Qur’on

Qur’on (Arabcha — o’qimoq, qiroat qilmoq) — musulmonlarning asosiy muqaddas kitobi. Islom e’tiqodiga ko’ra, Qur’on vahiy orqali Muhammad payg’ambarga 610-632 yillar davomida nozil qilingan Allohning kalomi (Kalomulloh). Qur’on «Kitob» (yozuv), «Furqon» (haq bilan botilning orasini ayiruvchi), «zikr» (eslatma), «tanzil» (nozil qilingan) kabi nomlar bilan atalib, «nur» (yorug’lik), «Hudo» (hidoyat), «muborak» (barakotli), «Mubin» (ochiq-ravshan), «Bushro» (xushxabar), «Aziz» (e’zozlanuvchi), «Majid» (ulug’), «Bashir» (bashorat beruvchi), «Nazir» (ogohlantiruvchi) kabi so’zlar bilan sifatlangan. Islom olamida Qur’on mushaf nomi bilan ham mashhur. Ulamolar Qur’onning 30 xil nom va sifatlarini sanab o’tganlar. Islom tarixiga oid manbalarda keltirilishicha, Qur’on nozil bo’lishi milodiy 610 yil boshlangan. Muhammad payg’ambar 40 yoshda Makka shahri yaqinidagi Hiro g’orida chuqur tafakkurga berilib o’tirgan bir paytda Jabroil farishta «Iqra'» («O’qi») deb boshlanuvchi «Alaq» surasining avvalgi 5 oyatini keltirdi. Bu jarayon Makkada 13 yil, Madinada 10 yil, hammasi bo’lib 23 yil davom etgan. Qur’onning nozil qilinishi Islom aqidasi bo’yicha Ramazon oyining 27-kuniga o’tar kechasi yuz bergan. Shuning uchun ham bu oy muqaddas hisoblanib, ro’za tutilgan kunning 27-kechasi Laylatul-qadr, ya’ni qadrli, ilohiy qudrat namoyon bo’ladigan, bandalarning bir yillik taqdiri hal qilinadigan (qadr — taqdir, o’lchov) tabarruk kecha deb ulug’lanadi. Qur’on sura va oyatlarining nozil bo’lish tartibi voqealarning rivojiga qarab davom etgan. Ilk Islom davrida nozil bo’lgan suralar, asosan, Allohning yagonaligi, borliqning mutlaq ilohi, dunyodagi barcha narsalar uning borligidan darak beruvchi dalil ekani, Islom ta’limotida belgilangan aqidaviy tushunchalar — farishtalar, payg’ambarlar, muqaddas kitoblar, oxirat, jannat va do’zaxning haqligi to’g’risida edi. Payg’ambar va musulmonlarga og’ir kelgan Makka davrida sabr-bardoshga chaqiruvchi, din yo’lida chekilgan mashaqqatlar uchun ulug’ajru mukofotlar borligi haqidagi oyatlar nozil etilgan bo’lsa, musulmonlar jamoasi shakllangan Madina davriga diniy marosim va ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga bag’ishlangan oyatlar to’g’ri keladi. Payg’ambarga diniy masalalar bo’yicha berilgan savollarga u vahiy orqali nozil qilingan oyatlar bilan javob berar edi. Qur’onning bo’limlari sura deyiladi, uni shartli ravishda bob bilan taqqoslash mumkin. Har sura oyatlarga bo’lingan. Qur’on 114 sura, 6236 oyatdan iborat. Har bir suraning o’z nomi bor. Oyatlar esa tartib raqami bilan berilgan. Suralarning nomlari uning boshida kelgan so’zdan olingan yoki zikri ko’proq kelgan narsalar, voqealar yohud asosiy qahramon nomi bilan atalgan. Keyinchalik o’qish va yodlash oson bo’lishi uchun Iroq hokimi Hajjoj ibn Yusuf (hukmronlik yillari 694-714) ko’rsatmasiga binoan Qur’on 30 qism (Arabcha — juz, forscha — pora)ga bo’lingan. Qur’onda birinchi kelgan «Fotiha» surasidan keyingi suralar katta, o’rtacha va kichik suralar tartibida joylashgan. 