YAPON YOZUVI

YAPON YOZUVI — so’z bo’g’inli (ideografiksillabik) aralash yozuv; bunda ierogliflar va bo’g’inli belgilar qo’shilib ketadi. Yapon tilidagi matnlarni yozishda qo’llanadi. Hozirgi Yapon yozuvi tizimida, asosan, 2 turli belgilar: so’z belgilar — ierogliflar (yaponcha «kandzi» — Xitoy yozuvi) va bo’g’inli belgilar («kana»lar) qo’llanadi. Bugungi kunda bu tizimga yana fonemaviy belgilar — lotin alifbosi (yaponcha «romadzi» — Rim yozuvi) ham kirib kelmoqda. Yapon yozuvi vertikal ustun shaklida bo’lib, belgilar yuqoridan quyiga tomon, ustunlar esa o’ngdan chapga qarab joylashadi. Keyingi paytlarda uning gorizontal holatda chapdan o’ngga qarab yoziladigan shakli ham qo’llanmoqda. Xitoyliklarning ieroglifik yozuvi Yaponiyaga milodiy 4-5-asrlarda kirib kela boshlagan va o’sha davr ziyolilari uchun o’rganish majburiy hisoblangan. Xitoy va yapon tillari uslubiy tuzilish jihatidan jiddiy farq qilganligidan ieroglifik matnlarni o’qish ancha qiyin bo’lgan. Shunday bo’lsa ham, yaponlarning dastlabki yozma yodgorligi — «Kodziki» (afsona va rivoyatlar to’plami, 712 yil) Xitoy ierogliflari va Xitoy tili grammatikasi asosida yozilgan. Keyinchalik ierogliflar bilan bir qatorda ularning xitoycha o’qilishi («on») ham muayyan fonetik o’zgarishlarga uchragan holda o’zlashtiriladi; ayni paytda ierogliflarning ma’no jihatdan mos keladigan yaponcha o’qilish shakli («kun») ham paydo bo’ladi. Yaponiyaning o’zida ijod qilingan ierogliflarning barchasi faqat «kun» usulida, yaponcha o’qiladi. Ierogliflarning fonetik qo’llanishi milliy yozuvning paydo bo’lishiga imkon yaratadi. 8-asrda yaratilgan «Manyosyu» nomli asarda ba’zi ierogliflar bo’g’inli belgi sifatida ishlatilgan. Ierogliflar grafik ko’rinishining o’zgarishi esa 9-asrda kananing xilma-xil ko’rinishlari vujudga kelishiga sabab bo’lgan. 10-asrda esa ulardan faqat kata kana vaxiragana keng qo’llana boshlaydi. Har ikkala alifbodagi belgilar shaklan farq qilsada, ma’noviy (fonetik) jihatdan tengdir. Katakana bosma ierogliflarning qisqargan shakli sifatida kelib chiqqan va, asosan, yangi o’zlashma so’zlarni yozish uchun qo’llanadi, xiragana esa ierogliflarning to’liq (qo’l) yozma shakli bo’lib, asl yaponcha so’zlarni, yordamchi so’zlar va qo’shimchalarni yozish uchun qo’llanadi. Kana yozuvida asosiy belgilar 48 ta, kananing har ikki turi hisobga olinsa, ularning umumiy soni 96 ta bo’ladi. Bularga 30 dan ortiq Hosila, qo’shimcha belgi 2 ga ko’paytirib qo’shilsa, Kanadagi belgilarning umumiy soni 170 taga yetishi mumkin. Ierogliflar hamda xiragana va katakananing, qisman lotin harflarining aralash qo’llanishi, ierogliflarning 2 turli («on» va «kun») o’qilishi ya.yo.ni nihoyatda murakkablashtirgani sababli 1946 yil kana yozuvi imlosi isloh qilinadi; shu bilan birga, faqat 1850 ieroglifni ishlatish rasman tavsiya etiladi (hozir bu miqdor 1947 tani tashkil etadi). Lekin amalda qo’llanayotgan ierogliflar soni tavsiya etilganlaridan ko’ra ko’proqdir. Yaponiyada yozuvni soddalashtirish ustida olib borilayotgan ishlar hanuz davom etmoqda. Lekin hozircha Xitoy ierogliflaridan voz kechish yoki Yapon yozuvini lotin grafikasiga ko’chirish yo’lida qilinayotgan harakatlar muvaffaqiyatsiz bo’lmoqda. Buning sabablaridan biri — asrlar mobaynida yaratilgan yozma yodgorliklar, ya’ni boy madaniy merosni kelgusi avlodlarga aynan, buzilmagan holda etkazib berish istagidir. Ad.Fridrix I., Istoriya Pisma, M., 1979; Maevskiy B.V., Graficheskaya stilistika yaponskogo yazmka, M., 2000. Ismatulla Bekmurotov.