AYTMATOV

AYTMATOV Chingiz To’raqulovich (1928.12.12, Qirg’iziston, Shakar qishlog’i) — qirg’iz yozuvchisi, davlat, jamoat arbobi, diplomat. Qirg’iziston xalq yozuvchisi (1968). Qirg’iziston Fanlar Akademiyasi akademigi (1974). Qirg’iziston qishloq xo’jalik institutini tamomlagan (1953). 1956 — 58 yillari Moskvadagi yozuvchilar uyushmasi Oliy adabiyot kursi tinglovchisi. Asarlarini qirg’iz va rus tilida yozadi. Ilk hikoyalari 1950 yillarda bosilgan. «Baydamtol sohillarida» (1955), «Yuzma yuz» (1957) asarlari o’tkir syujet, kuchli ichki ruhiy ziddiyatlarga boy. «Jamila» (1958), «Sarvqomat dilbarim» (1961), «Bo’tako’z», «Birinchi muallim» (1962), «Momo yer», «Somon yo’li» (1963), «Alvido, ey Gulsari» (1966) kabi qissalarida muhabbat mavzui katta ehtiros bilan tarannum etilgan. Aytmatovning «Tog’va cho’l qissalari» turkumiga kirgan asarlari yuksak baholandi. Aytmatovning «Oq kema» (1970) qissasida insoniy go’zallik, ezgulik va hayot ziddiyatlari, ekologiya muammolari teran tadqiq etiladi. «Oq kema» kinofilmi ham asar kabi shuhrat qozondi. «Dengiz yoqalab chopayotgan Olapar» (1977) qissasida muhim ma’naviy masalalar, sho’ro davridagi hayotning mash’um manzaralari o’z ifodasini topgan. «Asrga tatigulik kun» (1980), «Qiyomat» (1986), «Kassandra tamg’asi» (1990) romanlarida zamonamizning umuminsoniy tomonlari, ona sayyoramizning taqdiri, kuchli falsafiy, axloqiy va ijtimoiy muammolar ko’tarilgan. O’tmishini unutgan, hissiz, hamma narsaga loqayd, itoat-u, buyruqni bajarishdan boshqa narsani bilmaydigan, tuyg’u, nozik hissiyotlari so’ngan manqurt obrazi tasviri Aytmatov ijodining muhim qirralaridan biri bo’ldi. Aytmatovning «Cho’qqida qolgan ovchining ohi zori» (M. Shoxonov bilan hamkorlikda) asari ma’naviyatga bag’ishlangan. Aytmatov prozasida ruhiyat tahlili an’anaviy folklor, mifologiya, obrazlilik bilan uyg’unlashib ketadi. Unda masal, ramziylikka moyillik sezilarli darajadadir. Aytmatov «Inostrannaya literatura» (Moskva) jurnaliga muharrir (1980 — 90), 1990 yildan sobiq SSSRning, so’ng Rossiya Federatsiyasining, 1991 yildan Qirg’iziston Respublikasining Lyuksemburg, Belgiyadagi elchisi. Aytmatov tashkil etgan «Issiqko’l forumi» xalqaro tinchlik harakati, muhim ijtimoiy masalalarni hal etishda samarali ta’sir o’tkazmoqda. Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati Assambleyasi Prezidenti (1995). Aytmatovning asarlari jahonning 154 tiliga tarjima qilinib, 20 milliondan ortiq nusxada chop etilgan (1999). «Sarvqomat dilbarim» («Dovon»), «Bo’tako’z» («Jazirama»), «Birinchi muallim», «Jamila», «Alvido, ey Gulsari» va boshqa ekranlashtirilgan, o’zbek va chet el teatrlarida sahnalashtirilgan. «Momo yer» asariga I. Akbarov musiqa yozgan. Aytmatovning qariyb hamma asarlari o’zbek tilida nashr etilgan. Aytmatov o’zbek adabiyoti, umuman, o’zbek madaniyati tarixini yuksak baholab, «Qadim-qadim o’zbek madaniyatining O’rta Osiyoga ko’rsatgan ta’sirini ko’hna Vizantiyaning qadim Rusga ko’rsatgan ta’siri b-n qiyoslash mumkin», deb hisoblaydi. Aytmatov O’zbekiston Respublikasining «Do’stlik» (1995), «Buyuk xizmatlari uchun» (1998) ordenlari bilan mukofotlangan. Qirg’iziston Respublikasida xalqaro Chingiz Aytmatov nomidagi «Oltin medal» mukofoti ta’sis etilgan (1999). As: tanlangan asarlar [ikki jild-li], T.. 1978; Aytmatov Ch.: Stati, vistupleniya, dialogi, intervyu, M., 1988; Asrga tatigulik kun; Qiyomat, romanlar, T., 1998. Ad.: Mirza-Axmedova P. M., Nasionalnaya epicheskaya tradisiya v tvorchestve Chingiza Aytmatova, T., 1980; Gachev G., Chingiz Aytmatov i mirovaya literatura, Frunze, 1982; Axmatal iev A. A, Chingiz Aytmatov i vzaimosvyazi literatur, Bishkek, 1991.