2-«Baqara» surasi 286 oyatdan, eng qisqa «Kavsar» surasi 3 oyatdan iborat. Eng qisqa oyatlar «Toho» va «Yosin», eng uzun oyat «Baqara» surasining 282-oyatidir. suralar nozil bo’lish vaqti va joyiga ko’ra 2 ga: hijradan oldin nozil bo’lgan suralar — «Makka suralari» (610-622 yillar, 90 sura) va hijradan keyin nozil bo’lgan suralar — «Madina suralari» (622-yildan, 24 sura) ga ajratiladi. Qur’oni Karimning Usmon Mushafi nusxasi (Toshkentda O’zbekiston musulmonlari idorasi kutubxonasida saqlanadi). Qur’on matnining ko’p qismi Alloh bilan so’zlashish, Islom dushmanlari yoki undan ikkilanuvchilar bilan munozara qilish shaklida berilgan. Muhammad (s.a.v.) Qur’on oyatlarini jabroildan qabul qilar, boshqa musulmonlar u kishidan eshitib, yodlab olardilar. Yozishni biladigan odamlar, jumladan, Abu Bakr, Umar, Usmon, Ali, Zayd ibn Sobit, Ubay ibn Ka’b xurmoning po’stlog’i, yapaloq tosh, katta suyak, teri va shunga o’xshash narsalarga Qur’onni yozib borganlar. Payg’ambar hayotlik chog’ida yana vahiy tushib qolar, degan umidda Qur’on jamlab kitob shakliga keltirilmagan. Payg’ambarning vafotidan keyin Qur’on kishilarning xotirasida va yozgan narsalarida qoldi. Birinchi xalifa Abu Bakr davrida ridda (dindan qaytish)ga qarshi olib borilgan qattiq janglarda Qur’onni to’liq yod olgan ko’plab qorilar halok bo’lib, Qur’onning kelajak avlodga saqlanmay yo’qolib ketish xavfi tug’ilgan paytda Umar ibn Xattob Abu Bakrga Qur’onni kitob holiga keltirib, jamlab qo’yish zarurligini maslahat beradi. Abu Bakr bu ishni amalga oshirishni Payg’ambar bilan ko’p vaqt birga yurgan sahoba, Qur’onni eng yaxshi yod olgan Zayd ibn Sobitga topshirdi. Zayd ibn sobit, Umar ibn Xattob va boshqalar. Qur’oni karimni puxta yod bilishlariga qaramay, bu ishning ishonchli bo’lishiga harakat qilib, masjidda: «kimning qo’lida yozilgan Qur’on bo’lsa va uni Payg’ambardan tinglaganiga ikkita guvohi bo’lsa, bizga olib kelsin, Qur’onni jam qilishga xalifaning buyrug’i bo’ldi», deb e’lon qildilar. Ular masjidda o’tirib, guvohlarni tekshirib, nihoyatda aniqlik bilan 1 yildan ortiq vaqtda Qur’on sahifalarini jamladilar. So’ng ko’pchilikka ko’rsatdilar, hamma rozi bo’ldi. Shunday qilib, Zayd va Umar mashaqqatli urinishlardan keyin Qur’onni kiyik terisidan ishlangan sahifalarga yozib, Abu Bakrning uyiga qo’ydilar. U olamdan o’tgandan keyin sahifalar Umarning uyida, u kishidan so’ng esa, qizi — Payg’ambarning xotini Hafsa binti Umar huzurida qoldi. Vaqt o’tishi bilan Islom dini tarqalgan davlatning chegarasi kengayib bordi. Ko’plab xalqlar Islomni qabul qilib, musulmonlar soni ko’paygandan so’ng Qur’onni o’qishda turli kelishmovchiliklar chiqa boshladi. Bunga Qur’onning «yetti harf» (lahja)da nozil bo’lgani ham sabab bo’ldi. Hadisda ta’kidlanishicha, Jabroil Qur’on oyatlarini turli Arab qabilalariga tushunarli bo’lishi uchun yetti xil lahjada keltirgan. Bunda ayrim so’zlar boshqacha shaklda yozilishi va o’qilishiga to’g’ri kelgan. Bu holatni ko’rgan xalifa Usmon ibn Affon Hafsadan Abu Bakr davridagi sahifalarni so’rab olib, undan bir necha nusxa ko’chirishga buyruq berdi. Qur’on qiroatida farqli bo’lgan so’zlarda Quraysh lahjasiga rioya qilindi. Nusxalar tayyor bo’lgandan so’ng