Simmetriya

Simmetriya (kimyoda) — moleku- lalarning geometrik konfigurasiyasida- gi (zarralarning fazoviy joylashishi- dagi) qonuniyat. Tashqi muhitdan ajra- tilgan molekulalarning fizikkimyoviy xossalarida va ayni molekulalarning boshka molekulalar b-n o’zaro ta’sir eti- shida namoyon bo’ladi. Ko’pchilik oddiy molekulalar o’zining muvozanat konfigurasiyasiga xos FA- Zoviy simmetriya elementlariga, ya’ni ptartibdagi simmetriya o’qiga, S. tekis- ligiga, S. markaziga (yoki inversiya marka- ziga) ega. Mas, ammiak NH3 molekulasi- da muntazam uch burchakli piramida S.si, metan SN4 molekulasida tetraedr S.si mavjud. Murakkab molekulalarda konfi- gurasiya ga xos S. butun molekulada kuza- tilmasligi mumkin, lekin uning ayrim qismlarida (fragmentlarida) taqriban saqlanib qoladi (lokal S). Shuning uchun ham kvant kimyosining molekulyar orbi- tallar nazariyasiga ko’ra, molekulalarda simmetriya elementlari mavjudligiga asoslanib, molekulaning ayrim kism- lariga oid orbitallarni sinflarga AJ- ratish qabul qilingan. Agar molekula o’zining konfigurasiyasi jihatidan S. tekisligiga ega bo’lsa va molekulaning yadrolari ana shu tekislikda yotsa, uning barcha orbitallari simmetrik (oorbi- tallar) va nosimmetrik (lorbitallar) sinfga ajratiladi. Lorbitallar sirtqi tomoniga yaqin joylashgan molekulalar to’yinmagan moddalarga mansub bo’ladi. Molekulaning muayyan qismida local S. mavjudligiga qarab reaktsiya vaqtida uning qaysi qismi tezroq, qaysi qismi kechrok qo’zg’alishi (faollanishi) haqida xulosa chiqarish mumkin. Kimyoviy lazer- lar va molekulyar to’g’rilagichlar hosil qilishda, organik o’ta o’tkazgichlar mo- Delini tuzishda, kantserogen moddalar hamda farmakologik faol moddalarni analiz qilish va b.da molekulalar S.i inobatga olinadi.