zbekiston Respublikasi Prezidenti vazifasini vaqtincha bajaruvchi saylanadi. Bu holda uch oy muddat ichida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining umumxalq saylovi o’tkazilishi shart. Jahon sivilizasiyasida alohida o’rin tutadigan, ko’p asrlik boy tarixga ega bo’lgan O’zbekiston diyorida butun dunyoga mashhur olimlar, davlat arboblari yetishib chiqqan. Xalqimizning ko’p yillar davomida olib borgan matonatli kurashi natijasida qaror topgan mustaqil O’zbekistonda bozor munosabatlariga asoslangan odil, haqqoniy demokratik jamiyat qurish stixiyali (ko’r-ko’rona) ravishda emas, balki jahon taraqqiyotining, chunonchi, buyuk zaminimizda yaratilgan tarixiy tajribalarga, g’oyalarga, ma’rifiy-ilmiy taraqqiyotga amal qilgan holda ro’yobga chiqdi. O’zbekiston mustaqillik sari yo’l tutar ekan, 1989 yilning yoz oylari va 1990 yil bahori O’zbekiston hayotida burilash davri bo’ldi. Xuddi shu paytlarda o’zbek xalqining taqdirini hal qiladigan taraqqiyot yo’llari ishlab chiqildi. Xususan, teng huquqli mustaqil O’zbekistonning inson manfaatini himoya qilish ustuvor vazifa deb maqsad qo’ygan demokratik yo’lda rivojlanishi bosh strategik yo’nalish, deya belgilandi. Ana shu yo’lning boshida, 1989 yil martidan O’zbekiston Respublikasining Prezidenti sifatida Islom Abdug’aniyevich Karimov turdi. Asrlarga teng qisqa vaqtda erishilgan yutuqlar: mamlakatda o’rnatilgan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy barqarorlik, tarixiy, milliy va diniy qadriyatlarimizning tiklanishi, jamiyatda o’rnatilgan osoyishtalikni, mustaqil O’zbekiston Respublikasining jahon hamjamiyatida tutgan o’rnining ortib borishini xalqimiz, jahonning yirik davlat arboblari Islom Karimov nomi bilan bog’laydilar. Dunyo mamlakatlarida yangi jamiyat qurishning «O’zbek modeliga» uning asoschisi va yetakchisi Islom Abdug’aniyevich Karimovning siyosiy portretiga qiziqish kun sayin ortib bormoqda. Amerika Qo’shma Shtatlarida chiqadigan nufuzli «Novoye russkoye slovo» haftanomasi O’zbekiston Prezidenti I.Karimovni Mustaqil davlatlar hamdo’stligining ko’p rahbarlariga namuna qilib ko’rsatdi va BMT xavfsizlik kengashiga murojaat qilib, O’zbekiston Prezidentining ijtimoiy-siyosiy faoliyatiga e’tibor berishga va uning tajribasi bilan notinch mamlakatlarning davlat rahbarlarini tanishtirishga chaqirdi. 1996 yili Venada (Avstriya) «XX asr xalqlari dohiylari» nomida chop etilgan kitoblarning bir jildi O’zbekiston Prezidentiga bag’ishlangan. Kitob mualliflari «Islom Karimov kommunizmdan keyingi O’rta Osiyo mintaqasidagi eng buyuk davlat arbobidir», deb tan beradi.
Islom Karimovning har bir asari, ma’ruza va maqolalari bozor munosabatlariga asoslangan demokratik jamiyat qurishning g’oyaviy-nazariy asoslarini, amaliy ishlarining kundalik dasturini tashkil qiladi. G’arb va Sharqning rivojlangan mamlakatlari asrlar davomidagi taraqqiyot yo’llarini, o’zbek davlatchiligining ming yillar davomidagi tarixiy tajribasini o’rgangan holda yaratilgan I.A.Karimov asarlarida mustaqil O’zbekiston Respublikasining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy-madaniy taraqqiyotining muhim yo’nalishlari, yangi jamiyat qurishning butun dunyoda tan olingan asosiy tamoyillari to’g’risida ta’limot yaratildi.
