Izotop almashuvi

Izotop almashuvi – biror ele ment izotoplarining sistemaning turli fazalari (suyuq, qattiq va b.), zar- ralari (molekula, ion) o’rtasida qay-ta taqsimlanishi. I.a.da moddalar tar- kibini saqlagan holda bir izotop sha- klidan ikkinchisiga o’tib turadi, mas, xlorning og’ir izotopi 37S1 b-n boyi- tilgan vodorod xloridga xlorning odat- dagi izotopi (75,53% 35S1 va 24,47% -17S1) aralashtirilsa, I. a. reaktsiya- si: N37S1 + 35S12=N35S1 + 35S1″S1, N»S1+35S137S1=N35S1+37S12 natija- siyaa vodorod xloridda og’ir izotop Kama- yib, xlorda ko’payadi. I.a.— bir xil atomlar yoki atom gu- ruhlari orasida ro’y beradigan Alma-shi- nuvning bir ko’rinishi; bunday almashi- nuvning mumkinligini 1886 y.da men- deleev aytib bergan edi. I. a. reaktsiya- lari gomogen (erigan modda b-n erituvchi o’rtasida, gazlar aralashmasida va h.k.) va geterogen (qattiq va suyuq moddalar ora- sida, qattiq katalizator yuzasi b-n gazlar orasida va h.k.) sharoitda o’tkazilishi mumkin. I. a.da reaktsiyaga kirishuvchi moddalar izotoplar tarkibini tenglash- tirishga intiladi va bunda izotoplar muvozanati vujudga keladi. Ammiak b-n ammoniy xlorid tarkibidagi azot ele- mentlari o’rtasidagi I. a.da avvaliga har ikki azotning tabiiy tarkibi bir xil bo’lib (I5N: I4N= 1:262), keyin esa hosil bo’lgan tuzda I5N ning mikdori ammiak- dagiga nisbatan 3,4% kupayadi. Ana shun- Day I. a.ni maxsus fraktsion kolonnalar- da ko’p marta qaytarib, I4NH4C1+I5NH3 15NH4C1+14NH3 reaktsiyasi asosida I5NH4C1 olish mumkin. Ana shunday yo’l b-n uglerod 13S, ol-tingugurt 34S, *S va b.ning og’ir izo-toplari kontsentratlari olinadi. I.a. izotop indikatorlar sifa- tida qo’llaniladigan moddalarga izotop belgi ki-ritish usullaridan biri bo’lib xizmat qiladi. Mas, og’ir benzol C6D6 ni I. a. yo’li b-n oddiy benzol S6N6 va og’ir sulfat kislota D2SO4 dan olish oson, og’ir sulfat kislota esa o’z navba- tida SO3 ni D2O da eritib olinadi. I. a. imkoniyati va tezligi moleku- lalarning tabiati, tuzilishi, muhit, katalizatorlar va b.ga bog’liq. Mas, Fe- nol S6N5ON b-n D2O o’rtasidagi N—D almashinuvi — on guruxda bir lahzada, benzol halqasida esa g’oyat sekin bora- Di. Benzol halqasiga — NO2 guruhi kiritilsa yoki D2O suyuq ammiak ND3 b-n almashtirilsa, yadrodagi almashi- nuv juda tezlashadi. I.a. krnu-niyatlari va tartibini o’rganish katta axamiyatga ega, chunki oddiy kimyoviy reaktsiyalarda atomlar va guruhlar ha-rakatchanligi shu qonuniyatlarga boglik. I. a. turli ilmiy ishlarda va sano- atda keng qo’llaniladi. Og’ir suvni sa- noat miqyosida olishda deyteriyni kon- tsentrlash I. a. reaktsiyasi orqali amalga oshadi. Ad.: Radioaktivnie indikatori v XI- MII. Osnovi metoda, pod Red. V. B. Lu- kyanova, 3 izd., M., 1985. Rustam Ma’rupov.