Madaniyat tushunchasi

Madaniyat tushunchasi va uning mohiyati. Yuzaki qaralganda, kundalik hayotda “madaniyat” so’zidan insonning faoliyat tarzini va jamiyatning qay darajada rivojlanganligini aniqlovchi ko’rsatkich sifatida foydalanilgandek tuyuladi. Lekin madaniyat so’zining mazmun-mohiyatiga chuqurroq e’tibor beradigan bo’lsak, bu atama tabiat, jamiyat va insonlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni belgilab beruvchi ko’plab qarashlar, nazariyalar va g’oyalarga, tushuncha va tasavvurlarga nisbatan qo’llanishini anglab yetamiz.

XX asrning 50-yillari boshida amerikalik madaniyatshunos olimlar Alfred Kreber va Klayd Klavixonlar o’zlarining “Madaniyat: tushuncha va ta’riflar” nomli asarida madaniyatning 164 ta ta’rifi mavjud ekanligini ko’rsatib o’tadilar. Hozirgi paytda “madaniyat” atamasining 400 da ortiqroq ta’rifi mavjud Agar ularga e’tibor bersak, madaniyat tushunchasi keng qamrovli hayotning deyarli barcha va hatto bir-biriga zid bo’lgan sohalarini ham qamrab oluvchi tushuncha ekanligini ko‘ramiz. Shu boisdan ham madaniyat tushunchasiga insonning aqliy faoliyati va jamiyat hayotining barcha sohalarini qamrab oluvchi tushuncha sifatida ta’rif berish juda mushkul.

Madaniyatshunoslikka oid adabiyotlarga nazar tashlasak, madaniyatning turlicha ta’rifu talqinlari mayjudligini ko‘ramiz, chunonchi: «inson tomonidan yaratilgan moddiy va ma’naviy boyliklar yig‘indisi»; «moddiy va ma’naviy qadriyatlar»; «inson tomonidan yaratilgan ikkinchi tabiat»; «insoniy faoliyat mahsuli»; «ijodiy faoliyat»; «ijodiy faoliyat mahsuli»; «jamiyatning ma’naviy hayoti»; «insonning ma’naviy dunyosi»; «insonning axloqiy fazilatlari»: «insonning ichki va tashqi olami»; «axloqiy sifatlar yig’indisi»; «jamiyat faoliyati»; «shartli belgilar tizirni yig’indisi»; «shartli tasvirlar»; «ramziy ishora va belgilar»; «me’yorva andazalar» va shu kabilar.

«Kultura» atamasi lotin tilidan olingan bo‘lib, uni birinchi marta fanga 1871-yili tarixchi va etnografolim E.Taylor kiritgan. Uning ko‘rsatishicha, o‘sha paytda bu tushunchaning bor-yo‘g‘i 7 tagina ta’rifi bo’lgan. Aslida madaniyat keng qamrovli va murakkab tushuncha. Shu boisdan ham yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, uning 400 dan ortiq ta’rifi mavjuddir.

E.Taylor o’zining «Ibtidoiy madaniyat» nomli asarida «kultura» («madaniyat») tushunchasiga quyidagicha ta’rif beradi: «kultura yoki sivilizatsiya keng ko‘lamli etnografik tushuncha shaklida insonning jamiyat a’zosi sifatida egallab olgan bilimlari, diniy e’tiqodiari, san’ati, axloqi, huquqi, marosimlari va boshqa odatga aylangan qobiliyatlari yig’indisidir». Albatta, hu ta’rifda E.Taylorning «kultura» («madaniyat») tushunchasiga etnograf sifatida yondashuvi ko‘zga tashlanadi.

Arxeologlar, faylasuf va madaniyatshunoslar «kultura» («madaniyat») tushunchasiga ta’rif berishganida, E.Taylor singari madaniyatni ma’naviy hodisa sifatida olib qarash biian birgalikda moddiy predmetlar, narsalar va boyliklar, shuningdek, inson tomonidan amalga oshiriladigan ishlab chiqarish jarayonlarini ham nazarda tutadilar.