Istiqlolning dastlabki bosqichida bosilib chiqqan «O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li», «O’zbekiston – bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li» va boshqa bir qancha asarlari va nutqlarida bayon etilgan O’zbekiston Respublikasi mustaqilligining birinchi navbatdagi vazifalari keyinchalik g’oyat muhim ahamiyat kasb etgan «O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida», «Demokratik islohotlarni chuqurlashtirish vazifalari» va boshqa asarlarida o’z rivojini topdi.
Istiqlol sharoitida odil demokratik jamiyat qurish vazifalarining ortib borishi, xalqaro ekstremistik, diniy aqidaparastlik harakatlarning mustaqilligimizga tahdidini hisobga olib, Islom Karimov jamiyatshunos olimlar bilan uchrashuvida (aprel 2000 yil), gazeta va jurnallar muxbirlarining savollariga javoblarida (fevral 1998 yil, avgust 1998 yil, iyun 2000 yil) milliy istiqlol g’oyasi va mafkurasini ishlab chiqish va ularni aholi o’rtasida keng targ’ib qilish, ayniqsa, yoshlarimiz ongiga singdirish zarurati bu murakkab, lekin muhim ishlarning yo’llari va usullariga e’tiborni kuchaytirdi.
I.A.Karimov istiqlolning birinchi kunlaridan boshlab ta’lim-tarbiya sohasida tub o’zgarishlar qilishga, yangi jamiyat qurish talablariga javob beradigan kadrlar tayyorlash masalasiga katta ahamiyat berdi. Prezidentimiz tomonidan ishlab chiqilgan «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi»ga ilg’or taraqqiy etgan mamlakatlar jamoatchiligi tomonidan yuksak baho berilmoqda. M.Lomonosov nomidagi Moskva davlat universitetining rektori akademik V.Sadovnichiy O’zbekistonda yangi avlod tarbiyasi, ta’lim tizimini tubdan isloh etish borasida amalga oshirilayotgan ishlar rossiyalik olimlar, ta’lim sohasi mutaxassislari tomonidan yuksak baholanayotganini ta’kidlaydi. «Biz sizni kelajak avlod uchun katta g’amxo’rlik qilayotgan davlat rahbari sifatida alohida hurmat qilamiz», deydi u O’zbekiston Respublikasi Prezidentiga murojaat qilib. I.A.Karimovga dunyoning eng ilg’or ilm-fan, madaniyat va siyosat arboblari qatorida jahonning eng yirik o’quv yurtlaridan bo’lgan Moskva Davlat universitetining faxriy professori unvoni berildi. O’zbekiston Respublikasining qisqa vaqt ichida ta’lim-tarbiya, madaniyat va sport sohasida erishgan katta yutuqlarini hisobga olib I.A.Karimovga YuNESKO «Oltin medali», Xalqaro Olimpiya komiteti tomonidan «Oltin medal» topshirilishi, Rossiya Federasiyasi Oliy pedagogika akademiyasiga faxriy a’zo etib saylanishi bejiz bo’lmasdan, yurtboshimiz tomonidan ishlab chiqilgan va muvaffaqiyatli amalga oshirilayotgan «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning dunyo miqyosida tan olinganligining belgisidir. I.A.Karimov yangi jamiyat qurishda milliy, diniy qadriyatlarimizni tiklash ishlariga shu maqsadda Vatanimiz tarixini xolisona, haqqoniy yaratishga jamiyatshunos olimlarning e’tiborini jalb qildi. Prezidentimiz istiqlolning dastlabki kunlarida (1992 yil, yanvar) «Tarixga, merosimizga bo’lgan munosabat tubdan o’zgartirilishi lozim, yangi darsliklardan tortib oddiy kitoblargacha – hammasiga haqiqat yozilishi shart», deb aniq vazifa qo’ydi.