musulmonlar yashaydigan diyorlardagi Markaziy shaharlarga bittadan nusxaga qori qo’shib jo’natildi, hammaga faqat shu nusxadan Qur’onni ko’chirish va shu qoridan qiroat o’rganishga buyruq berildi. Usmon ibn Affon Makkaga Abdulloh ibn Soibni, Shomga Mug’iyra ibn Shihobni, Kufaga Abdurahmon Sulamiyni, Basraga Omir ibn Abul Qaysni yubordi va har biriga bir nusxadan mushaf berdi. Madinada qolgan Mushafdan odamlarga qiroat ta’limi berishni Zayd ibn Sobitga topshirdi. Usmon ibn Affonda bir nusxa mushaf qoldi. Keyinchalik nusxa ko’chirish yo’lga qo’yilishi jarayonida faqatgina Usmon davrida yozilgan nusxalarga suyanish joriy bo’ldi. Pirovardida har bir nusxaning ishonchli ekanini tasdiqlash maqsadida «bu nusxa Usmon mushafiga muvofiqdir», deb yozib qo’yiladigan bo’ldi. Qur’on harflarini yozish uslubi bir xilligi ham saqlab qolindi. Qur’on harflariga biror nuqtachalik ham o’zgarish kirmasin, degan maqsadda ulamolar mushaf ichiga hatto gul, daraxt bargi va shunga o’xshash boshqa narsalarni mutlaqo qo’yib bo’lmaydi, aks holda, o’sha narsalar sahifaga yopishib qolsa, shubha paydo bo’lishi mumkin, deb fatvo chiqardilar. Qur’onni nuqtalashni Abul Asvad Dualiy amalga oshirdi. U nuqta alomatlarini harflarning usti, osti va o’rtasiga qo’yib chiqdi. Vaqt o’tishi bilan kishilar Qur’onni xato o’qimasliklari va uning qiroati haqida turli ixtilofga tushmasliklari uchun, ulamolar mushaflarga diakritik belgilar (fatha, kasra, zamma) qo’yish kerak, degan fikrga to’xtaldilar. Bu ishni Iroq hokimi Hajjoj ibn Yusuf hukmronlik davrida Hasan Basriy bajardi. Bunda asl harflarga zarracha o’zgartirish kiritmaslik sharti qo’yildi. 9-asrga kelib Qur’on Arab bo’lmagan xalqlar tomonidan ham xatosiz o’qish mumkin bo’lgan holga keldi. Taraqqiyot davri kelib, Qur’onni texnik jihozlar vositasida chop etish masalasi ko’ndalang bo’ldi. Lekin ulamolar avvaliga Qur’onning obro’siga to’g’ri kelmaydi, degan fikr bilan bu ishga ruxsat bermadilar. Ammo vaqt o’tishi bilan musulmonlar ham nashr ishlarini o’zlashtirdilar. Qur’onni chop etishga ehtiyoj ortib bordi va ulamolar kerakli shartlarni qo’yib, Qur’onni chop etishga izn berdilar. Qur’onning har bir nusxasi musulmonlar tomonidan e’zozlanadi. Ammo ularning ichida Usmon Qur’onlarining alohida o’rni bor. Toshkentda O’zbekiston musulmonlari idorasi kutubxonasining maxsus hujrasida saqlanayotgan Usmon Qur’oni bevosita xalifa Usmon davrida (644-656) yozilgan muqaddas qo’lyozma deb hisoblanadi. Hozirgi kunda jahonda «Usmon Qur’oni» degan nom bilan ataladigan 4 qo’lyozma mavjud. Ulardan biri Madinada saqlanayotgan asl nusxa bo’lib, Islom manbalarida u «Imom» deb ataladi. Ikkinchi nusxa Ka’bada, uchinchi nusxa Qohira (Misr milliy kutubxonasi)da saqlanmoqda. To’rtinchisi Toshkentda O’zbekiston xalqlari tarixi muzeyida uzoq vaqt saqlanib, 1989 yil boshida musulmonlar qurultoyida O’rta Osiyo va Qozog’iston musulmonlari diniy boshqarmasiga saqlash uchun topshirilgan. Boshqa tadqiqotchilar (Ahadjon Hasanov va boshqalar) ma’lumotiga ko’ra, Toshkentdagi Usmon mushafidan tashqari Qohira va Istanbul shahrida (2 ta) saqlanayotgan nusxalari mavjud. Toshkentda