Madaniyat haqidagi fikrlar insonning paydo bo‘lishi bilan bir vaqtda, ya’ni oddiy tosh qurollardan foydalanib ov qilish, o‘lja va mevalarni terib iste’mol qilish, ilk dehqonchilik bilan shug‘uilangan va ilk shahar madaniyatini vujudga keltirgan davrlardayoq paydo bo’lmagan. Madaniyat tushunchasi dastlab atama sifatida vujudga kelgani bilan hali jamiyatning moddiy va ijtimoiy hayotini, odamning ongli mayjudot sifatidagi insoniylik qiyofasini anglatmas edi. Inson bunyodkoiiik faoliyatining jamiyat taraqqiyotidagi o‘rnini anglab yetish, inson qiyofasini shakllantirish, ya’ni uning ongi va tafakkuriga ta’sir etish orqali jamiyat manfaatlariga mos keladigan insonni shakllantirish zaruriyati paydo bo’lgan davrlarga kelib «madaniyat» va «kultura» atamalarining mazmun-mohiyati o‘zgaradi.

Agar «madaniyat» va «kultura» atamalarining qo‘llanish tarixiga e’tibor bersak, «madaniyat» arabcha «madina» so‘zidan olinganligi va «shahar» degan ma’noni anglatishini ko‘ramiz. «Kultura» so‘zi esa yuqorida yozganimizdek, lotinchadan olingan bo’lib, «ishlov berish, parvarishlash» ya’ni tuproqqa va yerga ishlov berish kabi ma’nolarni anglatgan. Keyinchalik mazkur atamalarning mazmun-mohiyati o‘zgarib borgan.

Kishilik jamiyatidagi beqiyos o‘zgarishlar, davlatlar va mintaqalar o’rtasidagi iqtisodiy-siyosiy va ijtimoiy-madaniy aloqalarning murakkablasha borishi, jamiyatning iqtisodiy va ma’naviy hayotidagi tub o‘zgarishlar, inson imkoniyatlarining yuzaga chiqa borishi, tabiat va jamiyatning o‘zaro aloqasida inson o‘rnining orta borishi, tabiat, jamiyat, inson tafakkuri, taraqqiyoti, kishilarning turmushi, o‘zaro munosabatlarga oid umumlashtiruvchi tushunchalarga bo‘lgan ehtiyoj madaniyat tushunchasi mohiyatining o’zgarishiga olib keldi.

«Madaniyat» so‘zining etimologiyasiga e’tibor bersak, so‘zning kelib chiqishida arablar turmush tarzi muhim rol o‘ynaganligini ko‘ramiz. Chunki qadimda Arabiston yarim orolida yashovchi qabilalar ikki xil turmush tarziga ega bo‘lganlar. Cho‘l hududlarida chorvachilik bilan shug‘ullanuvchi qabilalar «badaviy»lar deb nomlangan bo‘lsa, o‘troq hayot, ya’ni shaharlarda muqim yashovchi aholi «madaniy»lar («shaharliklar») deb yuritilgan. Bundan ko’rinadiki, «madaniyat» so‘zining kelib chiqishida faqatgina shaharlarda yashovchi aholi, ulaming hunarm andchilik va savdo-sotiq bilan kun kechirishi, karvon yo’llari xavfsizligini ta’minlovchi qabila va xonadonlarning turmush tarzi muhim rol o‘ynagan. Chunki «madaniy»lar, birinchjdan, o‘troq turmush tarzi, hayot shart-sharoitlari; ikkinchidan, ong va tafakkur taraqqiyoti; uchinchidan, muayyan kasb-hunar bilan shug‘ullanishi, ma’rifat, bilimga intilishi; to ‘rtinchidan, davlat boshqanividagi faolligi, uyushqoqligi va boshqa tomonlari; beshinchidan, o’zga xalqlar, ularning ishlab chiqarish va turmush sharoitlari va boshqa dinlar bilan tanishligi jihatidan «badaviy»iarga nisbatan ancha oldinda bo’lganlar. Shu boisdan chorvachilik bilan shug‘ullanuvchi ko’chmanchilar shaharliklami «madaniylar» deb ataganlar.

Markaziy Osiyo mutafakkirlarining madaniyat haqidagi qarashlari. Markaziy Osiyolik buyuk tafakkur egalari madaniyatlilik masalasiga insonning ruhiy-ma’naviy kamoloti, ong va tafakkur taraqqiyoti, fozil jamiyat va komil insonlar masalasi nuqtayi nazaridan kelib chiqqan holda yondashadilar.

