Kariotip

Kariotip (Kario… va Yun. Typos — namuna, shakl, tip), xromosomalar to’plami — u yoki bu turga mansub orga- nizmning ma’lum o’lcham, shakl va songa ega xromosomalari to’plami. K. tushuncha- sini fanga rus genetigi g.A.Levitskiy kiritgan (1924). K. turning eng muhim genetik xususiyatlaridan bo’lib, har bir tur o’z K.iga ega. Minglab o’simliklar, shuningdek, odam K.i o’rganilgan. Mac, yumshoqbug’doy Triticum aestivum ning so- matik hujayralarida 42, qattiq bug’doy T. durum nikida 28 xromosoma, suli Avena sativa ning somatik hujayralarida 42 xromosoma bor. O’simliklarning so- matik (jinssiz) hujayralarida xro- mosomalar soni (diploid soni deb atalib, shartli ravishda 2p b-n bel- gilanadi), odatda, etilgan jinsiy hujayralarinikiga (xromosomalarning sonining yarmi gaploid soni deb atalib, p b-n belgilanadi) nisbatan 2 marta ko’p bo’ladi. Xromosomalarning diploid to’plami urug’lanish davrida ota-ona xro- mosomalarining qo’shilishidan vujudga keladi. Biri ona, ikkinchisi esa ota or- ganizmidan o’tgan xromosomalar jufti gomologik hisoblanadi. Mazkur juft- dagi gomologik xromosomalar morfolo- gik jihatdan bir xil. Har bir tur uchun hujayradagi xromosomalar soni doimiy bo’lsada, ba’zan bundan chetlanishlar ham kuzatiladi. Mas, gulli o’simliklar en- dospermasi hujayralaridagi xromoso- malar to’plami 3 hissa ortiq (triploid- Zp). Past yoki yuqori haroratlar ta’siri- da xromosomalar kaltalashadi, ionlovchi radiasiya va b. ta’sirida esa qismlarga bo’linib ketishi yoki to’plamdan tushib qolishi mumkin. Ayrim xromosoma yoki uning biron qismining yo’qolishi, ko’pincha, hujayrani halokatga olib ke- ladi. K.ni qiyosiy o’rganish o’simliklar sistematikasi (kariosistematika)da, shu jumladan, madaniy o’simliklarning kelib chiqishini o’rganishda, selektsiyada keng qo’llaniladi. Bahodir Normatov.