Vatanimiz tarixini o’rganish, uning yangi kelajak avlodni tarbiyalashdagi tutgan o’rni, ahamiyati masalalari I.A.Karimovning «Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q» (1998 yil avgust) nomli asarida keng bayon etib berildi. Yurtboshimiz haqqoniy millatning o’zligini anglashning poydevori, ma’naviy-mafkuraviy, g’oyaviy siyosiy ishlarimizning haqqoniy manbai ekanligini qayta-qayta taqqoslab ko’rsatadi. Prezidentimiz har bir «siyosatchiman, arbobman degan odam, agar vijdoni bo’lsa, o’z xalqining tarixiy o’tmishini bilishi shart», degan vazifani qo’ydi.
O’tmish davrining murakkab vazifalari, qarama-qarshiliklari davlat rahbaridan boshqaruvning har xil usullarini, kerak bo’lsa, qattiqqo’llikni talab qiladi. Prezident Islom Karimov shunday vaziyatda xalq manfaatiga ma’qul keladigan har xil usullardan foydalanib, mamlakatni boshqarmoqda.
O’zbekiston xalqining istiqlol yillarida erishgan eng katta yutug’i- mamlakatda o’rnatilgan tinchlik, barqarorlik, tartib-intizomdir. Respublika aholisining mutloq ko’pchiligi (97,5%) bunday sharoitga bevosita I.A.Karimovning yetakchiligida erishildi, deb hisoblaydi.
O’zbek xalqi 2000 yil 9 yanvarda bo’lib o’tgan Prezident saylovida o’zining Islom Karimovga nisbatan chuqur hurmati va ehtiromini izhor qildi. Saylovchilarning 91,9 foizi Islom Karimovga ovoz berib, u yana bir karra davlat rahbari etib sayladi. I.A.Karimov yangi davrning jahon miqyosidagi davlat arbobi, O’zbekiston xalqining buyuk yo’lboshchisi sifatida mamlakatnigina emas, xorijiy davlatlar va xalqaro tashkilotlarning ham qator nishonlari va faxriy unvonlari bilan taqdirlandi.
Mustaqillik tomon qo’yilgan dastlabki qadamlaridan biri – bo’lajak suveren respublikaning Konstitusiyasini tayorlash g’oyasi I.A.Karimov tomonidan 1990 yilning mart oyida ilgari surildi. Ko’p o’tmay shu yilning iyun oyida Oliy Kengashning ikkinchi sessiyasida respublika Prezidenti rahbarligida 64 kishidan iborat Konstitusiyaviy Komissiya tuzildi.
Mustaqil O’bekiston Respublikasining Konstitusiyasi o’z mohiyati va ahamiyati jihatidan sovet davridagi Konstitusiyalardan, xususan, 1978 yilgi O’zbekiston SSR Konstitusiyasidan tubdan farq qilishi kerak edi. Sotsialistik O’zbekiston Konstitusiyasi o’zining mazmuni, ruhi bilan sobiq ittifoq Konstitusiyasidan kelib chiqib, O’zbekistonni bu ittifoqqa qo’l-oyog’I bilan zanjirband etdi. Sinfiylik, partiyaviylik g’oyalari bilan sug’orilgan Konstitusiya g’oyat darajada mafkuralashtirildi va siyosiylashtirildi. Inson manfaatlariga nisbatan davlat manfaatlari ustun qo’yildi.
O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining dastlabki varianti 1991 yil oktyabrnoyabrida tayyorlab bo’lindi. U muqaddimani qamrab olgan, olti bo’limdan iborat edi. 1992 yil bahorida loyihaning 149 moddadan iborat ikkinchi varianti ishlab chiqildi. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining loyihasi puxta ishlovlardan so’ng Konstitusiyaviy komissiya qarori bilan 1992 yil 26 sentyabrda umumxalq muhokamasi uchun matbuotda e’lon qilindi. Umumxalq muhokamasi qariyb uch oy davom etdi.
Umumxalq muhokamasida jami 6 mingdan ortiq taklif va mulohazalar bildirildi.