Sharq mutafakkirlari madaniyat masalasini insonning ma’naviy-aqliy barkamolligi shaklida, baxt-saodatga erishuvi tarzida tushunadilar. Bu an’anaviy tushuncha keyingi avlodlar tafakkuridan mustahkam joy olgan. Shu sababli «madaniyat» deganda ko‘proq insonning ma’naviyati, uning ichki kechinmalari va tashqi qiyofasining mushtarakligini ko‘z oldimizga keltiramiz. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, «madaniyat» so’zi arabcha «madina» so‘zidan olingan bo‘lib, «shahar» degan ma’noni anglatadi. Demak, «madaniyatli» so‘zining lug’aviy ma’nosi «shaharlik» ma’nosini bildiradi.

Abu Nasr Forobiyning fikricha, madaniyatlilik — bu fozillik, aqliy kamolotga erishmoqlikdir. Shuningdek, Forobiy madaniyatlilik deganda, har bir kishisi kasb-hunarli, teng huquqli, ular o‘rtasida farq bo’lmaydigan, har kim o‘zi istagan yoki tanlagan kasb-hunari bilan shug’ullanish imkoniyatiga ega bo‘lgan shahar (jam iyat)ni tushungan. U madaniyatlilik deganda, idéal jamiyat tushunchasini ilgari suradi.

«Madaniy jamiyat va madaniy shahar (yoki mamlakat) shunday bo‘ladiki, shu mamlakatning aholisidan bo‘lgan har bir odam kasb-hunardan ozod, hamma bab-baravar bo‘ladi, kishilar o’rtasida farq bo’lmaydi, har kim o‘zi istagan yoki tanlagan kasb-hunar bilan shug‘ullanadi. Odamlar chin ma’nosi bilan ozod boladilar. Biri ikkinchisiga xo‘jayin bo’lmaydi. Odamlarning tinchlik va erkinliklariga xalaqit beruvchi sulton (ya’ni podshoh) bo‘Imaydi. Ular orasida turli yaxshi odatlar. zavq-lazzatlar paydo bo‘ladi», deb yozadi Forobiy.

Shu bilan birga. Forobiy o‘z asarlarida madaniy bilim haqida ham fikr yuritadi. Uningcha, madaniy bilim, «shunday narsalarni o‘rgatuvchi ilmki, uning yordamida shahar xalqlari va shaharlik bo‘lmagan xalqlarni o‘z ichiga olgan… insonlarga xos bolgan barcha xislatlar» birlashtiriladi.

Forobiy o‘z asarlarida birinchi bo‘lib, jamiyatning kelib chiqishi, maqsad va vazifalari haqida fîkr yuritar ekan, eng avalo, madaniyatli jamiyatning ko‘pgina tomonlari: davlatni boshqarish, ta’lim va tarbiya, axloq va ma’rifat, iymon va e’tiqod, urush va tinchlik, mehnat va boshqalarga alohida e’tibor beradi.

Bu davrda yashagan mutafakkirlarning ko’pchiligi insonning madaniyatliligini fozillikda va donishmandlikda, uning asosi hisoblanuvchi ma’rifatlilik va bilim donlikda deb biladi. Masalan, Beruniy: «Bilimsiz kishilarning ko‘ngli xurofotga moyil boladi», deb ta ’kidlasa, Ahmad Yugnakiy: «Bilimli kishi vafot etsa-da, o‘z nomini abadiylashtirib ketadi»,-deb yozadi. lmom G‘azzoliy esa, «Inson moddiy boyliklar bilan emas, balki ma’naviy fazilatlari bilan o‘z abadiyligini yaratadi», deb hisoblaydi.

Al-Xorazmiy, Al-Farg‘oniy, Abu Abdulloh Marvaziy, Ibn Sinolar insonning tashqi tabiat va o‘zi yashayotgan jamiyat taraqqiyoti qonuniarini bilish, o‘rganish va tahlil qilish orqali axloqiy kamolotga (madaniyatlilikka) erishishi mumkinligi g‘oyasini ilgari suradilar.