saqlanayotgan Qur’onning bu yerga kelib qolishi tarixi haqida turli taxminlar bor. Ko’pchilik tadqiqotchilar uni Amir Temur Basradan Samarqandga olib kelgan, degan fikrni bildiradilar. Boshqa tarixchilar (Hamid Ziyoyev va boshqalar) Amir Temur To’xtamishni mag’lubiyatga uchratib, Oltin O’rdani egallaganidan keyin, o’sha Qur’onni qo’lga kiritib, Samarqandga keltirgan, degan xulosada. Tarixda yana boshqa farazlarga ham duch kelinadi. Ushbu Qur’on 1868 (ba’zi manbalarda 1869 yil) Samarqanddan Sankt-Peterburgga olib ketiladi va avval Rossiya xalq maorifi vazirligiga, so’ngra shahardagi Saltikov-Shchedrin kutubxonasiga beriladi. Oktyabr to’ntarishidan so’ng, musulmonlar qurultoyining iltimosiga ko’ra, RSFSR XKSning qarori bilan musulmonlarga qaytarib berilgan. Avval Ufada saqlanib, 1923 yilda Toshkentga keltirilgan. Bir necha vaqt Samarqandda, keyin Toshkentdagi Respublika xalq kutubxonasida, O’zSSR Fanlar Akademiyasi Sharq qo’lyozmalari institutda saqlangan. 20-asr boshlaridagi tekshiruvga ko’ra, Mushafning umumiy hajmi 68×53 santimetr hisoblanib, 353 varaqdan iborat bo’lgan. Bu varaqlarning yaltiroq va sarg’ish rangdagi yuz tomoni yaxshi saqlanib, ularning orqa beti salgina g’ijimlangan, bir oz uringan kabi ko’rinar edi. Mushafning sahifalari nam tortishi natijasida bir muncha shikastlangan va ularda qon dog’lari bor edi. Uning yirtib olingan yoki qattiq shikastlangan varaqlari o’rniga 69 ta teriga o’xshash qalin va mayin varaqlar tikib qo’yilgan. Bu varaqlar paxta qog’ozlardan mohirlik bilan ishlangan bo’lib, ularni Mushafning asl sahifalaridan farqlash qiyin edi. Qur’onning asosiy g’oyasi — Alloh to’g’risidagi ta’limotdir. Uning mavzusi va mohiyati insonlar tafakkurida ko’pxudolikka barham berish, yakkaxudolikni targ’ib qilish va Islom dinini qaror toptirishdir. Shu bilan bog’liq ravishda unda payg’ambarlar, oxirat, taqdir va boshqalar haqidagi aqidalar bayon etiladi. Alloh Qur’onda o’zining Odamato, Nuh, Ibrohim, Ismoil, Ishoq, Ya’qub, Muso, Dovud, Iso, Muhammad (as) va boshqa payg’ambarlarini zikr etadi. Ularga yuborilgan din — Islom ekani, Tavrot, Zabur, Injil va Qur’on o’zi nozil qilgan ilohiy kitoblar ekani, yahudiylar, nasroniylar va musulmonlarni «ahli kitob» deb atab, ularning e’tiqodlari vahdoniyat ekanini Qur’on oyatlarida qayta-qayta uqtiradi. Qur’onda asosiy ibodat talablari (namoz, ro’za, zakot va boshqalar) belgilab berilgan. Undagi axloqiy va huquqiy normalar keyinchalik shakllangan shariatga asos qilib olingan. Qur’onda insoniyatning etnik bo’linishi, ijtimoiy tabaqalanishi, ayirmachilik, millatchilik inkor etiladi. Alloh nazdida barcha tengdir. Insonlar Alloh tomonidan millati, nasabi, boyligi, imtiyozi va hokazolarga qarab emas, balki ularning qalbi va qilgan yaxshi yoki yomon amallariga qarab hukm qilinadilar. Diniy e’tiqodda mustahkam turish, yaxshilik, ezgulik, savob ishlar, mehr- shafqat, miskin va muhtojlarga yordam berish, insonparvarlikni ulug’lash barcha ilohiy kitoblar kabi q.ning mazmuni-mohiyatini belgilaydi. Unda tekinxo’rlik, birovlar haqini yeyish, boshqalar hisobiga