1992 yil 8 dekabrda 12-chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining XI sessiyasi bo’ldi. Unda O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini qabul qilish haqidagi masala ko’rildi. Bu xususda Konstitusiyaviy komissiya raisi, Prezident I.A.Karimov ma’ruza qildi. Ushbu ma’ruzada sessiya muhokamasiga havola qilingan O’zbekistonning asosiy Qonuni, respublikada avvalgi yillarda qabul qilingan qonunlardan farqli o’laroq, demokratik yo’l bilan tayyorlangan bo’lib, unda yillar davomida sinovdan o’tgan umuminsoniy qadriyatlar o’z aksini topganligi, u ko’plab taraqqiy etgan mamlakatlarning tajribalarini o’ziga singdirganligi alohida uqtirildi. Shuning uchun ham mazkur Konstitusiya har qanday yetakchi mamlakatlarning konstitusiyasi bilan bahslasha olishi mumkin deb ta’kidlandi. Sessiyada deputatlar 80 ga yaqin o’zgarish, qo’shimcha va aniqliklar kiritdilar.
Konstitusiya kelajagi buyuk O’zbekistonning qad rostlashi uchun, adolatli huquqiy davlat barpo etish uchun mustahkam huquqiy poydevor bo’lib xizmat qilmoqda. Konstitusiya 6 bo’lim, 26 bob, 128 moddadan iborat.
Konstitusiyaning xususiyatlari:
2002 yil 27 yanvarda o’tkazilgan umumxalq referendumi natijalariga ko`ra hamda
uning asosida qabul qilingan 2003 yil 24 apreldagi O`zbekiston Respublikasining qonuniga muvofiq Konstitutsiyaning XVIII, XIX, XX, XXIII boblariga tuzatish va qo`shimchalar kiritilgan.
Birinchidan, u huquqiy va siyosiy tafakkurning eng yuksak yutuqlarini, hozirgi zamon konstitusiyaviylik ilmini o’zida mujassam etgan.
Ikkinchidan, o’zbek xalqi madaniyati va milliy an’analarining chuqur ildizlariga suyanganligi ham uning o’ziga xos muhim xususiyatidir.
Uchinchidan, O’zbekiston Respublikasidagi avvalgi ijtimoiy-iqtisodiy, davlat siyosiy tizimidan amalda boshqa tizimga o’tganligi, tubdan yangilanish ro’y berganligi konstitusiyaviy rasmiylashtirish bilan ajralib turadi.
Tamoyillari:
Yangi Konstitusiyada xalq azaldan orzu qilgan, o’z taqdirini o’zi belgilash qoidasi mukammal tarzda o’rin olgan. Shu bois u xalq hokimiyati tamoyiliga asoslanadi va uni mustahkamlaydi. Xalq hokimiyati degan ibora butun hokimiyat amalda va yuridik jihatdan xalqniki ekanligini anglatadi. Demokratizm yangi Konstitusiyaning asosiy tamoyili hisoblanadi. Konstitusiyada insonparvar demokratik huquqiy davlat barpo etish nazarda tutilgan;
Yangi Konstitusiyada O’zbekiston Respublikasi davlat hokimiyati oliy organlarining tuzilishi, hokimiyatning bo’linishi tamoyili ham asoslab berilgan. O’zbekistonda davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi hokimiyati, ijro etuvchi hokimiyat va sud hokimiyatiga bo’linishi qonunlashtirildi. U hokimiyatdan har biri mustaqil faoliyat ko’rsatadi.
Qonun chiqaruvchi hokimiyat Oliy Majlis tomonidan, ijro etuvchi hokimiyat esa O’zbekiston Respublikasi Prezidenti va uning rahbarligi ostida Vazirlar Mahkamasi tomonidan amalga oshiriladi. Sud hokimiyati Konstitusiyaviy sud, Oliy sud va Oliy xo’jalik sudi tomonidan amalga oshirilib, ular birgalikda respublikaning yagona tizimini tashkil etadi;
Milliy o’z-o’zini boshqarish tamoyili joylardagi davlat hokimiyati organlariga bag’ishlangan.
Mustaqillik yillari milliy davlatchilik asoslarini qurish yillari bo’ldi. O’tgan yillar qo’hna tariximizni teran his qilish, bugungi kunda jahon miqyosida o’z o’rnimizni egallash davri bo’ldi. Bu davrda biz o’zligimizni anglab, tarixiy yo’limizni uzil-kesil tanlab oldik.
