Kaltsiy

Kaltsiy (lot. Calx, Calcis — ohak so’zidan olingan; Calcium), Ca — mende- leev davriy sistemasining II guruhiga mansub kimyoviy element. Ishqoriy-er metallariga kiradi; tartib raqami 20, at m. 40,08. Tabiiy K. oltita barqaror izotop dan tuzilgan: 40sa (96,94%), 44sa (2,09%), 42sa(0,67%), 48sa (0,187%), 43 S a (0,135%) va 46sa (0,003%). OK- sidlanish darajasi +2, goho + 1; ioni- zasiya energiyasi sa°—> sa+—» Sa2+, tegishlicha 6,11308 va 11,8714 ev ga teng; Poling bo’yicha elektromanfiy- ligi 1,0; atom, radiusi 0,197 nm, ion radiusi (qavslarda koordinasiyasi son keltirilgan) Sa2+ 0,114 nm (6), 0,126 nm (0 , 0,137 nm (10), 0,148 nm (12). Er po’stida tarqalganligi jihatidan beshinchi o’rinda (o, Si, Al, Fe dan key- in) turadi, massasi jihatidan 3,38%ni tashkil qiladi. Tabiatda faqat mine- rallar (400 ga yaqin) holida uchraydi. K.ning turli silikat va Alyumosili- katlari, mas, anortit Ca[Al2Si208], diopsid CaMg[Si2O6], vollastonit Ca3[Si309] keng tarqalgan. Bulardan tashqari, kaltsiy Saso, (tabiiy shak- llari — ohaktosh, bo’r, marmar), dolo- MIT CaMg(CO3)2, fosforit Sa5(RO4)3 (ON2SO3),apatitlar Sa5(RO4)3(G’, S1), gips CaSO4-2H2O, flyuorit Sag’2 va b. sanoat ahamiyatiga ega. K. birikmala- ri tabiatdagi tog’jinslari, suvlar va tuprok, tarkibida ham bor. K. biogen elementyaardan biri bo’lib, o’simlik, odam va xayvonlar suyagining asosini tashkil etadi. SaSO3 — mollyuska- lar, shilliqqurtlar va tuxum po’stlog’i tarkibida ko’p miqdorda bo’ladi. Katta yoshdagi odamlar vaznining 1,4— 2%i K.dan iborat. 12 yoshgacha bo’lgan bolalar organizmining K.ga kundalik ehtiyoji 0,5—0,6 g, 12-18 yoshdagilar- da 0,7—0,8 g, katta yoshdagilarda 0,5 g va homilador ayollarda 1 g. K. kumush kabi oq metall. Suyuqlanish t-rasi 842°, qaynash t-rasi 1495°; zichligi 1,54 g/sm3. PLA- stik, yumshoq, oson bolg’alanadi, pichoq b-n kesish mumkin. Juda faol metal bo’lganligi sababli odatdagi t-radayoq havo kislorodi b-n reaktsiyaga kiri- shib, oksid parda b-n qoplanadi. Shu- ning uchun u moyda yoki jips yopiluvchi idishda saqlanadi. Suv va kislotalar b-n reaktsiyaga kirishib vodorod ajra- tib chiqaradi. Havoda qizdirilganda Sao (so’ndirilmagan ohak), suv ta’si- rida sa(on)2 (so’ndirilgan ohak) hosil bo’ladi. Vodorod b-n bevosita birikib, K. gidrid San2, azot b-n K. nitrid (Ca3N2), uglerod b-n K. karbid Sas2hosil qiladi, galogenlar b-n shiddatli reaktsiyaga ki- rishadi. Birikmalarda 2 valentli. Kuch- li qaytaruvchi, metallarning oksidla- ri, sulfidlari va galogenidlaridan tegishli metallarni siqib chiqaradi. K, Al, Ag, Cu, Li, Mg, Pb, Sn va b. metal- lar b-n intermetall birikmalar hosil qiladi. Sanoatda K. SaS12 (75-85%) + KS1 (15-25%) aralashmasini elektro- Liz qilib, shuningdek, kaltsiy oksidi (Sao)ni alyuminiy kukuni ishtiroki- da termik qaytarish usuli b-n olinadi: bsao + 2A1 -> Zsao • A12O3 + zsa K. metallurgiyada U, Th, Ti, Zr, Cs, Rb va ba’zi lantanoidlarni ularning bi- rikmalaridan ajratib olishda, po’lat, bronza va b. qotishmalarni tarkibida- gi kislorod, azot, oltingugurt, fosfor kabi qo’shimchalardan tozalashda, organic suyukliklarni suvsizlantirishda, vaku- um qurilmalarida Getter sifatida, alyu- miniy va magniyning qotishmalariga qo’shimcha sifatida qo’llaniladi.