DAVLAT SHAKLLARI

DAVLAT SHAKLLARI — davlatning ichki tuzilishiga oid uch tarkibiy qism birligi: boshqaruv shakli; davlatning ma‘muriy-hududiy tuzilishi shakli; siyosiy rejim shakli. Davlatshunos olimlar Davlat shakllarini o’rganishga tarixiy jihatdan yondashib, qadimgi, o’rta asr hamda hozirgi Davlat shakllarilarni ajratib ko’rsatadilar. Tarixiy va madaniy rivojlanish qo’shib hisobga olinadigan bo’lsa, dehqonchilik bilan shug’ullanuvchi va sanoat bilan shug’ullanuvchi (yoki industrial taraqqiyotgacha, industrial va postindustrial) Davlat shakllarilarga bo’linishi mumkin. Sivilizatsiya xarakteriga ko’ra, Davlat shakllarilar sharqiy, g’arbiy va aralash (oraliq) Davlat shakllariga, iqtisodiy taraqqiyot darajasi bo’yicha esa, yuksak rivojlangan, o’rtacha rivojlangan hamda «kambag’al» Davlat shakllariga ajratiladi. Hozirgi zamonda fanda keng foydalanilayotgan Davlat shakllari tasnifi quyidagicha: totalitar, avtoritar, liberal va demokratik Davlat shakllari. Liberal Davlat shakllarida fuqarolarning huquq va erkinliklari jamiyat hayotining barcha sohalarida rasman amal qiladi, Davlat shakllari ishlarida fuqarolarning rasman ishtiroklariga yo’l qo’yiladi. Man etilmagan hamma narsaga ruxsat etiladi, biroq mavjud Davlat shakllari va ijtimoiy tuzumni o’zgartirishga yo’l qo’yilmaydi. Totalitar Davlat shakllarida hamma narsa bir g’oyaga – «Davlat shakllari – bu hamma narsa, inson esa – hech nima» degan g’oyaga bo’ysundirilgan. Butun hokimiyat hukmron elita qo’lida bo’lib, boshqalar Davlat shakllarini boshqarishdan chetlatilgan. Avtoritar Davlat shakllarida ham hokimiyat tor guruh kishilar qo’lida bo’lib, shaxsiy manfaatlar Davlat shakllari manfaatlari yo’lida qurbon qilinadi. Siyosiy jabhada ruxsat etilganidan tashqari hamma narsa man etilishi tamoyili amal qiladi. Demokratik Davlat shakllari fuqarolarning Davlat shakllari va jamoat ishlarini boshqarishdagi huquqlarini amalda ta‘minlaydi, shunday ishtirokka amalda yordam beradi. Shaxsning huquq va erkinliklari doirasi juda keng bo’lib, ularni amalga oshirish ta‘minlangan bo’ladi. Ijtimoiy hayotning barcha sohalarida qonun bilan to’g’ridan-to’g’ri taqiqlanmagan hamma narsaga yo’l qo’yiladi. Davlat shakllari shakli boshqaruv shakli, Davlat shakllari tuzilishi shakli va siyosiy idora usuli (tartib, rejim) tushunchalarini o’z ichiga oladi. Davlat shakllari boshqaruv shakli — Davlat shakllari hokimiyati va boshqaruvni tuzish hamda tashkil etishning muayyan tartibidir. Boshqaruv shaklining eng qadimgi va hozirgi kunga qadar rivojlanib kelayotgan shakli monarxiya va respublika. Monarxiya ko’proq Qadimgi Sharq, shu jumladan, Turon zaminida tashkil topgan Davlat shakllari shakli edi. Monarxiyaning o’zi ham mutlaq monarxiya va cheklangan monarxiya ko’rinishlariga ega. Mutlaq monarxiya Davlat shakllarida Davlat boshlig’ining huquqi cheklanmagan, hokimiyat muddatsiz, taxt meros sifatida avloddan avlodga o’tadi, Davlat boshlig’ining ustidan nazorat yo’q va u hech kimga hisobot bermaydi.