Beruniy o‘z asarlarida nafaqat insonning madaniyatliligi, ya’ni insoniy fazilatlarni o‘zida mujassamlashtirishi masalasini, balki turli xalqlar madaniyatlarining o’zaro aloqadorlikda bo‘lishi va bir-biriga ta’sir etishi natijasida rivojlanib, boyib borishini yoritib beradi.

Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy va Nosir Xusrav kabi buyuk siymolar esa ma’naviy-madaniy tubanlikni keltirib chiqaruvchi jaholatparastlikdan bilim olish orqali qutulish mumkin, deb hisoblaydilar.

Temur va temuriylar davri mutafakkirlari ham o‘zlaridan oldin yashagan buyuk siymolar, allomalarning an’anaviy qarashlariga sodiq qolgan holda insonning madaniyatliligi masaiasiga bilimdonlik, ma’rifatlilik, yetuk axloqlilik, ruh sofligi, iymon butunligi, ya’ni haqiqiy insonparvarlilik nuqtayi nazaridan turib yondashadilar.

Masalan, mashhur faylasuf Ali Husayn Juijoniy o‘z asarlarida insonning madaniylashuvi, ya’ni inson ma’naviy dunyosining moddiylashuvi ruhiy munosabatlarining inson xatti-harakati. tabiat va jamiyatga bo’lgan munosabatlarida moddiylashib kelishi masalalarini yoritib beradi.

Abdurahmon Jomiy ham insonning madaniyatliligini donishmandlik, fozillik va bilimdonlikda deb biladi. Uning nazdida ilm kishini irodali qiladi. Madaniyatsizlik belgilari hisoblanmish nochorlik, jaholat, munofiqlik, xiyonat va hasaddan qutqazadi. Uningcha, ma’naviy-madaniy komillik darajasiga erishgan kishi nafaqat bilim oladi, balki boshqalarga ham ilm ulashadi.

Abdurahmon Jomiy o‘zining «Lujjat ul-asror» asarida o’zidan oldin yashagan mutafakkirlarning fikrini davom ettirib, insonning mukammalligi {madaniy-ma’naviy komilligi) uning halol va pok yashashi biror-bir kasb etagidan tutishi, o‘z mehnati evaziga kun ko‘rishida, deb biladi.

Jomiyning musiqaga oid «Risolayi musiqiy» asarida musiqaning insonning kamol topishi, unga ma’naviy ozuqa berishi, uning ma’naviy ehtiyojlarini qondirishdagi ahamiyati haqidagi fikrlari o‘ta muhimdir.

Alisher Navoiy esa yetuk axloqlilik, ma’rifatga intilish va adolatparvarlikni, ya’ni buyuk insoniy ideallarni qamrab oluvchi insonparvarlikni madaniyatlilik tarzida tushunadi.

Alisher Navoiy o‘z asarlarida madaniyat masalasini ijtimoiy va axloqiy hodisalar bilan o‘zaro bog‘liqlikda, deb biladi. Insonning madaniy-ma’naviy qiyofaga ega bo’lishi faqatgina adolatli jamiyatdagina amalga oshadi, deb hisoblaydi,

Jaloliddin Davoniy o’zining «Axloqi Jaloliy» asarida Forobiy singari fozillar shahrini madaniy shahar tarzida tushunadi. Uningcha, fozil shahar «shunday shaharki, uning qoidasi baxt-saodatga erishuvidan va baxtsizlikka olib boradigan hodisalarni bartaraf qilishdan iborat». Davoniy ham kishilarni ma’rifatli bo‘lishga, kasb-hunar egallashga chaqiradi.

Keyingi davr mutafakkirlari, ayniqsa, Turkiston ma’rifatparvarlik harakati vakillari madaniyat tushunchasini xalqni savodli, ilmli, ma’rifatli qilish g‘oyasi bilan birlashtirdilar. Ular shaxs, millat, davlat va jamiyatning madaniylik darajasini shaxs va xalqning o‘z -o‘zini va milliy o’zligini anglashida, deb bildilar. Ma’rifatparvarlik harakati vakillarining aksariyat qismi jamiyat va insonning ma’naviy-madaniy rivojlanishini madaniy taraqqiyotda Osiyoga nisbatan ancha ilgarilab ketgan Yevropaning ilg‘or madaniy yutuqlarini o ‘zlashtirishda ko‘rdilar.