Mustaqil O’zbekiston Prezidenti I.A.Karimov tarixiy an’analarga, dunyo tajribalariga, o’lkaning o’ziga xos tomonlariga tayangan holda jamiyatni siyosiy jihatdan tubdan isloh qilish yo’llarini ishlab chiqdi. Bu jarayonda ikkita bosh vazifa:
1.Eski ma’muriy tizimni tugatish va hokimiyat boshqaruv organlarini qayta qurish;
2.Yangi davlatchilikning huquqiy va siyosiy asoslarini yaratish, davlatchilikda yangi markaziy va mahalliy boshqaruv tizimini shakllantirish masalalarini hal qilishdan iboratdir.
Jamiyatda qonuniylikning g’alaba qilishi, fuqarolarning ijtimoiy-siyosiy va boshqa huquqlarini himoyasi uchun hokimiyatlarning bo’linishi prinsipi haqli ravishda amalga oshirildi. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 11-moddasida hokimiyatning bo’linishi tamoyili konstitusiya darajasida mustahkamlandi.
Davlat va jamiyat qurilishini erkinlashtirishning yo’llarini ko’rsatib berar ekan. Prezident I.A.Karimov eng avvalo, bu vazifa hokimiyat barcha tarmoqlarining bir-biridan mustaqil holda ish yuritish tamoyillarini mustahkamlashga bog’liqligini uqtiradi.
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining huquqiy holati Konstitusiyaning V bo’lim XVIII bobida va 1994 yil 22 sentyabrda qabul qilingan «O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi to’g’risida»gi Qonunda belgilangan. Bu qonunlarga ko’ra, Oliy Majlis Oliy davlat vakillik organi bo’lib, qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi.
Sobiq Ittifoqdan qolgan qonunlarni o’zgartirish, mamlakat hayoti uchun zarur vazifalarni amalga oshirish, demokratik tamoyillar asosida Oliy Majlisni shakllantirish uchun 1994 yil 25 dekabrga saylovlar belgilandi.
1993yilning 28 dekabrida qabul qilingan «O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylovlar to’g’risida»gi Qonunga ko’ra respublika parlamentiga saylovlar umumiy, teng, to’g’ridan-to’g’ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo’li bilan o’tkaziladi.
O’zbekiston Respublikasi 1 chaqiriq Oliy Majlisiga saylov respublikamiz siyosiy hayotida o’lkan yutuq bo’lib, bunda 250 ta deputatdan iborat Oliy Majlis – yangi Parlament demokratik va ko’ppartiyaviylik asosida tuzildi.
Oliy Majlis faoliyatini erkinlashtirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining II chaqiriq VII sessiyasida ikki palatali parlament tuzish to’g’risida umumxalq referendumi o’tqazishga qaror qilindi. Shu asosda 2002 yil 27 yanvarda o’tgan umumxalq referendumida qatnashgan fuqarolarning 93,65 foizi parlamentning ikki palatadan tuzilishini qo’llab-quvvatlaydi.
1995 yil 23-24 fevralda chiqarilgan birinchi sessiyada O’zbekiston parlamenti hokimiyat vakillik organlaridan saylangan 120 kishidan iborat deputatlar blokini, 69 deputatdan tashkil topgan Xalq Demokratik partiyasi fraksiyasini, 47 deputatni uyushtirgan «Adolat» sosial-demokratik fraksiyasini, 14 deputat ishtirokida «Vatan taraqqiyoti» partiyasi fraksiyasini ro’yxatga oldi. Oliy Majlis sessiyalarida va uning qo’mitalarida olib borilayotgan ishlar asosan mamlakatimiz ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy taraqqiyotini yuqori bosqichga ko’tarish, qonunchilikning sifat darajasini yuksaltirishga qaratilgan. Qonunlar qabul qilinmasdan oldin umumxalq muhokamasiga taqdim qilinishi islohotlarni amalga oshirishga ijobiy ta’sir qildi.