yashash, poraxo’rlik, ishyoqmaslik, jabr-zulm, o’g’rilik, qotillik, dilozorlik, fitnachilik, kibru havo qoralanadi. Barcha xalqlar bir ota-onaning avlodi ekani eslatiladi. Ulamolar Qur’on oyatlarini Allohning amrlari va nahyilar (ya’ni mo’min bandalarga buyurganlari va qilmanglar deb qaytarganlari), va’da va va’idlari (ya’ni bandalarga dunyo va oxiratda savob amallari uchun yaxshilik berurman deya qilgan va’dalari-yu, dunyo hamda oxiratda gunoh ishlari uchun azoblayman deb qo’rqitishlari), avval o’tgan ummatlar, payg’ambarlarning tarixlari, halol- harom narsalar, banda qilishi kerak bo’lgan duolar kabi qismlarga bo’ladilar. Qur’on kalom ilmining shakllanishi va rivojlanishida birinchi manba bo’ldi. Abu Hanifa «al-fiqh al-Akbar», Abu Mansur Moturidiy «kitob at-tavhid», Abu Hafs Nasafiy «Aqoid an-Nasafiy» asarida olg’a surilgan Islom ta’limotiga oid o’z fikrlariga dalil sifatida Qur’on oyatlarini keltiradilar. Qur’on fiqhiy hukmlarni qabul qilishda asosiy va birinchi manba hisoblanadi. Undan keyin esa sunna, ijmo, qiyos turadi. Qur’onda kelgan hukm shariatda farz sifatida qabul qilinadi. Arab tili grammatikasi va adabiyotining rivojlanishida q.ning o’rni beqiyos. Qur’on uslubi (qofiyalashtirilgan she’riy proza — saj’da yozilgan) keyingi Arab adabiyotiga, umuman Sharq adabiyotiga katta ta’sir ko’rsatdi. Qur’on ilmlari rivojlanishi jarayonida aniq grammatik qoidalarga nisbatan paydo bo’lgan ehtiyoj bu sohaning taraqqiy etishiga turtki bo’ldi. Qur’on faqat Arab tilida emas, balki Islom tarqalgan mamlakatlar xalqlarining tillarida yaratilgan asarlarda ham o’z aksini topdi. Xususan, Jaloliddin Rumiy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur kabi adabiyot namoyandalari asarlarida Qur’ondan olingan iqtibos, ibora, hikoyat, zarbul- masallarni uchratish mumkin. Qur’on Musulmon xalqlar hayoti, tarixi, ilmi, adabiyoti, turmush tarzi, qonun-qoidalari, urf- odatlari va dunyoqarashlarida o’zining salmoqli ta’siriga ega. Ulamolar Qur’onni tushunish uchun zarur bo’lgan fanlar majmuasi — Qur’on ilmlaridan nosix va mansux (bekor qiluvchi va bekor qilingan oyatlar), asbob an-anzul (oyatlarning nozil bo’lish sabablari), tafsir kabi sohalarni sanab o’tganlar. Tafsir Payg’ambar davridayoq yuzaga kelgan. Eng birinchi mufassir (tafsirchi) Muhammad (sav)ning o’zi bo’lib, u odamlarga Qur’on ma’nolarini bayon qilib berardi. Payg’ambardan keyin Abu Bakr, Umar ibn Xattob, Usmon ibn Affon, Ali ibn Abu Tolib mufassir bo’lgan. Shuningdek, Abdulloh ibn Abbos (690 yil vafot etgan), Abdulloh ibn Mas’ud (654 yil vafot etgan), Ubay ibn Ka’b (7-asr), Anas ibn molik (712 yil vafot etgan) kabi sahobalar ham ilk mufassirlardan hisoblanadi. Tobein mufassirlardan Mujohid ibn jabr Makkiy (723 yil vafot etgan), Ikrima Abu Abdulloh al-Barbariy (723 yil vafot etgan), Said ibn Jubayr (714 yil vafot etgan), Ato ibn Abi Raboh (734 yil vafot etgan) kabilarni zikr etish mumkin. Sahoba va tobeinlar davrida tafsir og’zaki rivoyat va naql shaklida bo’lib, kitob tarzida yozilmagan. Muhammad ibn Jarir Tabariy (923 yil vafot etgan), Abu Mansur Moturidiy (944 yil vafot etgan), Abul Barakot Abdulloh ibn Ahmad an-Nasafiy (1310 yil