«Kultura» so‘zi ma’nosining rivojlanish bosqichlariga to’xtaladigan bo’lsak. dastlab u lotincha «cultura» so‘zidan olingan bo‘lib, yerga, tuproqqa ishlov berish ma’nolarini anglatgan. Rimning mashhur huquqshunosi, notig‘i va publitsisti Mark Tulliy Sitseron (eramizdan avvalgi 106-43- yillar) o’zining «Tuskulan suhbatlari» nomli asarida, mashhur shoir Kvint Goratsiy Flakk (eramizdan avvalgi 65-8-yillar) o‘zining «Satiralar» nomli asarida birinchi marta «kultura» so’zini «cultura anima» — «Ruh (jon)ni takomillashtirish» tarzida qo’llaydilar. Shuni unutm aslik kerakki, «kultura» so‘zi dastlab moddiy ishlab chiqarishga nisbatan ishlatilgan bo‘lsa, birmuncha keyinroq ruhiyatga tegishli atama sifatida qo’llanila boshlangan.

Darhaqiqat, madaniyatshunoslik fani madaniyat tushunchasini ilmiy-nazariy va amaliy jihatdan tahlil etuvchi falsafiy ta’limotdir. Shuning uchun ham bu fan madaniyatning paydo bo’lishi va ijtimoiy-tarixiy jarayonda rivojlana borishining o ‘ziga xos qonunlarini o ‘rgana borib, uning ijtimoiy hodisa sifatidagi mazmuni va mohiyatini hamda xususiyatini ochib berishga kirishadi.

Muayyan xalqning madaniyati dastavval ushbu xalqning har bir ijtimoiy tarixiy davrda yaratilgan moddiy va ma’naviy faoliyatining o’ziga xos tomonlari, xususiyatlari, o ‘zaro aloqadorligi bilan belgilanadi.

Insoniyat tomonidan barcha moddiy va ma’naviy boyliklarini yaratish jarayoni quyidan yuqoriga, oddiydan murakkablikka, alohidalikdan umumiylikka ega bo‘luvchi o‘ziga xos uzluksiz jarayon hisoblanib, uning o‘tmishi va hozirgi ko‘rinishi o ‘rtasida dialektik birlik mavjuddir. Madaniy boyliklarning yaratilishi jarayonidagi barcha bosqichlar doimo bir-birini to‘ldirib borgan. Ibtidoiy davrda insoniyat tom onidan yaratilgan eng oddiy tosh qurollar bilan hozirgi zamonaviy mehnat qurollari o‘rtasida ham o’ziga xos bog‘liqlik mavjuddir. Chunki, birinchidan, agar ibtidoiy tosh qurollari mavjud bo‘lmaganida edi, hozirgi zamon qurollari ham vujudga kelmagan bo’lardi, ikkinchidan, ibtidoiy qurollrning ham, zamonaviy qurollarning ham bajaradigan vazifasi bir xil.

Ma’naviy madaniyat haqida ham shu fikrni aytish mumkin.

Lekin insoniyat tarixining muayyan bosqichida yaratilgan madaniyat o‘zidan oldingi bosqlchiarda yaratilgan madaniyatdan farq qiladi va o’zgargan holda vujudga keladi. Jamiyat o‘zidan oldingi madaniy boyliklarni ko‘r-ko‘rona qabul qilmaydi, balki ularni ijobiy tomondan o’zgartiradi.

Madaniyat har bir davr ehtiyojlariga moslangan tarzda yaratiladi. Agar moddiy va ma’naviy madaniyatlarning o’zaro ta’siri masalasiga e’tibor bersak, insoniyat tom onidan dastlab moddiy madaniyat elementlari yaratilganligini, so’ngra u (moddiy m adaniyat)ning bir necha elementlarini o‘zida birlashtirgan (albatta, turli xil vazifalarni bajaruvchi) birm uncha murakkabroq turlari paydo bo‘lganligini ko‘ramiz. Boshqacha qilib aytganda, insoniyat dastlab o‘zining moddiy-biologik ehtiyojlarini qondiruvchi moddiy boyliklarni, so’ng ma’naviy -ijtimoiy ehtiyojlarini qondiruvchi ma’naviy boyliklarni yaratganliklarini anglab yetamiz. Shu bilan birga moddiy madaniyat har qanday jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyasining bazasi – oddiy boyliklar ishlab chiqarish jarayonini tashkil etadi va jamiyatning ustqurmasi ma’naviy hayotini belgilab beradi. Moddiy ehtiyoj ma’naviy ehtiyojni belgilab berganidek, moddiy madaniyat ma’naviy madaniyatning shakllanish va rivojlanish jarayonini belgilab beradi.