1997 yil aprelda Oliy Majlis tarkibida inson huquqlari bo’yicha vakil (ombudsman) tashkil qilinganligi haqida qaror qabul qilindi. Ombudsman jahondagi 85 dan ortiq mamlakatda bo’lib, uning huquqiy holatini aniq, ravshan belgilab beruvchi konstitusiyaviy qonun Markaziy Osiyo davlatlarida birinchi huquqiy institutdir. Ushbu qonunda «Oliy Majlisning Inson huquqlari bo’yicha vakili (ombudsman) mansabdor shaxslar, tashkilotlar va davlat organlarining inson huquqi, erki va qonuniy manfaatlarining davlat tomonidan himoya qilinishini ta’minlashga ko’maklashish maqsadida faoliyat ko’rsatadi», deb ta’kidlangan. Vakillik Oliy Majlisning yordamchi instituti bo’lib, u ijtimoiy manfaatlarning muvozanatiga, inson huquqlarini himoya qilish bo’yicha eng maqbul davlat tizimi yaratilishiga ko’maklashadi. Qonun ombudsman institutining umumiy konsepsiyasi va jahon amaliyotining uyg’unlashgan shakli sifatida inson huquqlari vakili faoliyatining asosiy qoidasi – qonuniylik, oshkoralik, adolatparvarlik, insonparvarlik, har bir ishi uchun ochiqlik ekanligini tasdiqlaydi. Ombudsman fuqarolarning ariza va murojaatlarini ko’rib chiqishda, zarur axborotlarni talab qilib olishda mansabdor shaxslar va davlat organlari bilan hamkorlik qilmoqda.
Qonun qabul qilgunga qadar ham inson huquqlari bo’yicha vakil mamlakat Konstitusiyasi doirasida faoliyat ko’rsatib keldi. Jumladan, birgina 1996 yilda inson huquqlari bo’yicha vakil hamda fuqarolarning konstitusiyaviy huquqlari va erkinliklariga rioya etilishi bo’yicha komissiya a’zolari 700dan ortiq murojaatni ko’rib chiqdi. Ana shunday arizalarning tegishli qismidagi dalillar o’z tasdig’ini topgan va zarur choralar ko’rilgan. Inson huquqlari bo’yicha vakil BMTning Inson huquqlari bo’yicha komissiyasining Jenevada bo’lib o’tgan 52-sessiyasining majlisida qatnashdi va so’zga chiqdi. Chet ellarga xizmat safari davomida Inson huquqlari bo’yicha vakil BMT seminarida, BMTning Sharqiy Yevropa va MDH davlatlaridagi vakillarining mintaqaviy uchrashuvida so’zga chiqdi. Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti va boshqa tashkilotlarning bir qator kengashlari hamda seminarlari ishida qatnashdi.
Ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IV sessiyasida (2000 yil, 14 dekabr) Oliy Majlisining O’zbekiston xalqiga murojaatida: «Yangi asr mamlakat uchun yangilanish va taraqqiyot davriga aylanishiga ishonamiz. Shu boisdan ham mustaqil yurtimizning yorug’ istiqboli uchun barchamiz hamjihat bo’lib kurashaylik, maqsadimiz Vatan taraqqiyoti, yurt tinchligi, xalq farovonligi va kelajak avlodning baxt-saodatidir», deyilgan.
Mamlakatimizda barcha sohani qamrab olgan keng miqyosli islohotlarni uzluksiz davom ettirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 1995 yil 26 martda Prezident I.Karimovning vakolatini 1997 yildan 2000 yilgacha uzaytirish yuzasidan unumli xalq referendumini o’tqazishga qaror qildi. 2000 yil 11 yanvarda O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasining navbatdagi majlisida 2000 yil 9 yanvar kuni bo’lib o’tgan O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi natijalari tasdiqlandi. Shu kuni Fidokorlar milliy demokratik partiyasidan nomzodi ko’rsatilgan Islom Karimov uchun 11 million 147 ming 621 saylovchi yoki saylovlarning 91,90 foizi ovoz berdi. O’zbekiston Xalq demokratik partiyasidan nomzodi ko’rsatilgan Abulhafiz Jalolov uchun 505 ming 1661 saylovchi yoki 4,17 foiz saylovchi ovoz berdi.