vafot etgan) kabi yirik mufassir ulamolar o’zlarining tafsir kitoblarini yozdilar. Afsuski, Islomda paydo bo’lgan turli firqalar Qur’onga o’z ta’limotlariga mos ravishda tafsirlar yoza boshladilar, zero tafsirchilik mufassirning dunyoqarashi bilan bog’liqdir. Ammo Islomning sof ta’limotiga zid bo’lgan tafsirlar vaqt o’tishi bilan yo’qolib, ularning nomi va mualliflari haqidagi xabarlar manba- larda saqlanib qolgan. Tarixda Qur’onning Islom jamiyatidagi ulkan mavqeidan turli firqalar o’zlarining g’arazli maqsadlarida foydalanish holatlari ko’plab kuzatilgan. Ulamolar esa ularning bunday noto’g’ri talqinlariga qarshi doimiy ravishda o’zlarining xolis fikrlari bilan kurashib kelganlar. Qur’onni g’arazli talqinlardan xoli tutish bugungi kunda ham dolzarb masalalardan biri bo’lib qolmoqda. Qur’on 12-asrdan Yevropa xalqlari tillariga, jumladan, lotin tiliga tarjima qilina boshlagan. Frantsuz sharqshunosi Andre dyu Rie tomonidan qilingan Fransuz tilidagi tarjimasi 1647 yil Parijda chop etildi. Shu tarjima asosida Pyotr I buyrug’iga binoan Qur’on rus tiliga o’girildi va 1716 yil Peterburgda chop etildi. Fransuzcha tarjima ko’p tillardagi nashrlarga asos bo’ldi. Qur’on 18-asr boshlarida Yevropa xalqlari tillaridan, 19-asr o’rtalaridan Arabcha asl matndan rus tiliga tarjima qilingan. Arabchadan G.S.Sablukovning dastlabki ruscha tarjimasi Qozonda 3 marta (1878, 1894, 1907) nashr qilingan. Qur’onning rus tilidagi adekvatik-adabiy tarjimasi ilmiy izohlari bilan akademik I.Yu.Krachkovskiy tomonidan amalga oshirilgan va uning vafotidan keyin (1963) nashr qilingan. Hozirgi kunga qadar Qur’onga 1700 xil tafsir yozilgan. Jumladan, Muhammad Sodiq Muhammad Yusufning bir necha jilddan iborat «Tafsiri Hilol» nomli asari (Toshkent, 1992-2005), Abdulaziz Mansurning «Qur’oni Karim ma’nolarining tarjima va tafsiri» (Toshkent, 2004) o’zbek tilida chop etilgan. Qur’on 1000 dan ortiq tilga tarjima qilingan. O’zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin Alouddin Mansurning «Qur’oni Karim»ning O’zbekcha izohli tarjimasi (Toshkent, 1991), Abdulaziz Mansurning «Qur’oni Karim ma’nolarining tarjimasi» (Toshkent, 2001), Mutallib Usmon va boshqalarning «Qur’oni Karim. Tarjima va ilmiy-tarixiy izohlar» (1-kitob, Toshkent, 2004) kitoblari chop etildi. Shuningdek, ko’zi ojizlar uchun q.ning bo’rtma harflar (Brayl yozuvi)da alohida 8 jildli kitobi nashr qilindi (2004). Ad.: Boboxonov Shamsuddin, Qur’oni Karim (30-pora), T., 1991; Usmonov M., Qur’oni Karim va Janobi Rasulullohning amallari, T., 1992; Karomatov H.S., Qur’on va o’zbek adabiyoti, T., 1993; Shayx Ismoil Maxdum, Toshkentdagi Usmon Mushafining tarixi, T., 1995; Prozorov S.M., Arabskaya istoricheskaya literatura v Irake, Irane i Sredney Azii v VII—seredine X v. Shiitskaya istoriografiya, M., 1980; Rezvan E. A., Koran i ego Mir, Sankt-Peterburg, 2001; Rezvan E.A., Koran i ego tolkovaniya (teksti, perevodi, kommentarii), Sankt- Peterburg, 2000; Al-Qur’on al-Karim ma’nolarining tarjimasi va sharhlar [Tarjimon va mufassir — Sayyid Mahmud ibn Sayyid Nazir at-Taroziy al-madaniy (Oltinxon To’ra)], 2-nashr, T, 2002.