Ammo bu ma’naviy madaniyat moddiy madaniyatga butunlay tobe, degan ma’noni anglatmaydi. Ayrim tarixiy davrlar, bosqichlar va jarayonlarda ma’naviy madaniyat nisbiy mustaqillikka ega bo’ladi. Tarixiy taraqqiyot qonuniyatlari va jarayonlari shuni ko‘rsatadiki, ayrim hollarda madaniyat jamiyatning umumiy taraqqiyotidan ilgarilab ketadi, ayrim hollarda esa orqada qoladi. Masalan, Yevropadagi Uyg’onish davrida ma’naviy madaniyat umum ijtimoiy taraqqiyot jarayonidan ancha ilgarilab ketgan. Buyuk kashfiyotlar amalga oshirilgan. Ilg’or g‘oyalar va nazariyalarning vujudga kelishi ijtimoiy taraqqiyotga to‘sqinlik qilayotgan diniy mutaassiblik (fanatizm)ni yengadi va yangi ishlab chiqarish usuli – kapitalistik ishlab chiqarish usuli elementlarining ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishiga, fan va texnika taraqqiyotiga yo’l ochiladi.

Moddiy va ma’naviy madaniyat yagona birlik va umumiylikda mavjud bo’ladi. Ularni bir-biridan ajratgan holda tasavvur etib bo‘lmaydi. Chunki, insonning o‘zi biologik va ijtimoiy omillardan iborat bo‘lib, biologik mavjudot sifatida o’zida moddiy ehtiyojlar bilan birgalikda ma’naviyatga bo’lgan ehtiyojlami ham birlashtiradi.

Inson dastlab o’zidagi biologik ehtiyojlarni qondirish uchun turli xil moddiy boyliklarni, oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar-joy, turli-tuman uy -ro‘zg‘or buyumlarini ishlab chiqaradi. Bu iste’mol vositalarini ishlab chiqarish jarayonida zarur bo‘lgan ishlab chiqarish vositaiari (mehnat predmeti va mehnat vositaiari)ni yaratadi. Albatta, moddiy boyliklar insonning muayyan qobiliyat, tajriba, ko’nikma va malakalarisiz vujudga kelmaydi.

Demak, moddiy boyliklar ishlab chiqarish jarayoni uchun zarur bo‘lgan barcha elementlar: mehnat vositalari. ishlab chiqarish qurollari, insoniy qobiliyat, malaka, ko‘nikma va tajriba, shuningdek, iste’mol vositalari — moddiy madaniyatning asosiy elementlarini tashkil etadi.

Inson ijtimoiy mayjudot sifatida ma’naviy ehtiyojlarini ham qondirishga harakat qiladi. Insonning ijtimoiy mavjudotligi ijtimoiy ongining turli shakllari; ilmiy, badiiy, huquqiy, axloqiy, diniy va boshqa qarashlari bilan bevosita bog‘liqdir. U o‘zining bu qarashlarini insoniyat tomonidan yaratilgan fan, san’at, huquq, axloq va diniy e’tiqod kabilar orqali ifodalaydi. Kishilar o’zlarining ma’naviy ehtiyojlarini qondirish, ob’yektiv borliqni va umuminsoniyat tomonidan yaratilgan barcha ma’naviy boyliklami o’zlashtirish jarayonida o‘z ma’naviy qiyofalarini ham o‘zgartira boradilar. Boshqacha qilib aytganda, inson ma’naviy boyliklar yaratish jarayonida o‘z qiyofasini o ‘zgartirib, ijodiy kuch va qobiliyatlarini rivojlantiradi, aqliy, axloqiy va badiiy-estetik jihatdan takomillashadi.