«O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida»gi Qonunning 35- moddasiga muvofiq, O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi Islom Abdug’aniyevich Karimovni O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga saylanganligi to’g’risida qaror qabul qilindi. Amaldagi Konstitusiyada Prezident davlat va ijro etuvchi hokimiyatning boshlig’i qilib belgilanishi ijro etuvchi hokimiyatni kuchaytirishga qaratilgan tadbir, deb aytish mumkin. Mamlakatimizning ijro etuvchi hokimiyatining tarkibi Prezident tomonidan tayinlanib, Oliy Majlis tomonidan tasdiqlanadi. O’zbekistonda prezidentlik instituti o’rnatilgan dastlabki davrda Vazirlar kengashi hukumat sifatidagi huquqiy maqomini va vakolatlarini saqlab qolgan edi. Uning 1990 yil 30 martida Oliy Kengash tasdiqlagan yangi tarkibi 41 kishi, ya’ni Rais, Bosh vazir, uning ikki birinchi o’rinbosari, to’rt o’rinbosar, 19 vazir, 14 davlat qo’mitasi raisidan iborat edi. Respublikada demokratik jamiyat qurish borasida boshqaruv idoralari faoliyati takomillashtirilib borildi. 1995 yil 5 mayda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining II sessiyasi bo’lib, unda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tarkibi to’g’risidagi Prezidentning farmonini tasdiqlash masalasi ko’rildi va sessiyada Vazirlar Mahkamasining 35 kishidan iborat yangi tarkibi tasdiqlandi.
1991 yil 6 sentyabrda respublika mustaqilligi hamda hududiy yaxlitligini himoya qilish maqsadida Mudofaa ishlari vazirligi tuzildi. Shu maqsadlarni ko’zlab uning tarkibida 1992 yil yanvar oyida O’zbekiston Respublikasi milliy gvardiya brigadasi barpo etish lozim, deb topildi, 1992 yil iyulida u Mudofaa vazirligiga bo’ysundirildi. Xalq xo’jaligini boshqarishning yangi usuli sifatida konsernlar vujudga keltirildi. Bu avvalo iqtisodiy mustaqillik va bozor iqtisodiga o’tish zaruriyati bilan bog’liq bo’ldi. «O’zdonmahsulot», «O’zbekneftgaz» va boshqa ko’plab konsernlar shular jumlasidandir. 1991 yil 7 sentyabrida O’zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki tashkil qilindi.
1990-1992 yillari O’zbekiston Respublikasining yangi Konstitsiyasi qabul qilingunicha bo’lgan davrda mahalliy hokimiyat organlari tizimini shakllantirish va ish faoliyatini takomillashtirish maqsadida bir necha huquqiy hujjatlar qabul qilindi.
Bular orasida 1992 yil 4 yanvarda qabul qilingan «O’zbekiston Respublikasida mahalliy hokimiyat organlarini qayta tuzish to’g’risida»gi Qonun alohida ahamiyat kasb etdi. Bu qonun asosida mahalliy hokimiyat organlari tizimida butunlay yangi organ – hokimlik va hokim lavozimi ta’sis etildi va uning vakillik organlariga boshchilik qilishi tamoyillari belgilab qo’yildi.
Ijro etuvchi hokimyat organlarida bog’liqlikni ko’paytirish maqsadida, viloyatlar hokimlari O’zbekiston Prezidenti tomonidan, tuman va shahar hokimlari viloyat hokimi tomonidan lavozimiga tayinlanishi va lavozimidan ozod qilinishi hamda bu masalalar tegishli xalq deputatlari Kengashlari tomonidan tasdiqlanishi tartiblari belgilandi. Partiya organlarining qaramligiga tushib qolgan ijro organlari – ijroiya komitetlari tugatildi. Shuningdek, «Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risida»gi Qonun (1993 yil sentyabr), «Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashlariga saylovlar to’g’risida»gi Qonun (1994 yil may) kabi hujjatlar muhim o’rin egallaydiki, ular kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etishini huquqiy jihatdan mustahkamlaydi.